 |
| סצענע פֿונעם פֿילם "די אָבלאַווע" (La Rafle) |
בכלל, אויף דעם גורל פֿון ייִדן אין פֿראַנקרײַך קען מען דאָך אַ קוק טאָן “פּאָזיטיוו": די 75 טויזנט אומגעבראַכטע ייִדן האָבן אויסגעמאַכט “נאָר" 24 פּראָצענט פֿון דער גאַנצער ייִדישער באַפֿעלקערונג, און דער דאָזיקער “פּראָצענט" איז נידעריקער אין פֿאַרגלײַך מיט כּמעט אַלע אַנדערע אָקופּירטע לענדער — אַ חוץ: איטאַליע, דענמאַרק און בולגאַריע. מע קען אויך זיך גרויסן (און מע גרויסט זיך) מיט דעם וואָס אין יולי 1942 האָט די פֿראַנצויזישע פּאָליציי פֿון דעסטוועגן ניט אויסגעפֿילט דעם פּלאַן, געשטעלט מצד די דײַטשן. אַרום צען טויזנט “פֿאַרפּלאַנירטע ייִדן" האָבן זיך געראַטעוועט — אַ דאַנק די שכנים, דער זעלבער פּאָליציי און אַנדערע מענטשן. און דאָך האָבן טויזנטער ייִדן געהאַט אַן אַנדער דאָליע, און אויך “אַ דאַנק" שכנים, פּאָליציי און אַנדערע לײַט. און דײַטשן זײַנען אין דעם אַלץ ניט געווען דירעקט אַרײַנגעמישט.
איך האָב מורא צו קוקן פֿילמען וואָס באַרירן טעמעס פֿונעם חורבן. און ניט נאָר ווײַל איך לעב שטאַרק איבער. נאָך מער האָב איך מורא זיך צונויפֿשטויסן מיט אַ טאַנדעט צי אַ דורכפֿאַל — מיט פֿאַלשקייט, מיט שמאַלץ, מיט סכעמאַטישקייט. צום באַדויערן, האָט זיך מײַן מורא שוין ניט איין מאָל באַרעכטיקט. אָבער פֿון “שׂרהס שליסל" האָב איך אַזאַ געפֿיל ניט אַרויסגעטראָגן. פֿאַרקערט, מיר האָבן גערעדט דערנאָך צווישן זיך (מײַן טאָכטער האָט אויך געלייענט דאָס בוך פֿון טאַטיאַנאַ דע ראָסניי), אַז נאָר אַזאַ הויכער ניוואָ פֿון קונסט — אי פֿון דער מחברטע, אי פֿון די טוער פֿון קינאָ — איז באַרעכטיקט פֿאַר דער דאָזיקער טעמע.
און דאָ, גאָר ניט לאַנג צוריק, באַקום איך אַן אַײַנלאַדונג צו זען נאָך איין פֿילם מכּוח די געשעענישן אין יוני 1942, און דער פֿילם הייסט “די אָבלאַווע" (La Rafle). עפּעס האָט מיר אונטערגעזאָגט, אַז ס’איז שווער צו מאַכן צוויי שטאַרקע פֿילמען וועגן דער זעלבער היסטאָרישער געשעעניש. און מײַן “אינערלעכער קול" איז, ליידער, געווען גערעכט.
 |
| דער מאָנומענט אין אָנדענק פֿון די דעפּאָרטירטע פֿראַנצייזישע ייִדן בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה |
פֿאַר דעם פֿילם האָט מען דווקא אונטערגעקליבן גוטע, ווי אויך זייער גוטע, אַקטיאָרן, אָבער דער פֿילם גופֿא איז פֿון דער ערשטער ביז דער לעצטער מינוט צונויפֿגעשטעלט געוואָרן פֿון פּרימיטיווע קלישעס, און ס’רובֿ העלדן זײַנען פֿאַרבליבן פֿלאַכע, סכעמאַטישע, פֿונקציאָנעלע. באַזונדערס שאָקירנדיק איז געווען צו זען, אַז אין אונדזערע טעג קען מען ווײַזן היטלערן, זײַן אַרום, די דײַטשן בכלל און זייערע בעלפֿערס, אַזוי ווי מע פֿלעגט זיי ווײַזן אין אויף גיך געמאַכטע פֿילמען פֿון די 1940ער יאָרן.
פֿון דעם פֿילם בין איך אַרויס ניט פּשוט אַנטוישט, אָבער אַפֿילו בייז. איך מיין, אַז אַזאַ קונסט-פּראָדוקציע ברענגט מער שאָדן איידער נוצן. אמת, ס’איז ניט אויסגעשלאָסן, אַז די פּרימיטיווקייט איז אויסגערעכנט געוואָרן אויף גאָר אַן אַנדער עולם, למשל אויף קינדער. און איך האָב דערנאָך געלייענט, אַז דעם פֿילם האָט מען ברייט געוויזן אין פֿראַנצויזישע שולן. אויב אַזוי, וואָלט מען געדאַרפֿט עס קלאָר אַנאָנסירן: דאָס איז אַ “קינדער-וואַריאַנט", אַזוי אַז דערוואַקסענע דאַרפֿן עס ניט אויפֿנעמען ערנסט. אָבער אין דעם פּעקל פֿון פּירסום-מאַטעריאַל, מיט וועלכן איך בין געווען באַזאָרגט, איז וועגן דעם קיין וואָרט ניט געזאָגט געוואָרן.
די רייד איז אין דעם מאַטעריאַל געגאַנגען ניט אַזוי וועגן דעם פֿילם, ווי וועגן דעם געזעלשאַפֿטלעכן קלימאַט אין הײַנטיקן פֿראַנקרײַך. בפֿרט, וועגן דעם אַז דער גרעסטער טייל פֿון דער באַפֿעלקערונג ווייסט ווייניק צי גאָרנישט וועגן דער אָבלאַווע און דער ראָליע, וואָס דער פֿראַנצויזישער מלוכה-אַפּאַראַט האָט אין איר געשפּילט. און וועגן דער אַנטיסעמיטישער רעאַקציע אויף דעם פֿילם, באַזונדערס אין אינטערנעץ.
דאָס חידושט מיך דווקא ניט. לעצטנס האָט די רוסישע טעלעוויזיע געוויזן באמת אַ מײַסטערווערק — אַ פֿילם אין 12 טיילן, באַזירט אויפֿן ראָמאַן פֿון וואַסילי גראָסמאַן “לעבן און גורל". די ייִדישע טעמע — דער חורבן און דער סאָוועטישער אַנטיסעמיטיזם — איז דאָרטן איינע פֿון די צענטראַלע לייטמאָטיוון. האָב איך אַרײַנגעקוקט אין אינטערנעץ און דערזען דאָרטן אַ סך מיאוסע, אַנטיסעמיטישע אַרויסזאָגונגען טאַקע אַרום דעם פֿילם. אַנטיסעמיטן רעאַגירן אין דער זעלבער מאָס, מיט דעם זעלבן סם, אויף אַ שטאַרקן און אַ שוואַכן פֿילם. דאָס איז אַ סאָציאַלע קרענק, און קונסט קען עס ניט אויסהיילן. ניט זיי דאַרף מען האָבן אין זינען, נאָר נאָרמאַלע מענטשן.