» געשיכטע
April 6, 2012
געשיכטע
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אינטערעסאַנטע צונויפֿפֿאַלן מאַכן זיך צו מאָל. ערשטנס, האָב איך אין איינעם פֿון די ברײַטאָן-ביטשער רוסישע ביכער-געשעפֿטן געקויפֿט אַ מאָנאָגראַף פֿון באָריס קאָוואַליאָוון. דאָס בוך איז אַרויס אונטערן טיטל Повседневная жизнь населения России в период нацистской оккупации, "דאָס טאָג-טעגלעכע לעבן פֿון דער באַפֿעלקערונג פֿון רוסלאַנד בעת דער נאַציסטישער אָקופּאַציע". אין דער אמתן, גייט אין קאָוואַליאָווס פֿאָרשונג די רייד ניט נאָר וועגן דער "טאָג-טעגלעכקייט", אָבער דעם טיטל האָט מען פּשוט צוגעפּאַסט צו דער גרויסער סעריע ביכער, אָפֿט מאָל געראָטענע, מכּוח דעם שטייגער פֿון עפּעס אַ סבֿיבֿה.
הקיצור, האָב איך עס געקויפֿט און גענומען לייענען אויפֿן וועג קיין טאָראָנטאָ, וווּ אין משך פֿון דרײַ טעג האָט געפֿירט איר אַרבעט די קאָנפֿערענץ, אָרגאַניזירט — דווקא זייער גוט אָרגאַניזירט — דורכן טאָראָנטער אוניווערסיטעט. אַ צאָל אַקאַדעמיקער זײַנען געקומען פֿון עטלעכע לענדער — רוסלאַנד, דײַטשלאַנד, די פֿאַראייניקטע שטאַטן — צו רעדן וועגן כּלערליי אַספּעקטן פֿון דעם סאָוועטיש-ייִדישן לעבן און אומקום אין די יאָרן פֿון דער צווייטער וועלט-מלחמה. ווי מע טוט אָפֿט בשעת אַזעלכע צונויפֿקומענישן, האָבן די אָרגאַניזאַטאָרן אויך געמאַכט מעגלעך צו קויפֿן נײַע, טעמאַטיש שייכדיקע, ביכער.
אַזוי האָב איך געקויפֿט נאָך איין בוך — פֿון דעם האָלענדישן פֿאָרשער קאַרעל בערקהאָף. הייסן הייסט עס Motherland in Danger: Soviet Propaganda During World War II, "מוטערלאַנד אין געפֿאַר: סאָוועטישע פּראָפּאַגאַנדע בעת דער צווייטער וועלט-מלחמה". אַגבֿ, בערקהאָף, וואָס האָט זיך באַטייליקט אין דער קאָנפֿערענץ, האָט מיר געזאָגט, אַז איך בין געוואָרן דער ערשטער קונה פֿון זײַן בוך — ס׳איז ממש נאָר וואָס אַרויס פֿון דעם פֿאַרלעגערישן אויוון.

March 23, 2012
געשיכטע, פּובליציסטיק, רעליגיע
פֿון יואל מאַטוועיעוו (‫אַמעריקע)
אַנרי קאָרבען

נישט לאַנג צוריק האָט דער מחבר פֿון די שורות איבערגעלייענט אַנרי קאָרבענס בוך "די געשיכטע פֿון איסלאַמישער פֿילאָסאָפֿיע". קאָרבען (1903—1978), אַ פֿראַנצויזישער פֿילאָסאָף און אַ פּראָפֿעסאָר פֿונעם סאָרבאָנער אוניווערסיטעט, איז געווען אַן אויסגעצייכנטער קענער פֿון סופֿיזם — דער מוסולמענישער מיסטיציזם. אין פֿאַרגלײַך מיט דעם פֿאָרמעלן "טרוקענעם" צוגאַנג פֿונעם גרויסן אַקאַדעמישן קבלה־פֿאָרשער גרשום שלום, וועלכער האָט געלעבט אין דער זעלבער תּקופֿה, האָבן קאָרבענס ווערק אַ וווּנדערלעכן ראָמאַנטישן טעם.

March 23, 2012
ליטעראַטור, פּובליציסטיק, ייִדיש־וועלט, געשיכטע
פֿון גענאַדי עסטרײַך (‫אַמעריקע)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מיט זיבן יאָר צוריק איז אַרויס מײַן בוך אונטערן טיטל In Harness, וואָס איז (דער טיטל, הייסט עס) אַן איבערזעצונג פֿון "אין שפּאַן" — אַזוי האָט געהייסן דער ייִדישער ליטעראַרישער זשורנאַל, וואָס האָט זיך באַוויזן אין 1926 און ניט דערלעבט ביזן סוף פֿון יענעם יאָר. דוד בערגעלסאָן איז געווען די צענטראַלע פֿיגור אין דעם זשורנאַל, און זײַן אַרטיקל וועגן די דרײַ ייִדיש-צענטערס, מיטן אָפּגעבן די בכורה דעם סאָוועטן-פֿאַרבאַנד און ניט פּוילן צי אַמעריקע, איז געוואָרן אַן ענין, וועלכן מע האָט הייס אַרומגערעדט אין דער ייִדישער פּרעסע. דעם ענין פֿון די צענטערס פֿאַרגעסט מען ניט אויך עד-היום-הזה, לכל-הפּחות — אין דער אַקאַדעמישער ליטעראַטור.

March 16, 2012
געשיכטע, פּערזענלעכקײטן
פֿון מישע כאַזין (באָסטאָן)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

טראַיאַן פּאָפּאָוויטש
די רומענישע אַנטיסעמיטן, בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה, פֿלעגן אים רופֿן Jidovitul, וואָס מיינט, "זיך פֿאַרקויפֿט צו די ייִדן". אַליין אַן אַדוואָקאַט און "פּרימאַר"־מייאָר פֿון דער שטאָט טשערנאָוויץ, האָט ער געראַטעוועט פֿון דעפּאָרטאַציע קיין טראַנסניסטריע און אומברענג 20 טויזנט טשערנאָוויצער ייִדן. אַ ביסל מער, ווי אָסקאַר שינדלערס ליסטע פֿון ספּילבערגס פֿילם. דער העלדנטאַט פֿונעם "רומענישן שינדלער" איז באַקאַנט פֿון לאַנג, אָבער נאָר סוף 2008 האָט די שטאָט־מאַכט פֿון טשערנאָוויץ אָנגענומען אַ באַשלוס אויפֿצוהענגען אַן אָנדענקשילד לכּבֿוד פּאָפּאָוויטשן אויפֿן הויז נומ’ 6, זאַנקאָוועצקי־גאַס. מיט עטלעכע יאָר פֿריִער איז טראַיאַן פּאָפּאָוויטש אָנערקענט געוואָרן אין ישׂראל ווי איינער פֿון די חסידי־אומות־העולם, און זײַן דענקמאָל איז אויפֿגעשטעלט געוואָרן אין תּל־אָבֿיבֿ. פֿון דעסטוועגן, איז זײַן נאָמען ווייניק באַקאַנט דער עפֿנטלעכקייט.
און אָט איצט, נאָך 70 יאָר זינט יענע טראַגישע געשעענישן ווערט טראַיאַן פּאָפּאָוויטש ווידער דערמאָנט, אין שײַכות מיטן פֿילם, וואָס ווערט איצט פֿילמירט אין טאָראָנטאָ, קאַנאַדע, וווּ די הויפּט־ראָלע פֿון טראַיאַן פּאָפּאָוויטש שפּילט דער באַרימטער האָליוווּד־אַקטיאָר דאָנסטין האָפֿמאַן. דעם פֿילם וועט מען, מעגלעך, זען נאָך הײַיאָר און דערווײַל הייסט ער "20,000".
יאָ, נישט גרינג, מיט לאַנגע פֿאַרדרייטע וועגן קומט צום מענטשן די אָנערקענונג, וואָס ער האָט פֿאַרדינט נאָך בײַם לעבן. טראַיאַן פּאָפּאָוויטש איז געבוירן געוואָרן אין 1892, אינעם בוקאָווינער דאָרף, וואָס הײַנט הייסט עס אודעשט, רומעניע. זײַן פֿאָטער איז געווען אַ דורותדיקער גלח. נאָכן פֿאַרענדיקן די גימנאַזיע האָט טראַיאַן פֿאָרגעזעצט זײַן לערע ווי אַ סטודענט פֿונעם יורידישן פֿאַקולטעט בײַם טשערנאָוויצער אוניווערסיטעט. נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה פֿאַרטיידיקט ער זײַן דיפּלאָם און הייבט אָן די קאַריערע פֿון אַן אַדוואָקאַט.

March 16, 2012
געשיכטע
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ שיינע מתּנה האָבן באַקומען די פֿאָרשער און אַלע וואָס האָבן ליב ייִדיש — אין די רחבֿותן פֿון דער אינטערנעץ קען מען איצט באַקומען אַ צוטריט אויך צו אַ גרויסן טייל נומערן פֿון דער וואַרשעווער ייִדישער טאָגצײַטונג "הײַנט". מע דאַרף ניט גיין צי פֿאָרן אין קיין ביבליאָטעק, זיך מאַטערן מיט מיקראָפֿילמען צי מיט קאָפּיעס וואָס צעקרישלען זיך אין אײַערע הענט. מע קען זיך צוזעצן צו אַ קאָמפּיוטער, בעסער מיט אַ גרויסן עקראַן, אויסזוכן www.jpress.org.il, און פּשוט לייענען אַ נומער נאָך אַ נומער, זײַטל נאָך אַ זײַטל. דערווײַל איז עס באַגרענעצט מיט די יאָרן 1919—1939, אָבער, ווי איך פֿאַרשטיי, וועט מען מיט דער צײַט צוגרייטן עלעקטראָנישע קאָפּיעס אויך פֿון די פֿריִערדיקע יאָרן.
דער "הײַנט" האָט זיך באַוויזן אין יאָר 1908. אין יענע שטורמישע יאָרן האָט די צאַרישע רעגירונג אַ ביסל אָפּגעלאָזט די לייצעס, געפּרוּווט אויף אַזאַ אופֿן אײַנשטילן די באַפֿעלקערונג נאָך דער ערשטער רוסישער רעוואָלוציע פֿון 1905. ווי אַ פּועל-יוצא, איז דער פּרעסע, בפֿרט דער ייִדישער, געוואָרן גרינגער צו לעבן. שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם וואָס צו יענער צײַט האָט זיך באַוויזן אַן עולם, וואָס האָט געוואָלט לייענען אַ וועלטלעכע ייִדישע צײַטונג. דער "הײַנט" איז דאָך געווען וועלטלעך און גאַנץ ציוניסטיש דערצו. למשל, אין די 1930ער יאָרן איז וולאַדימיר (זאבֿ) זשאַבאָטינסקי געווען אַן אַקטיווער מחבר פֿון "הײַנט".
ציוניסטיש געשטימט איז געווען שמואל-יעקבֿ יאַצקאַן (1874—1936), דער ערשטער רעדאַקטאָר און מיט-באַלעבאָס פֿון דער צײַטונג. איצט איז ער כּמעט פֿאַרגעסן געוואָרן, אָבער אין די ערשטע יאָרצענדליקער פֿון דעם פֿאָריקן יאָרהונדערט איז זײַן נאָמען געווען גוט באַקאַנט אין דער ייִדישער סבֿיבֿה און איז אַפֿילו געוואָרן אַ מין שם-דבֿר: "יאָצקאַניזם" האָט מען דעמאָלט אַסאָציִיִרט מיט אַ קאָמערציעלן צוגאַנג צום פּראָצעס פֿון שאַפֿן און פֿאַרשפּרייטן אַ ייִדישע צײַטונג. מיט יאַצקאַנס נאָמען זײַנען פֿאַרבונדן אויך אַנדערע אויסגאַבעס, למשל דער "פּאַריזער הײַנט" (1926—1940) — די ערשטע סטאַבילע ייִדישע טאָגצײַטונג אין מערבֿ-אייראָפּע.

March 16, 2012
געשיכטע
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַן עפּיזאָד פֿון דעם פֿילם "איך בין געווען דאָרט אין קאָלירן"
אַזוי ווי אַ ישׂראלדיקע טעלעוויזיע־סטאַנציע האַלט איצט בײַם פֿילמירן אַ דאָקומענטאַרן פֿילם וועגן די נאָך־מלחמהדיקע די־פּי־לאַגערן אין דײַטשלאַנד, און אַזוי ווי מײַן גוטע פֿרײַנדין ליליען געווירצמאַן גיט זיך אָפּ מיט דעם פּראָיעקט דאָ אין ניו־יאָרק, אַזוי אַרום בין איך צוגעצויגן געוואָרן צו דער גאַנצער אונטערנעמונג. האַלט איך אין איין אַנטדעקן וואָס עס טוט זיך אין מײַנע שופֿלאָדן, אַלבאָמען, בילדער, אַרײַנגערעכנט אַ טעזע וואָס איך האָב אַמאָל געשריבן אויף דער זעלבער טעמע פֿאַר קאָלומביע־אוניווערסיטעט. מײַן אַרבעט איז געווען אָנגעפּיקעוועט מיט פֿאָרשאַרבעטן וועגן דער עקזיסטענץ פֿון די פּליטים־לאַגערן, פֿול מיט טאַבעלעס, דאָקומענטאַציעס, באַשרײַבונגען און וועגן קולטור־לעבן פֿון די פּליטים אין משך פֿון די פֿינף יאָר לאַגער־לעבן אין דײַטשלאַנד.
הײַנט, אַז ס׳איז געקומען דערצו, האָב איך געעפֿנט אויך אַ שופֿלאָד וווּ עס האָבן זיך געפֿינען מײַן טאַטנס באַשרײַבונגען, שילדערונגען, אָבסערוואַציעס, פֿעליעטאָנען וואָס זײַנען דערשינען אין דער ייִדישער מינכענער פּרעסע וווּ מײַן טאַטע, חיים שמולעוויטש, האָט געשריבן און באַשריבן אונדזער לאַגער־לעבן אַזוי ווי מײַן טאַטע האָט עס געקענט. איך וועל אײַך מכבד זײַן מיט אַ סעריע פֿון מײַן טאַטנס באַשרײַבונגען וואָס וועלן זיכער דערשינען אינעם דאָקומענטאַרן ישׂראלדיקן פֿילם. און אָט וואָס ער שרײַבט:
"1945! דײַטשלאַנד איז געלעגן אין חורבֿות, היטלערס טרוים צו מאַכן אייראָפּע ‘יודנריין,’ איז נישט מקיים געוואָרן. די אָפּגעראַטעוועטע רעשטלעך פֿון אייראָפּעיִשן ייִדנטום זײַנען נאָך דער באַפֿרײַונג געבליבן שטעקן אויף דער טמאדיקער דײַטשער ערד, און ווײַטער גענומען חלומען פֿון ממשיך זײַן דאָס לעבן.

March 16, 2012
געשיכטע
פֿון שלום בערגער (באַלטימאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

כ׳האָב זיך געלערנט אין אוניווערסיטעט אין קאַלטעק, אַ וויסנשאַפֿטלעכער קאָלעדזש אין פּאַסאַדענאַ, קאַליפֿאָרניע. בשעת אַנדערע האָבן פֿאַרפֿרוירן אַטאָמען אין די לאַבאָראַטאָריעס, עקספּערימענטירט מיט סעקס, אָדער געגרינדעט מיליאָן־דאָלאַרדיקע געשעפֿטן, האָב איך אָנגעהויבן זיך אינטערעסירן מיט אַן אַנדער מין אַוואַנטורע, וואָס האָט מיך דעמאָלט געצויגן און באַגײַסטערט מיך שוין גאַנצע 15 יאָר.
אָנגעהויבן שטודירן ייִדיש האָב איך אין מיטלשול, וווּ מײַן ענגליש־לערערין (אַ ייִדענע פֿון טאָלעדאָ, אָהײַאָ, מיט דיקע ברילן אײַנגעראַמט אין שוואַרץ, מיט אַ באַגרענעצטן געדולד און נישט־קאָנטראָלירטער צוקער־קראַנקייט) האָט מיר געגעבן אָנצוהערן, אַז זי קען מײַנע פֿויליאַקישע, לעצט־יאָריקע שטיק, און איך דאַרף זיך נעמען צו עפּעס אַ תּכלית. דאָס ערשטע ווערק אויף ייִדיש וואָס כ׳האָב געפּרוּווט צו לייענען, איז געווען שלום אַשס אַ ראָמאַן, וואָס די טעמאַטיק דערפֿון האָט אַרויסגערופֿן פֿאַרחידושטע בליקן בײַ די עלטערן.
די מעשׂה וועגן דעם, ווי אַזוי כ׳פֿיל זיך פּערזענלעך פֿאַרבינדן מיט דער צײַטשריפֿט "די גאָלדענע קייט" איז נישט קיין געוויינטלעכע. אין איר פֿיגורירט אַ שטאָט באַלטימאָר, מערילענד, וואָס איז נישט בײַ יעדן אַסאָציִיִרט מיט אונדזער ליטעראַטור. אין יאָר 1947 האָט אַבֿרהם סוצקעווער געפֿלירטעוועט מיטן קאָמוניזם אין פּאַריז, טאַקע בלויז עטלעכע חדשים; ער האָט זיך געשלאָגן דעמאָלט מיט דער דעה, אַוווּ זאָל ער זיך, מיט זײַן משפּחה, באַזעצן — אין קאָלומבוסעס מדינה צי אין ארץ־ישׂראל?
מאַקס ווײַנרײַך (וואָס האָט זיך מיט אים יאָרן־לאַנג אַדורכגעשריבן) האָט אים געעצהט בזה הלשון:

March 9, 2012
געשיכטע
פֿון איתן פֿינקעלשטיין (דײַטשלאַנד)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

שולמית און אַסף מעסערער, 1930ער יאָרן
פֿאַראַיאָרן, דעם 25סטן נאָוועמבער, נאָך זעקס יאָר אינטענסיווער רעסטאַווראַציע־אַרבעט האָט זיך אין מאָסקווע געעפֿנט דער באַרימטער "באָלשאָי" (גרויסער) טעאַטער. איבער אַ מיליאַרד דאָלאַר האָט אָפּגעקאָסט דער מלוכה דער דאָזיקער ווידעראויפֿבוי; און פֿאַרשטייט זיך, אַז בײַ דער דערעפֿענונג האָט מען געקאָנט זען די גאַנצע "סמעטענע" פֿון דער מאָסקווער געזעלשאַפֿט, בתוכם די רעגירונג־מיטגלידער אין שפּיץ מיטן פּרעזידענט אַנאַטאָלי מעדוועדיעוו. דערמאָנט זײַנען אויך געוואָרן די מענטשן, וועלכע האָבן בײַגעטראָגן מיט זייער קונסט צו דער געשיכטע פֿונעם בעסטן אָפּערע־ און באַלעט־טעאַטער. אָבער נישט אַלע נעמען זײַנען דערמאָנט געוואָרן. פֿאַרגעסן האָט מען די פֿאָרשטייער פֿון דער באַרימטער טאַנץ־דינאַסטיע מעסערער: אַסף, טענצער און באַלעט־מײַסטער, שולמית, טענצערין און איר זון, מיכאַיִל, טענצער און באַלעט־מײַסטער. זעט אויס, אַז זייערע קלינגעוודיקע ייִדישע נעמען האָבן זיך נישט אַרײַנגעפּאַסט אין די ראַמען פֿון דער גרויסער נאַציאָנאַלער שׂימחה.
אַסף מעסערער, דער גרינדער פֿון דער דינאַסטיע, וואָס האָט געבראַכט אַ שם דעם רוסישן באַלעט אין דער וועלט, איז געבוירן געוואָרן אין ווילנע, אין 1903. אין דער משפּחה האָבן אַלע קינדער געטראָגן העברעיִשע נעמען. אַסף האָט זיך נישט געלערנט אין אַ טראַדיציאָנעלער באַלעט־שול; ער האָט זיך בכלל אָנגעהויבן לערנען טאַנצן בײַ זײַנע 15 יאָר; אָבער זײַענדיק פֿון דער נאַטור זייער אַ געראָטענער יונג, איז ער נאָך דרײַ יאָר לערע (1921) אָנגענומען געוואָרן אין דער באַלעט־טרופּע פֿונעם גרויסן טעאַטער אין מאָסקווע.

March 2, 2012
געשיכטע
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)

פֿון אָנהייב 19טן יאָרהונדערט, ווען דער רוסישער צאַר אַלעקסאַנדר דער ערשטער האָט געהייסן צו שאַפֿן ייִדישע לאַנדווירטשאַפֿטלעכע קאָלאָניעס, האָט זיך אין מיזרח־אייראָפּע אָנגעהויבן אַ תּקופֿה פֿון פֿאַרשיידענע אַגריקולטור־פּראָיעקטן, וועלכע האָבן געשטעלט דעם ציל צו ראַטעווען די ייִדן אינעם תּחום־המושבֿ פֿונעם ביטערן סאָציאַל־עקאָנאָמישן מצבֿ און צו באַזאָרגן זיי מיט אַ סטאַבילער און פּראָדוקטיווער פּרנסה. אַ ריי פֿאַרשיידענע ייִדישע דענקער און כּלל־טוער, פֿון משׂכּילים און פֿריִיִקע פֿאָרלויפֿער פֿון סאָציאַליזם ביז חסידישע רביים און ליטווישע רבנים, האָבן געשטיצט די דאָזיקע פּלענער.
די ערשטע ייִדישע לאַנדווירטשאַפֿטלעכע קאָלאָניעס אין דער רוסישער אימפּעריע זענען אויפֿגעקומען אינעם יאָר 1807. עטלעכע גרופּעס קאָלאָניסטן — דער עיקר, ווײַסרוסישע ליטוואַקעס — האָבן זיך באַזעצט אין דער כערסאָנער גובערניע, מיזרח־אוקראַיִנע, און פֿאַרלייגט דעם יסוד פֿון אַ גאַנצן קלאַס פֿון ייִדן־פּויערים. צום יאָר 1810, זענען אינעם דאָזיקן ראַיאָן שוין געווען נײַן ייִדישע לאַנדווירטשאַפֿטלעכע קאָלאָניעס, וווּ עס האָבן געוווינט שוין 3,640 תּושבֿים.
נאָך עטלעכע גאָר שווערע יאָר פֿון מיגראַציע און באַהערשונג פֿונעם נײַעם לעבנס־שטייגער, האָט זיך אין אַ צאָל ייִדישע אַגריקולטור־קאָלאָניעס אַנטוויקלט אַ בליִענדיקע ווירטשאַפֿט. זייער דערפֿאָלג האָט צוגעצויגן דעם אינטערעס פֿון אַ צאָל פֿילאַנטראָפּן און טוער, לאַוו־דווקא אין רוסלאַנד, וועלכע האָבן פֿאָרגעלייגט אַריבערצוברענגען די ייִדישע פֿאַרמער פֿון מיזרח־אייראָפּע אין אַנדערע לענדער.
אַ טייל אַזעלכע פּלענער זענען טאַקע פֿאַרווירקלעכט געוואָרן מיט מזל. למשל, באַראָן מאָריס דע הירש, אַ רײַכער דײַטשישער ייִד, האָט געשטיצט די אָרגאַניזאַציע פֿון ייִדישע פֿאַרמער־קאָלאָניעס אין אַרגענטינע, וווּ עס האָט זיך אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט געשאַפֿן אַן אוניקאַלע אייגנאַרטיקע קולטור פֿון ייִדישע "גאַוטשאָס".

January 20, 2012
געשיכטע
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)

דער ספֿר "תּיקון", וווּ שבתי צבֿי ווערט באַטראַכט ווי משיח, געדרוקט אין אַמסטערדאַם, אינעם יאָר 1666
מיט דרײַ וואָכן צוריק זענען פֿאַרלאָפֿן שוין 12 יאָר פֿונעם נײַעם יאָרטויזנט. פֿאַר אַזאַ לאַנגן טערמין וואָלטן אין דער וועלט געקאָנט געשען אַ סך דראַמאַטישע חידושים איבערקערענישן. די ערשטע יאָרן פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט זענען געווען פֿול מיט גאָר וויכטיקע געשעענישן, וועלכע האָבן געביטן דעם לעבנס־שטייגער פֿון דער גאַנצער מענטשהייט.
אינעם יאָר 1901 האָט מען געשיקט דעם ערשטן ראַדיאָ־סיגנאַל איבער דעם אַטלאַנטישן אָקעאַן. פֿאַר דעם, איז די קאָמוניקאַציע צווישן אייראָפּע און אַמעריקע געווען באַגרענעצט. הגם דער ערשטער טראַנסאַטלאַנטישער טעלעגראַף־קאַבל האָט אָנגעהויבן אַרבעטן נאָך אינעם יאָר 1858, האָט ער אָפּגעאַרבעט בלויז אַ חודש. דורך די שפּעטערדיקע, מער דערפֿאָלגרײַכע קאַבלען האָט מען געקאָנט איבערשיקן בלויז עטלעכע ווערטער אין אַ שעה צו אַ פּאָר אַבאָנענטן. ערשט אינעם 20סטן יאָרהונדערט, צוליב דער אַנטוויקלונג פֿון דער ראַדיאָ־אַפּאַראַטור, איז געוואָרן מעגלעך גיכע און פֿאַרלאָזלעכע פֿאַרבינדונג צווישן די קאָנטינענטן.
אינעם יאָר 1903 האָבן די ברידער אָרוויל און ווילבור רײַט געשאַפֿן דעם ערשטן עראָפּלאַן. דער היסטאָרישער פֿלי האָט פֿאַרלייגט דעם אָנהייב פֿון אַ נײַער תּקופֿה, ווען נישט בלויז אינפֿאָרמאַציע, נאָר די מענטשן אַליין האָבן באַקומען אַ מעגלעכקייט אַרומצופֿאָרן גיך איבער דער וועלט.
נישט געקוקט, וואָס דער וויסנשאַפֿטלעכער פּראָגרעס פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט האָט געמאַכט די מענטשן פֿון פֿאַרשיידענע לענדער נענטער איינער צום צווייטן, זענען די טעכנאָלאָגיעס אויך געוואָרן אַ יסוד פֿון דער טויט־מאַשין, וועלכע האָט אומגעבראַכט צענדליקער מיליאָנען נפֿשות בעת די צוויי וועלט־מלחמות.

January 6, 2012
געשיכטע
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מיט עטלעכע וואָכן צוריק האָט מײַן קאָלעגע הערשל גלעזער געשריבן וועגן דער עטימאָלאָגיע פֿונעם וואָרט "פּאָמידאָרן". פּאָמידאָרן אינטערעסירן מיך אויך, און ניט נאָר ווײַל איך שטאַם פֿון אוקראַיִנע, וווּ עס וואַקסן זייער געשמאַקע פּאָמידאָרן. דער ענין האָט מיך פֿאַראינטערעסירט בײַם לייענען פּרץ מאַרקישעס ראָמאַן "טראָט פֿון דורות". גייט דאָרט די רייד, בפֿרט, וועגן די פּוילישע ייִדן, וועלכע זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד בײַם אָנהייב פֿון דער צווייטער וועלט-מלחמה. איינער פֿון די פּליטים האָט באַשלאָסן צו פֿאַרזעצן פּאָמידאָרן. ווײַטער שטייט אין דעם ראָמאַן געשריבן:
"צו פּאָמידאָרן האָבן זיך אַ טייל פּליטים באַצויגן קריטיש. אייניקע האָבן געהאַלטן, אַז פּאָמידאָרן זײַנען טריף. און כאָטש רחמיאל (אויך אַ פּליט — ג.ע.) האָט דערוויזן באותות-ומופֿתים, אַז פּאָמידאָרן זײַנען ניט טריף, ווײַל מע מאַכט אויף זיי אַ ברכה "בורא-פּרי-האדמה", האָט ער דאָך אַליין זיי ניט געגעסן. בײַ אים איז עס געקומען דערפֿון, וואָס ער האָט אַ מאָל, נאָך בײַ זיך אין דער היים, אין פּוילן, פֿאַרבײַגייענדיק אַ קסיאָנדזס שטוב, דערזען אין פֿענצטער אַ שורה פּאָמידאָרן. זיי האָבן זיך געוואַרעמט אויף דער זון. דעמאָלט איז ער געקומען צום אויספֿיר, אַז פּאָמידאָרן איז אַ קאַטוילישע אַכילה. איז גלײַכער זיך אָפּהאַלטן פֿון זיי."
ניט לאַנג צוריק האָב איך זיך דערוווּסט, אַז מיט פּאָמידאָרן האָט זיך אינטערעסירט אויך מאַקס ווײַנרײַך, ער האָט וועגן דעם געשריבן אין "פֿאָרווערטס". איך ברענג דאָ אַן אויסצוג פֿון זײַן אַרטיקל "ווען האָט איר צום ערשטן מאָל געגעסן אַ ‘טריפֿהנעם עפּל’?" (געדרוקט דעם 7טן יולי 1951):

January 6, 2012
רעליגיע, קהילה־לעבן, געשיכטע
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)
אַ זײַט פֿון די משניות מיט הרבֿ ישׂראל ליפֿשיצס קאָמענטאַר, "תּפֿארת־ישׂראל"
מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק, דעם 16טן דעצעמבער, האָט דער מחבר פֿון די שורות פֿאַרעפֿנטלעכט אַן אַרטיקל אינעם "פֿאָרווערטס", מיטן נאָמען "דער שלאָף פֿונעם שׂכל האָט געבוירן מאָנסטערס", וווּ עס ווערט קריטיקירט אַ חסידיש בוך אויף ייִדיש, וואָס פּרעדיקט שׂינאה קעגן די גויים. דאָס בוך איז אַרויס נישט לאַנג צוריק אינעם שטעטל ניו־סקווער, שטאַט ניו־יאָרק. אין מײַן אַרטיקל דערמאָן איך אויך, אַז אַ סך אײַנוווינער פֿונעם דאָזיקן חסידישן ייִשובֿ באַקומען נישט קיין געהעריקע בילדונג — ניט וואָס שײַך די וועלטלעכע דיסציפּלינען, ניט וואָס שײַך דעם טראַדיציאָנעלן תּורה־לערנען. אינעם אַרטיקל ווערט קלאָר דערקלערט, אַז די הײַנטיקע חסידישע קהילות טוען אויף אַ סך, כּדי אָפּצוהיטן די ייִדישע שפּראַך און די אויטענטישע אַשכּנזישע קולטור, און פֿאַרדינען פֿאַר דעם אַ גרויסן יישר־כּוח; אין דער זעלבער צײַט, טרעפֿן זיך אין די שטאַרק־פֿרומע ייִדיש־רעדנדיקע קוואַרטאַלן אויך געוויסע נעגאַטיווע עלעמענטן, וואָס מע מוז שאַרף קריטיקירן. באַלד נאָכן פּובליקירן דעם אַרטיקל אויף דער אינטערנעץ, האָט אונדזער צײַטונג באַקומען אַ באַלערנדיקן קאָמענטאַר, וועלכער דינט ווי אַ לעבעדיקער בײַשפּיל פֿון מײַנע טענות קעגן דער פֿירערשאַפֿט פֿון ניו־סקווער און קעגן די קסענאָפֿאָבישע שטימונגען, וועלכע זענען, צום באַדויערן, גענוג פֿאַרשפּרייט אין געוויסע חסידישע קהילות.