בײַ אַ וויזיט אין אַמהערסט מיט דער וואַנדערנדיקער "פֿאָלקסבינע־טרופּע", האָב איך נישט פֿאַרפֿעלט די געלעגנהייט זיך צו טרעפֿן מיט מײַן אַלט־יונגן חבֿר, דזשאָרדין קוציק, וואָס איז אַ סטיפּענדיאַנט אינעם "ייִדישן ביכער־צענטער" און לעצטנס אויסגעוויילט געוואָרן, ווי דער נײַער פֿאָרזיצער פֿון "יוגנטרוף". כאָטש דזשאָרדין איז בלויז 24 יאָר אַלט, פֿאַרנעמט ער זיך שוין אַ לאַנגע צײַט מיט דער סאָציאָ־לינגוויסטישער פֿאָרשונג לטובֿת ייִדיש. אויף אַלע פֿראַגעס, וואָס כ’האָב אים געשטעלט, האָט ער אַן אינטערעסאַנטע און אינפֿאָרמירטע מיינונג.

מנחם דאַום, דער פּראָדוצענט און רעזשיסאָר פֿון Hiding and Seeking — אַ שטאַרק געלויבטער פֿילם וועגן זײַן פּערזענלעכער רײַזע קיין פּוילן, צו געפֿינען די פּויערישע משפּחה, וואָס האָט געראַטעוועט זײַן שווער — האַלט אין מיטן צונויפֿשטעלן אַ נײַעם פֿילם וועגן הרבֿ שלמה קאַרלעבאַכס היסטאָרישן קאָנצערט־טור אין פּוילן אין 1989 — אַ געשעעניש, וואָס האָט געמאַכט אַ טיפֿן רושם אויפֿן פּוילישן פּובליקום, בפֿרט צוליב דעם וואַרעמען אופֿן ווי אַזוי קאַרלעבאַך האָט זיך באַצויגן צו זיי.

"אונדזער ציל איז צו לאָזן וויסן די אַמעריקאַנער ייִדן וועגן דעם צושטאַנד פֿון די עטיאָפּישע ייִדן אין ישׂראל. מיר פֿאָדערן אַ בײַטונג: גלײַכע רעכטן פֿאַר אַלע ישׂראלדיקע בירגער. מיר האָבן זייער ליב דאָס לאַנד, און מיר זאָרגן זייער פֿאַר דער מדינה, אָבער עס זענען דאָ אַ פּאָר אומגערעכטע זאַכן, וואָס מע דאַרף ענדערן."

אָט די קלאָרע דיבורים, זאָגט מיר פּערזענלעך בידזשיי באַהאַראַני, אַ יונגע פֿרוי וואָס וווינט שוין איבער צען יאָר אין ניו-יאָרק, און וואָס איז איינע פֿון די אָרגאַניזאַטאָרן פֿון דעם סאָלידאַריטעט־אָוונט מיט די עטיאָפּישע ישׂראלים. דער אָוונט איז לעצטנס פֿאָרגעקומען בײַם הילל-קאָלומביע. דאָס איז געווען נאָר אַ טייל פֿון אַ גאַנצער קאַמפּאַניע, וואָס איז כּולל דאָס אונטערשרײַבן פּעטיציעס און אָרגאַניזירן דעמאָנסטראַציעס לטובֿת דעם ענין. הייסע דעמאָנסטראַציעס זענען עד-היום אין ישׂראל שוין פֿאָרגעקומען. דאָך, איז מען אין אַמעריקע, מער אָפּגעהיט אַרויסצוּווײַזן אַ שטאַרקערן פּראָטעסט־קול קעגן די עוולות אין ישׂראל. ליידער, האָבן זיך אויך דאָס מאָל געהערט אויפֿן פּאַנעל אַ סך "וואַסערדיקע רייד".

אין זײַן דעפֿיניציע פֿון "פֿאָלקלאָר" האָט פּראָפֿ׳ דבֿ נוי צעטיילט די וויסנשאַפֿט אין דרײַ גרויסע קאַטעגאָריעס: פֿאָלקלאָר מיט אַ טעקסט, מיט ווערטער (פֿאָלקס־מעשׂיות, פֿאָלקס־לידער, ווערטלעך); וויזועלער פֿאָלקלאָר (פֿאָלקקונסט), און פֿאָלקלאָר "אין מוח" (גלייבענישן, מינהגים). אַ יום־טובֿ צי אַ פֿעסטיוואַל נעמט אַרײַן אַלע דרײַ קאַטעגאָריעס. למשל, אויב מע נעמט פּסח ווי אַ דוגמא — מע לייענט די הגדה, און מע זינגט לידער; די קערה און כּוס זענען אָפֿט געווען מוסטערן פֿון פֿאָלקקונסט; דאָס באַהאַלטן דעם אַפֿיקומן, דאָס אַרײַנלאָזן אליהו־הנבֿיא, זענען מוסטערן פֿון טראַדיציעס און גלייבענישן.

דערמיט וויל איך אַרויסהייבן, אַז פּסח נעמט אין זיך אַרײַן אַ שלל מיט סימבאָליק, קונסט, פֿאָלקס־אויסדרוק, וואָס דעקט נישט נאָר די געשיכטע פֿון יציאת־מצרים, וואָס ליגט בײַם צענטער פֿונעם יום־טובֿ, נאָר אַ סך מער. דעריבער קען מען פֿאַררעכענען פֿאַרשיידענע מינים לידער ווי פּסח־לידער, כאָטש זיי האָבן נישט קיין דירעקטע שײַכות מיט דער הגדה.

די וואָך הייבן מיר אָן לייענען דעם דריטן טייל פֿונעם חומש — "ויקראָ". דער הײַנטיקער שבת איז אויך ראָש־חודש ניסן — דער טאָג, וואָס ווערט באַטראַכט אין ייִדישקייט, אין אַ געוויסן זין, ווי אַן אָנהייב פֿונעם יאָר.

הגם דער יום־טובֿ ראָש־השנה, ווען אָדם־הראשון איז באַשאַפֿן געוואָרן, ווערט געפּראַוועט ווי דאָס ייִדישע נײַע יאָר, הייבט מען אָן צו רעכענען די ייִדישע חדשים דווקא פֿון ניסן; תּשרי איז דער זעקסטער, און נישט דער ערשטער, חודש.

ווי מיר האָבן באַהאַנדלט אין די פֿריִערדיקע פּרשיות, איז דער חומש "בראשית" געווידמעט דער טעמע פֿונעם אַלגעמיינעם וועלט־באַשאַף פֿון דער מענטשלעכער פּערספּעקטיוו. אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, שטייט אינעם צענטער פֿון דער גאַנצער תּורה דער מענטש, און נישט דער אייבערשטער, וועלכער בלײַבט אַן אַבסטראַקטער אַבסאָלוט, וואָס קאָן אָנגערופֿן ווערן ג־ט נאָר לגבי די באַשעפֿענישן.

כאָטש מיר האָבן נאָך נישט אויסגעשעפּט דעם גאַנצן "זאַפּאַס״ אַמעריקאַנער געוויקסן, וואָלטן מיר איצטער געוואָלט אַריבערגיין אויף אַ טעמע וואָס מיר האָבן דערמאָנט אינעם פֿריִערדיקן אַרטיקל, דעם מין קוקומיס, וואָס ער נעמט אַרײַן, למשל, אוגערקעס און דינקעס.

די אוגערקע האָט אַליין אַ טשיקאַווע געשיכטע. בײַם אַרומרעדן דעם קאַבאַק האָבן מיר שוין דערמאָנט, אַז אויף עבֿרית רופֿט מען די אוגערקע "מלפֿפֿון", כאָטש אין די תּנ״כישע צײַטן האָט זי גאָר געהייסן "קישוא". נאָר לאָמיר איבערלאָזן דעם בן-מלך און זיך אומקערן צו דער בת-מלכּה.

קודם-כּל, פֿון וואַנען נעמט זיך די אוגערקע? פֿון דרום־מיזרח־אַזיע, וווּ מע האָט געפֿונען רעשטלעך אוגערקע-קערעלעך וואָס שטאַמען פֿון קנאַפּע 10,000 יאָר צוריק. זי האָט זיך צעשפּרייט איבער דרום-אַזיע און נאָך דעם — איבער דרום־אייראָפּע. די אוגערקע איז די פֿרוכט פֿון אַ ווײַנשטאָק, אָבער האָט נישט דעם טעם פֿון אַ פֿרוכט — אין דער אמתן, האָט זי בכלל אַ שוואַכן טעם, ווײַל זי באַשטייט 90% פֿון וואַסער. חוץ דעם, האָט זי כּמעט נישט קיין וויטאַמינען. נעמט זי אָן דעם טעם פֿון מיט דעם, מיט וואָס מען פֿאַרפּראַוועט זי — אַ שטייגער: פֿונעם קנאָבל, קריפּ/קראָפּ (dill בלעז) און ראָסל בײַם זײַערן.

נישט לאַנג צוריק האָט דער מחבר פֿון די שורות איבערגעלייענט אַנרי קאָרבענס בוך "די געשיכטע פֿון איסלאַמישער פֿילאָסאָפֿיע". קאָרבען (1903—1978), אַ פֿראַנצויזישער פֿילאָסאָף און אַ פּראָפֿעסאָר פֿונעם סאָרבאָנער אוניווערסיטעט, איז געווען אַן אויסגעצייכנטער קענער פֿון סופֿיזם — דער מוסולמענישער מיסטיציזם. אין פֿאַרגלײַך מיט דעם פֿאָרמעלן "טרוקענעם" צוגאַנג פֿונעם גרויסן אַקאַדעמישן קבלה־פֿאָרשער גרשום שלום, וועלכער האָט געלעבט אין דער זעלבער תּקופֿה, האָבן קאָרבענס ווערק אַ וווּנדערלעכן ראָמאַנטישן טעם.

לענגויס אַ דאָרפֿישן טראָטואַר גייט אַ היגער לערער מיט זײַן זעקס־יעריק טעכטערל. אין מיטן וועג פֿאָרט דורך אַ נײַער אויטאָ. דער שאָפֿער פֿונעם אויטאָ גיט אַ סיגנאַל. דאָס טעכטערל פֿרעגט:

— טאַטע, וואָס סיגנאַליזירט ער?

— דאָס איז דורכגעפֿאָרן מײַנער אַ שילער!

זיי גייען ווײַטער. נאָך איין אויטאָ פֿאָרט דורך און גיט אַ סיגנאַל.

— טאַטע, וואָס סיגנאַליזירט ער?

— דאָס איז דורכגעפֿאָרן מײַנער אַ שילער!

די דריטע מאַשין גיט דעם לערער אַ סיגנאַל.

— טאַטע, וואָס סיגנאַליזירט ער?

"ווען איך האָב זיך גענומען זוכן נאָך מײַן 'אייגענע’ שפּראַך, האָב איך מיט דער צײַט אַנטדעקט, אַז עס זײַנען דאָ גאַנצע צוויי לשונות׃ אַזעריש און ייִדיש. די שפּראַכן פֿון מײַנע גליקלעכע קינדער־יאָרן, וואָס זײַנען געווען פּאַראַלעל מיט דעם רוסישן לשון. אָבער על־פּי עפּעס אַ מיספֿאַרשטייעניש, האָב איך זיי ניט אויפֿגענומען". אַזוי שרײַבט דער מאָסקווער שרײַבער אַפֿאַנאַסי מאַמעדאָוו אין איינער פֿון זײַנע לעצטע דערציילונגען.

מאַמעדאָוו איז געבוירן געוואָרן אין באַקו אין אַ געמישטער משפּחה. פֿונעם פֿאָטערס צד שטאַמט ער פֿון רײַכע ייִדישע סוחרים, וואָס האָבן בהדרגה אָנגעוווירן זייער עשירות בעת דער סאָוועטישער תּקופֿה. זײַן מאַמע קומט פֿון אַן אַזערבײַדזשאַנער פֿאַמיליע, וואָס האָט אויך פֿאַרנומען אַ חשובֿן אָרט אין דער שטאָט.

מיט זיבן יאָר צוריק איז אַרויס מײַן בוך אונטערן טיטל In Harness, וואָס איז (דער טיטל, הייסט עס) אַן איבערזעצונג פֿון "אין שפּאַן" — אַזוי האָט געהייסן דער ייִדישער ליטעראַרישער זשורנאַל, וואָס האָט זיך באַוויזן אין 1926 און ניט דערלעבט ביזן סוף פֿון יענעם יאָר. דוד בערגעלסאָן איז געווען די צענטראַלע פֿיגור אין דעם זשורנאַל, און זײַן אַרטיקל וועגן די דרײַ ייִדיש-צענטערס, מיטן אָפּגעבן די בכורה דעם סאָוועטן-פֿאַרבאַנד און ניט פּוילן צי אַמעריקע, איז געוואָרן אַן ענין, וועלכן מע האָט הייס אַרומגערעדט אין דער ייִדישער פּרעסע. דעם ענין פֿון די צענטערס פֿאַרגעסט מען ניט אויך עד-היום-הזה, לכל-הפּחות — אין דער אַקאַדעמישער ליטעראַטור.

ווען מ׳איז יונג און מ׳שטייט אין שידוכים קלערט מען נישט וועגן דעם מאָרגן. מען טראַכט בלויז, ווער איז ער? ווי זעט ער אויס? איז ער אַ מענטש אָדער איז ער נישט, הײַנט געדאַכט. צו אַכצן האָב איך געוווּסט איין זאַך: ער דאַרף זײַן אַן אַמעריקאַנער, און מקיים זײַן מײַן מאַמעס חלום; ער דאַרף זײַן הויך, מיט ברייטע פּלייצעס, און מיט אַ שוואַרצער קוטשעראַווער טשופּרינע. איין זאַך איז מיר געלעגן אין זינען — איך וועל נישט נעמען קיין בחור וואָס איז אַדורכגעגאַנגען דאָס גיהנום בײַ היטלערן, ווײַל ווער ווייסט ווי ער איז באַשעדיקט, ווער ווייסט צי ער איז אַרויסגעקומען דערפֿון בשלום.