Allison Schachter.
Diasporic Modernisms:
Hebrew and Yiddish Literature
in the Twentieth Century.
Oxford University Press, 2011.

דער אַמעריקאַנער ייִדישער קריטיקער ברוך ריווקין האָט מעטאַפֿאָריש באַשריבן די ייִדישע ליטעראַטור ווי אַ "כּמו־טעריטאָריע", אַ מין אויסגעטראַכטער שטח פֿון דער מאָדערנער ייִדישער גלות־עקזיסטענץ. די דאָזיקע אידעע ווערט אַנטוויקלט, מיט אַ גרויסער געניטשאַפֿט און וויסן, אינעם בוך פֿון עליסאָן שעכטער. דאָס בוך הייבט זיך אָן, ווי עס פּאַסט פֿאַר אַלע פֿאָרשונגען פֿון מאָדערנער ייִדישער קולטור, מיט מענדעלע, און דווקא מיט דער הקדמה צו זײַן לעצטן גרויסן אויטאָביאָגראַפֿישן ווערק "שלמה רב חיימס".
אין דער דאָזיקער הקדמה באַשרײַבט מענדעלע זײַן באַזוך בײַ דעם ליטעראַט רב שלמה אין דער שטאָט N (געמיינט — אַבראַמאָוויטש אין אָדעס). אַזוי אַרום שטעלט זיך אַבראַמאָוויטש אַליין, צום ערשטן און צום לעצטן מאָל, פּנים־אל־פּנים פֿאַר זײַן ליטעראַריש באַשעפֿעניש מענדעלע מוכר־ספֿרים. שעכטער טײַטשט אויס די דאָזיקע סצענע, ווי אַ פּרוּוו אויפֿצובויען אַ מין נײַע באַציִונג צווישן דעם מחבר און זײַן לייענערישן עולם אין דער ייִדישער ליטעראַטור. אַבראַמאָוויטש דער שרײַבער געפֿינט זיך דאָ אויף אַ שיידוועג. ער קאָן ממשיך זײַן מיטן שרײַבן אינעם אַלטן נוסח וועגן דעם אַלטן באַקאַנטן גלופּסקער ייִדישלאַנד, אָדער ער קאָן זיך ווענדן צו דעם נײַעם, גרויסשטאָטישן עולם, וואָס איז אים ווייניקער באַקאַנט.

מיט אַ וואָך צוריק, האָבן מיר אָנגעהויבן לייענען וועגן דעם אויפֿבוי פֿונעם מישכּן. ווי מיר האָבן דאָס באַטראַכט די פֿאַרגאַנגענע וואָך, האָט דער מישכּן מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַ דיאַמעטראַלן היפּוך פֿון די עגיפּטישע פּיראַמידן, וועלכע רעפּרעזענטירן די היעראַרכיע פֿון דער מיצרישער מאַכט, אונטער וועלכער די ייִדן האָבן געמוזט אויספֿירן די שקלאַפֿן־אַרבעט אין מצרים.
די פּיראַמידן זענען, בעצם, דענקמעלער פֿאַרן קולט פֿון פֿאַרשטאָרבענע פּרעהס, וועלכע האָבן געהאָפֿט צו פֿאַראייביקן זייער פּערזענלעכן זכרון דורך אַ ריזיקן און אייביקן שטיינערנעם בנין — אַ סימבאָל פֿון טויט און אומבאַוועגלעכקייט. להיפּוך, איז דער מישכּן געווען בפֿירוש אַ באַוועגלעכע און צײַטווײַליקע געבײַדע. מע האָט נישט געטאָרט אַרײַנקומען אַהין נאָך אַ קאָנטאַקט מיט אַ מת, כּדי אונטערצושטרײַכן, אַז דאָס דאָזיקע אָרט האָט סימבאָליזירט לעבן; די ייִדן האָבן עס מיטגעטראָגן בעת זייערע וואַנדערונגען אינעם מידבר, נאָך דער באַפֿרײַונג פֿון דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ, ווי אַ סימבאָל פֿון אַ דינאַמישער, לעבעדיקער אַנטפּלעקונג פֿון ג־טלעכקייט דורך זייער עבֿודה.
פֿון אַלע פּרשיות אין דער תּורה קאָן מען אָפּלערנען אַן אייביקן לימוד. הגם דער מישכּן איז געשאַפֿן געוואָרן ווי אַ ספּעציעל "וווינונג־אָרט" פֿאַר דער הייליקער שכינה, שטייט אין די קבלה־ספֿרים, אַז די גאַנצע וועלט איז אַ פֿאַרקערפּערטע אַנטפּלעקונג פֿון ג־ט — הגם נישט יעדער מענטש און נישט תּמיד איז עס זוכה צו זען.
אַלע ייִדן האָבן זיך גלײַך באַטייליקט אינעם אויפֿבוי פֿונעם מישכּן. די חסידישע צדיקים דערקלערן, אַז דאָס מענטשלעכע אַחדות און ברידערלעכקייט איז גופֿא דאָס מיטל, וואָס פֿאַרוואַנדלט די גאַנצע וועלט אין איין גרויסן מישכּן.

מיר האָבן דערלעבט אַ צײַט, אַז עס איז שוין ניט נייטיק צו קומען פּערזענלעך צום כּותל־המערבֿי, כּדי דאָרטן צו דאַווענען אַ "שחרית", אַ מינחה" אָדער אַ "מעריבֿ", זיך אויסוויינען דאָס האַרץ צום רבונו־של־עולם, אַרײַנצולייגן אַ קוויטל מיט בקשות צווישן די שפּאַלטן און אַ קוש טאָן די אַלטע שטיינער פֿאַרן אַוועקגיין אַהיים...
מען קען שוין איצט אײַנקויפֿן אַ שטיין פֿון דער הייליקער וואַנט, אָדער אַ ביסל ערד פֿון דעם הייליקן פּלאַץ אַרום אים, אויף דעם "ליציטאַציע־וועבזײַטל" פֿון דער ווײַטנס, זיצנדיק אין דער היים אויף דער באַקוועמער סאָפֿע אין סאַלאָן, ניט נאָר אין ירושלים, נאָר טאַקע אויך אויף דער אינטערנעץ אין דער גאָרער וועלט.
דער רבֿ, וועלכער איז ממונה אויף דעם כּותל־המערבֿי, הרבֿ שמואל ראַבינאָוויטש, האָט מודיע געווען, אַז ער האָט לעצטנס אַרויסגעשיקט אַ פּראָטעסט־בריוו צו די באַלעבאַטים פֿון דעם דאָזיקן קאָמערציעלן וועבזײַטל, אַז זיי זאָלן אומבאַדינגט אָפּשטעלן דעם שווינדל פֿון פֿאַרקויפֿן אַ שטיין, אָדער אַ ביסל ערד פֿון דעם הייליקן פּלאַץ אַרום אים.
דער "פּראָדוקט" אין פֿאָרעם פֿון אַ לאַמינירט פּלאַסטיק־קאַרטל, טראָגט דעם נאָמען "אַ שטיקל שטיין פֿון כּותל־המערבֿי — ישו־הנוצרי אין ירושלים". דער פּרײַז פֿון דעם דאָזיקן "הייליקן קאַרטל" איז 24.99$. דער אינהאַלט פֿון דעם קאַרטל שטעלט מיט זיך פֿאָר, ניט נאָר די ייִדישע און קריסטלעכע רעליגיעס, נאָר אויך רעליגיעס פֿון אַנדערע פֿעלקער. עס ווערט דאָרטן דערמאָנט די געשיכטע פֿון ישו־הנוצרי און זײַן שליחות צו דער מענטשהייט, ווי אויך די נעמען פֿון דוד המלך, שלמה המלך, רבנים, באַרימטע פּויפּסטן און הייליקע פֿון דער קריסטלעכער ביבל.
אין דעם בריוו צו די מענטשן פֿון דעם דאָזיקן וועבזײַטל, באַטאָנט הרבֿ שמואל ראַבינאָוויטש, אַז דאָס פֿאַרקויפֿן דאָס קאַרטל מיט זײַן אינהאַלט, איז אַ פֿאַרשוועכונג פֿון גאָטס נאָמען. עס איז אויך אַן איסור (פֿאַרבאָט) פֿון דער תּורה און אויך קעגן דעם געזעץ פֿון דער ישׂראל־מדינה, וואָס פֿאַרבאָט צו האַנדלען מיט אַלטערטימלעכע אָביעקטן ווי עס זענען די שטיינער פֿון דעם כּותל־המערבֿי.

ביכער אויף פֿרעמדע שפּראַכן פֿאַרן ייִדיש־לייענער

זשיל ראָזיע, דער דירעקטאָר פֿונעם "פּאַריזער ייִדיש־צענטער/מעדעם־ביבליאָטעק", האָט לעצטנס אַרויסגעלאָזט זײַן זעקסטן ראָמאַן אויף פֿראַנצויזיש: D‘Un Pays Sans Amour [פֿון אַ לאַנד אָן ליבע], אַ ווערק וואָס האָט אַ בפֿירושן ייִדיש־ליטעראַרישן אינהאַלט. דאָס ווערק קומט פֿאָר אין מיזרח־אייראָפּע אין דער תּקופֿה — אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט ביז די 1930ער יאָרן — און דערציילט וועגן פּיער, אַ בחור וואָס אַנטדעקט ייִדיש און די ייִדישע קולטור. ער שטעלט זיך אין פֿאַרבינדונג אין רוים מיט דער טאָכטער פֿונעם שרײַבער און פֿאָטאָגראַף אַלטער קאַציזנע, שולמית, וועלכע האָט אָנגעזאַמלט די גרעסטע ייִדישע ביבליאָטעק אויף דער וועלט. זי דערציילט אים וועגן דער ייִדישער ליטעראַרישער סבֿיבֿה אין וואַרשע פֿאַרן חורבן, וועגן די קאָלעגן־שרײַבער פֿון איר טאַטן, פּרץ מאַרקיש, אורי־צבֿי גרינבערג און מלך ראַוויטש, די רעדאַקטאָרן פֿונעם אַוואַנגאַרדישן זשורנאַל "כאַליאַסטרע".
ביז הײַנט האָבן פֿאַרלאַגן אין זעקס אַנדערע שפּראַכן אָנגעהויבן דאָס איבערצוזעצן.

לכּבֿוד דעם קאָמפּאָזיטאָר באָריס דובאָסאַרסקי

אינעם בעסטן קאָנצערט־זאַל אין קעשענעוו, מיט אַ פּרעכטיקן אָרגל, האָט די קולטור־געזעלשאַפֿט פֿון דער שטאָט געפֿײַערט דעם 65סטן יוביליי פֿונעם באַקאַנטן קאָמפּאָזיטאָר, פֿידלער, פּראָפֿעסאָר פֿון דער מאָלדאַווישער מוזיק־אַקאַדעמיע, באָריס דובאָסאַרסקי.
ער איז געבוירן געוואָר אין 1947 אין דער שטאָט בענדער; פֿאַרענדיקט דעם מוזיק־טעכניקום אין קעשענעוו און אויך די קעשענעווער קאָנסערוואַטאָריע, ווי אַ פֿידלער און קאָמפּאָזיטאָר. אַ סך האָט דובאָסאַרסקי געאַרבעט אינעם סטרונע־קוואַרטעט בײַ דער מאָלדאַווישער טעלעוויזיע. ווי אַ קאָמפּאָזיטאָר האָט ער אַרויסגעוויזן זײַן טאַלאַנט אין פֿאַרשידענע זשאַנערס: סימפֿאָנישן, ווערק פֿאַרן כאָר, וואָקאַל, ווי אויך אַ היפּשע צאָל קאַמער־מוזיק. במשך פֿון עטלעכע יאָר האָט ער אָנגעפֿירט מיטן אַנסאַמבל "פֿידלערנס פֿון מאָלדאָווע", וווּ ס׳האָבן זיך באַטייליקט די גראַדואַנטקעס פֿון דער קעשענעווער מוזיק־אַקאַדעמיע. דער אוניקאַלער אַנסאַמבל איז אויסגעווען מיט זײַנע קאָנצערטן כּמעט אין גאַנץ אייראָפּע.
צווישן זײַנע תּלמידים האָט ער דערצויגן איינעם פֿון די בעסטע פֿידלערס אין לאַנד יוליאַן גירנעץ, וואָס פֿאָרט אַרום מיט קאָנצערטן איבער דער וועלט. אָבער איך וויל הײַנט דערציילן וועגן דובאָסאַרסקיס קאָמפּאָזיטאָרישן "פּינטעלע ייִד". אין דער פּראָגראַם פֿון זײַן יוביליי־אָוונט האָט דער קאָמפּאָזיטאָר אײַנגעשלאָסן זײַן ווערק "קאַפּריטשיאָ פֿאַר טרומייט און אָרקעסטער אויף ייִדישע טעמעס", ווי אויך דעם טריִאָ "גאָלדפֿאַדעניאַדע". דעם טרומייט־סאָלאָ האָט אויסגעפֿירט דער יונגער מוזיקער, וויאַטשעסלאַוו ביל, און דיריגירט האָט מיטן אָרקעסטער דער דיריגענט פֿון רומעניע קריסיאַן פֿלאָריאַ. אינעם "טריִאָ" האָבן זיך באַטייליקט יאָן זשאָסאַן (טשעלאָ), סערגאָ בענגעלסדאָרף (פּיאַנע) און דער יובילאַר אַליין, באָריס דובאָסאַרסקי (פֿידל).

טײַערע חזנטע,
מײַן מאַן וויל האָבן אַ הונט, אָבער איך, נישט. געוויינטלעך לייזן מיר אַלע פּראָבלעמען דורך אַ פּשרה, אָבער ווי אַזוי דערגייט מען צו אַ פּשרה אין דעם פֿאַל? עס פֿאַלט אונדז גאָר נישט אײַן, ווי אַזוי מע קען פֿאַרהאַנדלען דעם ענין. אויב מיר באַקומען אַ הונט, ווערט דאָס אַ התחײַבֿות פֿון 10 ביז 15 יאָר. אויב מיר קריגן נישט קיין הונט — איז, מילא, האָבן מיר נישט קיין הונט. איך וויל נישט דאָס איבערקערעניש אין שטוב און נישט די הוצאות. ווי אַזוי זאָלן מיר דאָס מחלוקת לייזן?

פּשרה

טײַערע פּשרה,
איר האָט רעכט, אַז אין געוויסע סיטואַציעס איז נישטאָ קיין פּשרה. אָבער אויב אײַערע הויפּט־טענות קעגן באַקומען אַ הונט באַשטיין אין דער איבערקערעניש און אין די קאָסטן פֿון אַ הונט, קען מען, דאַכט זיך, יאָ געפֿינען אַ קאָמפּראָמיס. ווען אײַער מאַן וואָלט געקענט אויפֿהאַלטן אײַער סטאַנדאַרט פֿון רייניקייט, וואָלט איר געווען צופֿרידן? אויב נישט, איז נישטאָ וואָס צו רעדן ווײַטער. וואָס שייך די פֿינאַנצן — רעכנט אויס די הוצאות פֿון האַלטן און כאָווען אַ הונט, און אויב איר קענט זיך דאָס נישט פֿאַרגינען איצט, קענט איר אפֿשר עס טאָן איבער אַ יאָר. אפֿשר קען אײַער מאַן אַרבעטן נאָך אַ פּאָר שעה יעדע וואָך צו דעקן די קאָסטן פֿון אַ הונט. אויב איר ווילט נישט אָננעמען די פֿאָרגעלייגטע לייזונגען, קען אײַער מאַן אפֿשר אַרבעטן ווי אַ וואָלונטיר אין אַ חיה־האַרבעריק?