(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

עמנואל לאַסקער

איז געקומען קיין ווילנע דער באַרימטער וועלטמײַסטער פֿון שאָך עמנואל לאַסקער, און ער האָט געשפּילט גלײַכצײַטיק מיט עטלעכע און 30 שפּילערס. נאָר דרײַ האָבן געמאַכט מיט אים רעמי, און איך בין געווען איינער פֿון די דרײַ. פֿאַרשטייט זיך, אַז דעמאָלט האָב איך געחלומט וועגן דעם, אַז מײַן צוקונפֿט איז אַ שאָכשפּילער און אַז איך וועל אויך ווען ניט איז ווערן אַזוי באַרימט ווי עמנואל לאַסקער.

די ווילנער גימנאַזיע

אין דער שול גופֿא האָב איך געהאַט זייער גוטע שעהען און געהאַט ניט אַזעלכע גוטע. די גוטע איז געווען אין פֿאַרבינדונג מיט העברעיִש. מיר האָבן געלערנט העברעיִש, דאַכט זיך, דרײַ מאָל אַ וואָך. מען האָט געלערנט מער פֿון יוצא וועגן ווי מען האָט עס אין דער אמתן געלערנט. אָבער ס׳איז געווען אַ היפּש ביסל חבֿרה וואָס האָבן געקענט העברעיִש פֿון דער היים. דער לערער פֿון העברעיִש האָט געהייסן פּינעס; ער איז שפּעטער געוואָרן אַ באַרימטער לערער אין דער גימנאַזיע פֿון תּל־אָבֿיבֿ. ער איז געקומען, געוואָלט וויסן, וויפֿל עס קענען די תּלמידים, האָט ער געהייסן יעדן איינעם אָנשרײַבן אַ קאָמפּאָזיציע. האָב איך אָנגעשריבן אַ קאָמפּאָזיציע וואָס האָט געהייסן "געגועים" (געגועים הייסט בענקעניש; קלאָר, אַז איך בין געווען דורכגענומען מיט בענקענישן). וואָס איך האָב דאָרטן געשריבן געדענק איך ניט, נאָר איך ווייס, אַז דער לערער איז געווען גוואַלדיק באַגײַסטערט: "דאָס איז קאָלאָסאַל" אאַז״וו.
עס זײַנען געווען אַ פּאָר לימודים, וווּ איך בין געווען צוריקגעשטאַנען פּשוט דערפֿאַר, ווײַל בײַ אונדז אין פּראָגימנאַזיע האָט מען ווייניקער געלערנט ווי אין די ייִנגערע קלאַסן פֿון קאַגאַנס גימנאַזיע. איך בין געווען אָפּגעשטאַנען אין פֿראַנצויזיש; טעאָרעטיש האָט מען אָנגעהויבן לערנען פֿראַנצויזיש אין צווייטן לערניאָר, הייסט עס, מען האָט שוין געדאַרפֿט האָבן געלערנט געהאַט פֿראַנצויזיש דרײַ יאָר.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

הערצל

איך געדענק אויך, אַז דאָס איז געווען אין 1904, אַז איך בין געקומען פֿון פּאָסט און אויפֿגעעפֿנט דעם "פֿרײַנד" און איך האָב געזען דאָס גרויסע בילד פֿון הערצלען, אַז ער איז טויט. בין איך געגאַנגען אין גאַס, געטראָגן די צײַטונגען און געוויינט. האָט יעדער איינער מיך אָפּגעשטעלט און געפֿרעגט: "וואָס וויינסטו? ווער האָט דיך געשלאָגן?" איך האָב געוויינט, [ווײַל] איך האָב געוווּסט, אַז הערצל איז טויט. הערצל איז געווען אַ לעבעדיקע געשטאַלט אין אונדזער משפּחה. אויף דער וואַנט פֿון דעם גרויסן עסצימער זײַנען געווען צוויי בילדער פֿון אַלטע צײַטן: דאָס בילד פֿון ווילנער גאָון און דאָס בילד פֿון משה מאָנטעפֿיאָרע. דאָס זײַנען געווען כאַראַקטעריסטישע בילדער. און נאָך דעם איז געווען אויך דאָס בילד פֿון טעאָדאָר הערצל, וווּ ער שטייט עפּעס אָנגעשפּאַרט אויף אַ געלענדער ערגעץ וווּ און קוקט ערגעץ וווּ אין די ווײַטקייטן. און אין מיטן דרינען איז ער געשטאָרבן. דאָס איז געווען אין מײַן לעבן אַ גרויס געשעעניש. עס זײַנען געווען די ערשטע זכרונות: ווי ס׳איז געבאָרן געוואָרן מײַן ברודער משה אין 1902, [און] ווי אין 1904 איז געשטאָרבן טעאָדאָר הערצל.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

דאָס הויז

אויף וויפֿל איך געדענק, האָב איך שוין געלעבט אין אַ גרויס הויז. אין דעם הויז איז געווען אַ גרויסער זאַל מיט מעבל וואָס מע האָט געבראַכט, דאַכט זיך, אַפֿילו פֿון ווין, אויב איך האָב נישט קיין טעות, אָדער אפֿשר פֿון אַנדערשוווּ פֿון דײַטשלאַנד. אין דעם זאַל איז מען כּמעט קיין מאָל ניט געווען, סײַדן עס זײַנען געווען חשובֿע געסט, אָדער אין די גאָר גרויסע ימים־טובֿים. און ס׳איז געווען אַ געוואַלדיק גרויסער עסצימער מיט אַ גרויסן טיש, און שפּעטער איז געווען, חוץ דעם גרויסן טיש, אַ קלענער טישל פֿאַר די קינדער. און איך געדענק, ווי איך פֿלעג בעטן, אַז איך וויל זיצן בײַ דעם גרויסן טיש וווּ מע זאָגט "ביטע שיין" און "דאַנקע שיין" (גערעדט האָט מען בײַ אונדז דײַטשמעריש אַ ביסל).
נאָך דעם עסצימער איז געווען א צימער פֿאַר דער באָבען. איך האָב שוין דערמאָנט, אַז זינט איך געדענק זיך, בין איך געשלאָפֿן צוזאַמען מיט דער באָבען. דער באָבעס צימער איז ניט געווען גענוג גרויס. [דאָרט זײַנען] געווען אירע ספֿרים: דער גרויסער גראָבער סידור, וואָס האָט געהייסן דער קרבן־מנחה־סידור, וואָס איז געווען געדרוקט אין ווילנע אין דער באַרימטער דרוקערײַ "האַלמנה והאַחים ראָם" — די אַלמנה און די ברידער ראָם. עס זײַנען געווען אירע מוסר־ספֿרים אויף ייִדיש, אַ היפּשע צאָל. עס זײַנען זיכער געווען ביידע טיילן פֿון צאינה־וראינה, פֿון טײַטש־חומש, און נאָך אַזעלכע פֿרומע ספֿרים מיט פֿאַרשיידענע מעשׂיות.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

דער פֿעטער יעקבֿ

מײַן פֿעטער יעקבֿ איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1860 — פּונקט מיט צען יאָר עלטער פֿון מײַן טאַטן. גאָר יונג האָט ער זייער אַ סך געלערנט. ער איז ניט געווען אַזוי באַרימט ווי דער אַבֿרהמל פּאַלאָנגער מיט אַ פּאָר דורות פֿריִער, נאָר מע האָט אים אויך געהאַלטן פֿאַר אַן עילוי, פֿאַר אַן אויסערגעוויינטלעך פֿעיִקן. און אַז בײַ אים האָט זיך עס פֿאַרבונדן מיט גיין צוויי יאָר צײַט אין אַ דײַטשער פּראָגימנאַזיע, האָב איך שוין דערציילט. איז ווען דער יעקבֿ האָט חתונה געהאַט, האָט ער חתונה געהאַט מיט גאָר אַ גרויסן ייִחוס — מיט אַן אוראייניקל פֿון ווילנער גאָון. דאָס איז געווען דער גרעסטער ייִחוס בײַ אונדז. האָט ער זיך באַזעצט אין ליבאַווע און געוואָרן אַ בוכהאַלטער. דעמאָלט זײַנען געווען גרויסע ייִדישע פֿירמעס וואָס האָבן זיך באַשעפֿטיקט מיט אימפּאָרט; מיט אימפּאָרטירן, דער עיקר, הערינג. די הערינג איז כּמעט פֿאַר דער גאַנצער, גרויסער רוסישער אימפּעריע דורכגעגאַנגען דורך דעם האַוון ליבאַווע (אָדער ליפּײַ). בײַ איינעם פֿון די אימפּאָרטערן איז ער געוואָרן אַ בוכהאַלטער. ווי אַזוי האָט ער זיך אויסגעלערנט בוכהאַלטעריע — ווער ווייסט? ער האָט זיך אויסגעלערנט [און] געענדיקט.

דער טאַטע איציק

איצט קום איך צו דעם עלטסטן זון פֿון מײַן זיידע שמואל, [וואָס] האָט געהייסן איציק. אין זײַנע צײַטן איז שוין אין פּאַלאָנגע געווען אַנטוויקלט די גאַנצע אַרבעט פֿון בורשטין. ער איז געבוירן געוואָרן אין 1870 [און] איז געוואָרן בר־מיצווה אין 1883. אויסגעהאָדעוועט געוואָרן אין דער זייער אָרעמער משפּחה, איז ער, פֿאַרשטייט זיך, גלײַך נאָך 1883 אַוועק ווי אַ לערן־ייִנגל אין איינער פֿון די פֿאַבריקן אין דער דאָזיקער שטאָט. כּמעט אַלע ייִדן האָבן שוין דעמאָלט געאַרבעט אין פֿאַבריקלעך, וווּ מע האָט אויסגעאַרבעט די פֿאַרשיידענע פּראָדוקטן פֿון בורשטין. האָט מײַן פֿאָטער איציק געקראָגן ווייניק בילדונג — וויפֿל האָט ער געקאָנט קריגן אין פּאַלאָנגע ביז בר־מיצווה? ער האָט אָנגעהויבן אַרבעטן בורשטין בײַ זײַנעם אַ פֿעטער, וואָס האָט געהייסן הערצע. דער דאָזיקער הערצע, [אָדער] הערצל, איז געווען אַ ברודער פֿון שמואל. אָבער דער הערצל איז גאָר ניט געווען ענלעך אויף דעם ברודער, [ווײַל ער] האָט אין די יונגע יאָרן אַ סך געלערנט תּלמוד.
דער וואָס האָט געבראַכט די גאַנצע פּראָדוקציע פֿון בורשטין אין פּאַלאָנגע איז געקומען ווײַט פֿון אוקראַיִנע, און געהייסן האָט ער [מאָריץ] בעקער. ער איז געווען אַ געניאַלער מענטש און ער האָט זיך דערטראַכט צו דעם, אַז מע קען געפֿינען בורשטין טיף אין דר’ערד. ווען ער האָט, אַזוי צו זאָגן, זײַנע אַלע אידעעס פֿאַרקויפֿט דער פּרײַסישער רעגירונג, האָט די פּרײַסישע רעגירונג אַרום קעניגסבערג אויפֿגעשטעלט גראָבערײַען אויסצוגראָבן פֿון אונטער דעם זאַמד בורשטין, און ער האָט געמאַכט אַן אָפּמאַך מיט זיי. ער האָט געקראָגן אַ באַלוינונג און אַלצדינג, און איינער פֿון די אָפּמאַכן איז געווען, אַז נאָר זײַנע קינדער וועט מען פֿאַרקויפֿן דעם בורשטין.

דער זיידע יודל — אַ מאָדנער רבֿ

מײַן זיידע יודל איז געווען אַ זייער טשיקאַווער מענטש. ער האָט יאָרן לאַנג נישט געוואָלט ווערן קיין רבֿ. אין פּאַלאָנגע גופֿא איז ער געוואָרן אַ דיין, אַ מין געהילף צו אַ רבֿ. צי מע האָט טאַקע אין פּאַלאָנגע געדאַרפֿט צום רבֿ אַ דיין, ווייס איך נישט. אפֿשר דערפֿאַר, [ווײַל] ער איז געווען אַ חשובֿער מענטש, אַ געבוירענער אין פּאַלאָנגע, פֿון דורות פּאַלאָנגער, האָט מען אים געמאַכט פֿאַר אַ דיין. די באָבע האָט די גאַנצע צײַט געוואָלט, ער זאָל ווערן אַ רבֿ, און בשעת אין איר געבורטסשטאָט, אין פּלונגיאַן — דאָרטן וווּ זי האָט זיך געהאָדעוועט — איז געוואָרן באַקאַנט די פּאָזיציע פֿון אַ רבֿ, האָט זי אַזוי לאַנג געטענהט צו איר מאַן, אַז ער האָט אָנגענומען די פּאָזיציע און ער איז געוואָרן אַ רבֿ אין פּלונגיאַן. ער איז געווען אַ געוויסע צאָל יאָרן אַ רבֿ אין פּלונגיאַן — וויפֿל יאָרן, ווייס איך נישט. איך ווייס אָבער, אַז ער האָט זיך צעקריגט מיט זײַנע בעלי־בתּים איבער זאַכן וואָס האָבן צו טאָן מיט יושר, מיט גערעכטיקייט. אפֿשר האָט דאָס געהאַט צו טאָן מיט קאַנטאָניסטן, אפֿשר מיט אַנדערע זאַכן. די באָבע האָט מיר קיין מאָל ניט דערציילט, פֿאַר וואָס ער האָט זיך צעקריגט, נאָר געענדיקט האָט זיך מיט דעם, אַז אין אַ זומער־נאַכט האָט ער געדונגען אַ בויד מיט אַ פּאָר פֿערד, אַרײַנגעפּאַקט אין בויד זײַנע קינדער (ער האָט שוין געהאַט אַ היפּשע צאָל קינדער), אַרײַנגעפּאַקט אין בויד דאָס ביסל בעבעכעס, וואָס מע האָט געהאַט, און אַוועקגעפֿאָרן צוריק צו זיך אין שטעטל פּאַלאָנגע.

מענדלס צווייטער זון האָט געהייסן בנימין. דער בנימין האָט שוין באַקומען, אַזוי צו זאָגן, אַן אַנדער דערציִונג. ער איז געוואָרן אַ ישיבֿה־בחור, געלערנט פֿריִער אין דער היים, וויפֿל מע האָט געקאָנט; און נאָך דעם איז געווען אַ מאָדנע טבֿע. מען האָט ניט געוואָלט, אַז אַ בחור, וואָס פֿאַרנעמט זיך מיט לערנען גמרא, זאָל זײַן אין דעם זעלביקן שטעטל, וווּ זײַן משפּחה און וווּ זײַנע עלטערן זײַנען. מע האָט געזאָגט: ער קען ניט לערנען מתתּקן צו זײַן. האָט מען אים אַוועקגעשיקט אין ווילקאָמיר, וואָס האָט געהאַט אַ קליינע ישיבֿה. ער איז דאָרטן געוואָרן אַ ישיבֿה־בחור ווי אַלע ישיבֿה־בחורים, וואָס לעבן פֿון טעג. ער האָט דאָרטן אַ סך געלערנט, און פֿאַרשטייט זיך, אַז דאָרטן האָט מען אים חתונה געמאַכט, און ער איז שוין געבליבן אין ווילקאָמיר. און פֿון דאָרטן שטאַמט דער צווײַג פֿון אונדזער משפּחה אין ווילקאָמיר, וואָס געבליבן פֿון זיי איז — פּונקט ווי איך בין שמואלס אַן אייניקל — אַזוי איז דאָ איצט אין פתח־תּקווה עמעצער וואָס הייסט מענדל, און ער איז דעם בנימינס אַן אייניקל.
בנימין האָט געהאַט קינדער, זין און טעכטער. אַ טייל פֿון זײַן משפּחה איז אַוועק אין דרום־אַפֿריקע. דער גרעסטער טייל פֿון זײַן משפּחה איז אומגעקומען אין דער צײַט פֿון חורבן, און געבליבן אין דער משפּחה נאָכן חורבן זײַנען קרובֿים אין ווילנע, און דער מענדל דאָ מיט זײַן משפּחה אין ארץ־ישׂראל.
דאָס זײַנען די קינדער פֿון מײַן עלטער־זיידן מענדל. די קינדער פֿון מײַן עלטער־זיידן משה זײַנען געווען: מײַן אייגענער זיידע יודל; זײַנער אַ ברודער, וואָס האָט געהייסן לייב; זײַנער אַ זון שמואל, וואָס האָט געשאַפֿן דעם אָפּצווײַג פֿון אונדזער משפּחה אין ענגלאַנד; און זײַנער נאָך אַ ברודער, וואָס איך געדענק ניט זײַן נאָמען — אָבער וואָס האָט געהאַט אַ פֿאַנטאַסטישע געשיכטע. איך וועל אָנהייבן פֿון מײַן זיידן יודל.