‫פֿון רעדאַקציע

סוף־וואָך, דעם 27סטן יולי הייבן זיך אָן, אין לאָנדאָן, די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן, וואָס וועלן אָנגיין ביזן 12טן אויגוסט. ווי באַקאַנט, קומען די דאָזיקע פֿאַרמעסטן אַרויס פֿונעם אוראַלטן גריכנלאַנד, וואָס דער הויפּט־דעוויז פֿון זיי איז געווען — שטילשטאַנד בעת די פֿאַרמעסטן גייען אָן. אָבער אויך דעמאָלט, ווען מיט דער וועלט האָבן געפּראַוועט די גריכישע געטער, האָט מען נישט איין מאָל דעם הויפּט־תּנאַי געבראָכן.
מיט 40 יאָר צוריק, בעת די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן פֿון 1972, איז פֿאַרגאָסן געוואָרן בלוט גלײַך אינעם אָרט פֿון דער אָלימפּיאַדע — אין מינכן; נאָך מער: די קרבנות פֿון דעם טעראָריסטישן אַטאַק זײַנען געוואָרן די ספּאָרטלער פֿון דער ישׂראלדיקער אָלימפּישער מאַנשאַפֿט.
זינט דעמאָלט, איז די אינטערנאַציאָנאַלע ספּאָרט־אונטערנעמונג געוואָרן אַ פּאַסיק אָרט פֿאַר די טעראָריסטן, צו שטעלן זייערע אייגענע רעקאָרדן פֿון בלוט־פֿאַרגיסונג. אַזוי אַז במשך פֿון די 40 יאָר איז געשטיגן סײַ די מײַסטערשאַפֿט פֿון טעראָר, סײַ די צאָל קרבנות פֿון זייערע טעראָר־אַטאַקעס איבער דער וועלט.
דעריבער איז נישט צו באַוווּנדערן, וואָס די זיכערהייט־מיטלען, וועלכע זײַנען געלאָזט געוואָרן אין גאַנג צו באַוואַכן די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן אין לאָנדאָן, גרייכן צו אַ ביליאָן פֿונט (1.58 ביליאָן דאָלאַר); עס שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז ענגלאַנד גרייט זיך צו אַן אַטאַקע אָדער פֿון קאָסמאָס, אָדער פֿון אַן אַרמיי ווילדע ערדישע באַשעפֿענישן, באַוואָפֿנט מיטן סאַמע סאָפֿיסטיקירטן געווער. כּדי צו פֿאַרשטיין, וואָס מיינט עס, אָט די ריזיקע סומע, איז גענוג עס צו פֿאַרגלײַכן מיט די 930 ביליאָן דאָלאַר — די גאַנצע סומע געלט, אויסגעגעבן בעת די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן אין וואַנקוּווער.

געזעלשאַפֿט

סעלין יוסעפֿזאַדע, די אָרגאַניזירערין פֿון די מאָדע־אויסשטעלונגען, דערלאַנגט דעם טשעק פֿאַר $5,000 דעם געהילף־בירגער־מײַסטער פֿון שׂדרות, יאַנואַר 2009
ס׳איז נישט אָפֿט, וואָס אַ פֿונדאַציע אָדער אַ פֿילאַנטראָפּישע אָרגאַניזאַציע טיילט אויס אַ פּרעמיע צו צענערלינגען (קינדער צווישן 13 און 19 יאָר אַלט), און אויב יאָ, באַטרעפֿט עס נישט מער ווי $1,000 אָדער $5,000. מיט עטלעכע וואָכן צוריק האָט די "משפּחה־פֿונדאַציע פֿון העלען דילער" אָבער אויסגעטיילט פּרעמיעס צו פֿינף ייִדישע קאַליפֿאָרניער צענערלינגען, וועלכע האָבן, לויט די מיטגלידער פֿון דער פֿונדאַציע, מקיים געווען די מיצווה פֿון תּיקון העולם; יעדער איינער פֿון זיי האָט באַקומען $36,000.
צווישן די פּראָיעקטן, וואָס די יונגע לײַט האָבן דורכגעפֿירט: אַ פּראָגראַם וואָס ברענגט כּישוף־מאַכער צו שפּיטאָלן, רעהאַביליטיר־צענטערס און דירות־הײַזער פֿאַר עלטערע לײַט; אַ יערלעכע מאָדע־אויסשטעלונג, וואָס זאַמלט געלט פֿאַר די ישׂראלדיקע צדקה־צוועקן, און אַ קוריקולום, וואָס לערנט סטודענטן איבערן לאַנד ווי אַזוי בעסער צו פֿאַרשטיין און העלפֿן אויטיסטישע תּלמידים אין זייערע קלאַסן.
הײַיאָר איז דאָס זעקסטע יאָר, וואָס מע האָט אויסגעטיילט די "תּיקון־עולם" פּרעמיעס (Diller Teen Tikkun Olam Awards); ביז איצט האָט מען שוין אויסגעטיילט מער ווי 1 מיליאָן דאָלאַר פֿאַר 30 צענערלינגען אין קאַליפֿאָרניע.
אַחוץ די "תּיקון־עולם פּרעמיעס", שטיצט די "דילער־פֿונדאַציע" אויך אַ צווייטע פּראָגראַם, Diller Teen Fellows, וואָס ברענגט צונויף פֿעיִקע ייִדישע צענערלינגען אין 18 שטעט אין צפֿון־אַמעריקע און ישׂראל, און טרענירט זיי, במשך פֿון אַ יאָר און אַ האַלב, ווי זיי קענען ווערן צוקונפֿטיקע פֿירער, איבערגעגעבן דעם ייִדישן פֿאָלק, ישׂראל און געזעלשאַפֿטלעכער אַרבעט.

קהילה־לעבן

מאַראָש באָרסקי, דער פֿאָרזיצער פֿון דער ייִדישער קהילה אין פּרעשבורג, באַזוכט די אָרטאָדאָקסישע שיל אין זשילינע, אַ שטאָט אין סלאָוואַקײַ
קראָקע (ייִט״אַ). — אַ דאַנק דער נײַער קאָמפּיוטער־פּראָגראַם פֿאַר "אײַ־טיונס", נײַע טוריסטישע מאַרשרוטן און אַ מאַקעט פֿון אַן אַלטער שיל, וועט די וועלט זיך בעסער באַקענען מיט צוויי געוועזענע ייִדישע ערטער אין אייראָפּע. דאָס ערשטע אָרט איז דער היסטאָרישער ייִדישער קוואַרטאַל אין בראַטיסלאַווע, די הויפּטשטאָט פֿון סלאָוואַקײַ, באַקאַנט בײַ ייִדן ווי פּרעשבורג. דער קוואַרטאַל האָט איבערגעלעבט די צווייטע וועלט־מלחמה, אָבער צעשטערט געוואָרן דורך דער קאָמוניסטישער מאַכט אין די סוף 1960ער יאָרן.
דאָס צווייטע אָרט איז אָשפּיצין — אַזוי האָט געהייסן פֿאַר דער מלחמה דאָס דרום־פּוילישע שטעטל אָשוויענטשים, טרויעריק באַרימט ווי אויסשוויץ — דאָס פּלאַץ, וווּ די נאַציס האָבן אויסגעבויט דעם טויט־לאַגער. פֿאַרן חורבן זענען ס׳רובֿ תּושבֿים פֿון אָשפּיצין געווען ייִדן.
צוויי פֿאַרשיידענע נײַע פּראָיעקטן שטעלן דעם זעלבן ציל: צו באַקענען דעם ברייטערן עולם מיט פֿאַרגעסענע קאַפּיטלען פֿון ייִדישער געשיכטע, ווי אויך צו געבן די אָרטיקע אײַנוווינער און די טוריסטן צו פֿאַרשטיין בעסער דעם הײַנטיקן מצבֿ פֿון די דאָזיקע צוויי ערטער.
די וועבזײַט "http://www.oshpitzin.pl" ווערט באַגלייט מיט אַ ספּעציעלער קאָמפּיוטער־פּראָגראַם פֿאַר "אײַ־פּאָדס" און "אײַ־פֿאָנס", וועלכע ווײַזט אַן אינטעראַקטיווע מאַפּע פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן שטעטל מיט פּרטימדיקע ידיעות. אויף דער וועבזײַט קאָן מען אויך איבערלייענען אַן עלעקטראָניש בוך אויף ענגליש וועגן אָשפּיצין (אָדער "אושפּיצין, ווי דער מחבר שרײַבט עס אָן מיט די ייִדישע אותיות, לויט דער פּוילישער הבֿרה).

געזעלשאַפֿט
פֿון יצחק לודען (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

בעת דער דעמאָנסטראַציע, האָט איינער, משה סילמאַן, זיך אונטערגעצונדן, ווי אַ סימן פֿון זײַן פּראָטעסט. אויפֿן בילד: אַ גרופּע ישׂראלים פּרוּווט אויסלעשן דאָס פֿײַער, כּדי אים צו ראַטעווען. פֿאַראַכטאָגן פֿרײַטיק איז ער געשטאָרבן פֿון די וווּנדן, און זונטיק האָט מען אים באַערדיקט אין חולון.
די וואָרענונג האָט שוין פֿון לאַנג אַראָפּגעשײַנט פֿון דער וואַנט, אָבער קיינער האָט צו איר זיך נישט גענוג ערנסט באַצויגן. ווייניק ווער האָט אויף איר זיך אומגעקוקט. נאָר אין פֿאָריקן יאָר, אין טאָג פֿון דער באַסטיליע, דעם 14טן יולי 2011, ווען עס איז אויפֿגעשטעלט געוואָרן דער ערשטער פּראָטעסט־געצעלט אויפֿן ראָטשילד־בולוואַר אין תּל־אָבֿיבֿ און עס איז פֿרידלעך "אויסגעבראַכן" די "קאָטעדזש־רעוואָלוציע", האָט זי גענאָסן כּמעט פֿון אַלעמענס סימפּאַטיע: אַלע — פֿון די גאַסן־קערער ביז די באַנקירן און נאָך העכער — ביז דעם מדינה־פּרעזידענט מיטן פּרעמיער־מיניסטער און דעם פֿינאַנץ־מיניסטער — אַלע האָבן זי געצערטלט און זיך אין איר פֿאַרליבט. אַזוי שטאַרק זיך אין איר פֿאַרליבט, ביז וואַנען זי איז פֿון דער ברענענדיקער ליבע געוואָרן דערשטיקט. ווי זאָגט דאָס באַקאַנטע, עטוואָס באַנאַלע פֿאָלקס־ווערטל: די ליבע האָט געברענט, ווי אַ נאַסע שמאַטע...
די צוויי ווערטער: ליבע און פֿײַער זײַנען, אַזוי ווי דאָס וואָרט "שלום", געוואָרן אַן אָפּגעריבענע מטבע, זינט יצחק שמיר, דער נאָרוואָס פֿאַרשטאָרבענער, און נאָכן טויט שטאַרק געלויבטער פּרעמיער־מיניסטער פֿון די 1980ער יאָרן, האָט אַרויסגעלאָזט פֿון זײַן מויל די פּערלדיקע פֿראַגע: "וואָס ברענט?" — ווען מע האָט אים גערופֿן צוצואײַלן דעם שלום־פּראָצעס; און נאָך מער: זינט דער מלוכה־קאָנטראָלער מיכה לינדענשטראַוס האָט אַרויפֿגעלייגט אויף דעם אינערן־מיניסטער אלי ישי און אויף דעם פֿינאַנץ-מיניסטער יובֿל שטײַניץ די מיניסטעריאַלע און פּערזענלעכע אַחריות פֿאַר דער ריזן־שׂרפֿה, וועלכע האָט מיט צוויי יאָר צוריק פֿאַרצוקט דעם וואַלד אויפֿן כּרמל צוזאַמען מיט 42 נפֿשות פֿון דער פֿײַערלעשער־קאָמאַנדע.

דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

פּונקט ווי ציבעלע, איז קנאָבל אַ גליד פֿונעם מין Allium — ציבעלע-געוויקסן״, און פֿון דער משפּחה Liliaceae (ליליקע). ער שטאַמט פֿון מיטל-אַזיע און איז שוין לאַנג באַוווּסט סײַ אין אייראָפּע, סײַ אין מיטעלן מיזרח. דער געוויינטלעכער קנאָבל טראָגט דעם וויסנשאַפֿטלעכן נאָמען Allium sativum — ׳[אַן ערך] היימישער׳; פֿאַראַן נאָך עטלעכע, ווייניקער באַקאַנטע, זגאַלן אויך.
די טערמינען וואָס האָבן אַ שײַכות מיט קנאָבל זענען זייער אינטערעסאַנטע. דאָס ייִדישע "קנאָבל״ איז, אַפּנים, אַ קירצונג פֿונעם דײַטשישן Knoblauch — אַזעלעכע קירצונגען געפֿינט מען אויך אין דײַטשישע דיאַלעקטן. Knoblauch אַליין שטאַמט פֿון אַן עלטער וואָרט klobelauch, אַ צונויפֿהעפֿט פֿון צוויי ווערטער וואָס זענען טײַטש ׳געשפּאָלטן׳ און ׳ציבעלע׳ — דער קנאָבל לאָזט זיך דאָך צעטיילן אויף חלקים, וואָס אויף ייִדיש רופֿט מען זיי "ציינדלעך״. דאָס ענגלישע garlic איז אויך אַ צונויפֿהעפֿט, פֿון gar ׳שפּיז׳ און lic ׳ציבעלע׳ — פֿ״גל דאָס ענגלישע leek און דאָס דײַטשישע Lauch ׳פּאָרע-ציבעלע׳.
אין דער ראָמאַנישער שפּראַך-משפּחה געפֿינט מען ס׳רוב אָפּשלאָגן פֿונעם לאַטײַנישן allium: פֿראַנצויזיש ail, פּאָרטוגאַליש alho, איטאַליעניש aglio, שפּאַניש ajo. בלויז רומעניש האָט דאָ אַרויסגעוויזן "שאַפֿערישקייט״: דאָרטן איז דאָס וואָרט usturoi, פֿון אַ לאַטײַנישן ווערב ustulare ׳(פֿאַר)ברענען׳ — ס׳איז קלאָר פֿאַר וואָס.
די סלאַווישע טערמינען: פּויליש czosnek, טשעכיש česnek, רוסיש chesnok אאַז״וו — זענען פֿאַרבונדן מיט אַן אַלטן ווערב וואָס איז אויך טײַטש — ׳שפּאַלטן׳, און אפֿשר אויך מיטן ווערב פֿאַר ׳קעמען׳. (מיטן וואָרט פֿאַר ׳טייל׳ — פּויליש część אד״גל — איז עס נישט קיין קרובֿ, נישט-געקוקט אויף די האָפֿענונגען פֿונעם שרײַבער פֿון די שורות...)

פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די הײַנטיקע וואָך הייבן מיר אָן לייענען דעם לעצטן טייל פֿון חמישה־חומשי־תּורה, "דבֿרים". אין פֿאָריקע פּרשיות האָבן מיט כּסדר באַטראַכט די עיקר־מאָטיוון פֿון יעדן חומש־טייל, אין פֿאַרבינדונג מיט זייערע נעמען. אויב מע באַטראַכט די תּורה ווי אַ סעריע פֿון פֿינף בענדער, וואָס יעדער באַנד איז געווידמעט אַ געוויסער טעמע, קאָן מען באַמערקן אַ געוויסע לאָגישע סטרוקטור.
אינעם חומש "בראשית" גייט אַ רייד וועגן דעם וועלט־באַשאַף, אין שײַכות צו דעם מענטש ווי דער צענטער און דער תּכלית פֿונעם גאַנצן אוניווערס. לויט דער פֿילאָסאָפֿישער טערמינאָלאָגיע, קאָן מען זאָגן, אַז "בראשית" איז אַ ספֿר פֿון אָנטאָלאָגיע און קאָסמאָלאָגיע — אַ קוואַל פֿון ידיעות וועגן דעם עצם־וועזן און וועגן דער אַנטוויקלונג פֿונעם קאָסמאָס. די תּורה פֿאָקוסירט זיך אָבער אויף דער מענטשלעכער, סוביעקטיווער פּערספּעקטיוו, און באַטראַכט די מענטשהייט ווי די וויכטיקסטע ג־טלעכע באַשאַפֿונג.
די גאַנצע מעשׂה־בראשית ווערט באַשריבן נישט מיט טעכנישע, וויסנשאַפֿטלעכע טערמינען, נאָר מיט אַ לעבעדיקן טעם, ווי אַ סעריע פֿון לעגענדעס, אַלעגאָריעס און מיסטישע דערציילונגען, וואָס זייער הויפּט־ציל איז נישט צו געבן אַ פּינקטלעך און טרוקן בילד פֿון דער אַרומיקער נאַטור, נאָר צו אַנטפּלעקן די סודות פֿונעם מענטשלעכן אוניווערס, כּדי צו פֿאַרשטיין, אַז אַלץ אַרום אונדז איז מאַניפֿעסטאַציעס פֿונעם ג־טלעכן אַבסאָלוט.

פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר

די ייִדישע אידיאָמאַטיק איז אַ גאָר רײַכע און האָט באַגײַסטערט סײַ די געלערנטע, סײַ סתּם ליבהאָבער פֿון דער שפּראַך אָנהייבן זאַמלען ווערטלעך, אידיאָמען און אויסדרוקן. כּלערליי זאַמלונגען האָט מען פֿאַרעפֿנטלעכט אין זשורנאַלן און בוכפֿאָרם. אין מרדכי ספּעקטאָרס זשורנאַל "דער הויזפֿרײַנד" האָט איגנאַץ בערנשטיין (1836—1909), דער גרויסער זאַמלער פֿון ייִדישע און פּוילישע שפּריכווערטער, געדרוקט זײַנע ערשטע זאַמלונגען אויף ייִדיש. זײַן בוך פֿון ווערטלעך, אַרויס אין 1908, האָט געדינט ווי אַ מוסטער פֿאַר אַנדערע זאַמלער פֿון ייִדישע ווערטלעך.
מע דאַרף נאָר אַ קוק טאָן אינעם דײַטשן זשורנאַל "מיטטײַלונגען צור ייִדישען פֿאָקלסקונדע" (ידיעות פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר), רעדאַקטירט פֿון ד״ר מאַקס גרונוואַלד, פֿאָלקלאָריסט און ראַבינער פֿון דער ווינער קהילה, צו זען ווי פּאָפּולער ס׳איז געווען צו זאַמלען ייִדישע ווערטלעך פֿאַר דער דײַטש־ייִדישער באַפֿעלקערונג. אינעם צווייטן נומער פֿון 1906, האָבן פֿינף מחברים אָפּגעדרוקט "שפּריכווערטער און רעדנסאַרטן" פֿון רוסלאַנד, פּוילן און אונגערן.
פֿון ראָהאַטשעף האָט דער פּראָדוקטיווער זאַמלער הרבֿ ש. ביילין, וואָס זײַנע זאַמלונגען פֿון וויצן האָט מען נאָך געלייענט אינעם זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" 70 יאָר שפּעטער, ממשיך געווען צו דרוקן ווערטלעך פֿון זײַנע זאַמלונגען:
"אויף אַן אײַנעבויגענעם בוים, שפּרינגען ציגן."
"געלט פֿאַרגייט און חכמה באַשטייט."
"זי מעג שוין הערן קלעזמער: בײַ איר איז שוין נאָך שלושים." (דאָס הייסט, דאָס "מיידל" איז שוין עלטער ווי מע מיינט).

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מיכאַיִל קיזילאָוו.
קרימער יהודה׃ בילדער פֿון דער געשיכטע פֿון ייִדן, כאַזאַרן,
קאַראַיִמער און קרימטשאַקעס
אין קרים פֿון אַנטיקישער תּקופֿה
ביז הײַנטיקע טעג.
סימפֿעראָפּאָל׃ "דאָליאַ", 2011


דער האַלב–אינדזל קרים פֿאַרנעמט אין דער ייִדישער געשיכטע אַ גאָר חשובֿ אָרט. אין דער הקדמה צו זײַן בוך מאַכט מיכאַיִל קיזילאָוו אַ פֿאַרגלײַך צווישן קרים און ארץ–ישׂראל׃ דאָ און דאָרט האָבן ייִדן געוווינט זינט אוראַלטע צײַטן; ביידע געגנטן האָבן געהערט צו די אייגענע וועלט־אימפּעריעס — די ביזאַנטישע און די אָסמאַנישע. דער ייִדישער ייִשובֿ סײַ אין קרים סײַ אין ארץ־ישׂראל, איז געווען אַ געמיש פֿון פֿאַרשידענע עדות; און אינעם 20סטן יאָרהונדערט האָט מען זיך גענומען צו שאַפֿן דאָרט ייִדישע אויטאָנאָמע טעריטאָריאַלע איינסן אויפֿן יסוד פֿון לאַנד־ווירטשאַפֿטלעכע קאָלאָניעס. דערצו נאָך איז דער קלימאַט און די לאַנדשאַפֿט אין קרים ענלעך אויף ארץ־ישׂראל׃ ים, בערג, און אַ סך ניט־באַוווינטע שטחים.
קיזילאָוו איז אַ יונגער ייִדישער היסטאָריקער פֿון קרים, וואָס האָט באַקומען אַ דאָקטאָראַט אין געשיכטע פֿון אָקספֿאָרדער אוניווערסיטעט. ער איז אַ מחבר פֿון צוויי וויסנשאַפֿטלעכע ביכער אויף ענגליש וועגן די קאַראַיִמער אין קרים און גאַליציע. אין זײַן נײַעם רוסישן בוך מאַכט ער אַ פּרוּוו צו דערציילן אין אַ פּאָפּולערן אופֿן, אָבער אויף אַ געהעריקן וויסנשאַפֿטלעכן ניוואָ, די גאַנצע לאַנגע געשיכטע פֿון ייִדן אין קרים.

פּובליציסטיק
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ס’איז שוין אַזוי פֿאַרפֿירט געוואָרן — צו רעדן וועגן דער אינטערנעץ ווי וועגן אַ ווירטועלער וועלט. אָבער מע דאַרף זיך באַזונדערס ניט שטאַרק אַרײַנטראַכטן אין דעם ענין כּדי צו פֿאַרשטיין, אַז קיין שום ווירטועלקייט איז, אין תּוך, ניטאָ. הינטער אַלץ, וואָס ווערט אַרויסגעשטעלט אין די עלעקטראָנישע רחבֿותן פֿון אינטערנעץ, שטייען ניט קיין ווירטועלע, נאָר לעבעדיקע, רעאַלע מענטשן. אַן אַנדער זאַך איז, אַז די אינטערנעץ גיט אַ מעגלעכקייט צו באַהאַלטן זיך הינטער עפּעס אַן עלעקטראָנישער מאַסקע און זיך פֿילן פֿרײַ צו שרײַבן עפּעס אַזוינס, וואָס אָן דער מאַסקע וואָלט געווען אפֿשר שווער אַרויסצושטעלן פֿאַר אַלעמענס אויגן.
די טעג האָט מען מיר איבערגעשיקט אַן עלעקטראָנישן אַדרעס פֿון עפּעס אַ ייִדישער צײַטונג "מאָמענט". תּחילת האָב איך זיך דערפֿרייט — ס’איז דאָך גוט, זייער גוט, אויב עמעצער פֿוילט זיך ניט און הייבט אָן אַרויסגעבן, זאָל זײַן עלעקטראָניש, אַ צײַטשריפֿט אויף ייִדיש. מײַן שטימונג האָט זיך, צום באַדויערן, געביטן, ווען איך האָב זיך אַרײַנגעקוקט אין דעם דאָזיקן "ייִדישן מאָמענט" (אַזאַ נאָמען טראָגט עס), און גענומען אים לייענען.
איך הייב ניט אָן צו וויסן, ווער עס מאַכט די דאָזיקע אינטערנעץ-"אויסגאַבע". אָבער ס’איז קלאָר ווי דער טאָג, אַז "די פֿײַנסטע שרײַבער פֿון אַלע טיילן וועלט" (אַזוי — זייער באַשיידן — ווערט פֿאָרגעשטעלט די "רעדאַקציע-קאָלעגיום") זײַנען באַליידיקטע מענטשן. פֿאַר וואָס מיין איך אַזוי? ווײַל אַלץ איז ממש דורכגעזאַפּט מיט גאַל, מיט פֿאַרביטערטקייט אויף דער גאָרער וועלט בכלל און אויף דעם "פֿאָרווערטס" בפֿרט.

געשיכטע

אַ צייכענונג פֿון אַ טערקישן מאַנוסקריפּט (16טער יאָהונדערט): מוכאַמעד מיט זײַן איידעם, אַלי, און זײַן טאָכטער, פֿאַטימאַ, וועלכע ווערט באַטראַכט אין געוויסע שטראָמען פֿון שיִיִטישן מיסטיציזם ווי אַן אָפּשפּיגלונג פֿונעם געטלעכן כּוח מיטן נאָמען "פֿאַטיר"
נישט לאַנג צוריק האָט דער פֿאַרלאַג פֿונעם האַרוואַרד־אוניווערסיטעט אַרויסגעגעבן אַ בוך מיטן נאָמען "אַ מחזור פֿון וואָרמס: קונסט און רעליגיע אין אַ מיטל־עלטערלעכער ייִדישער קהילה". די מחברין, קאַטרין קאָגמאַן־אַפּעל, אַ פּראָפֿעסאָרין פֿונעם "אוניווערסיטעט אויפֿן נאָמען פֿון בן־גורין אין נגבֿ", האָט דורכגעפֿירט אַ וויכטיקע שטודיע פֿונעם באַקאַנטן אילוסטרירטן האַנטשריפֿטלעכן "לײַפּציגער מחזור", וועלכער איז געשאַפֿן געוואָרן אין וואָרמס, אָנהייב דעם 14טן יאָרהונדערט, און ליגט איצט אין דער ביבליאָטעק פֿונעם לײַפּציגער אוניווערסיטעט.
אַ גרויסער טייל פֿון קאָגמאַן־אַפּעלס בוך איז געווידמעט דער טעמע פֿון גראַפֿישער רעפּרעזענטאַציע פֿון דער שכינה, ווי אַ ווײַבלעכער אַספּעקט פֿון געטלעכקייט, אין שײַכות מיט דער טיפֿער טראַדיציע פֿון חסידי־אַשכּנז — די ייִדישע מיסטיקער, וועלכע האָבן נישט בלויז איבערגעלאָזט אַ רײַכע גײַסטיקע ירושה, נאָר פֿאַרלייגט די יסודות פֿונעם אַשכּנזישן ייִדנטום, ווי אַ באַזונדערע עטניש־רעליגיעזע עדה.
ביז לעצטנס, האָבן צווישן די פֿאָרשער פֿון דער ייִדישער גײַסטיקער קונסט דאָמינירט משׂכּיליש־ראַציאָנאַליסטישע נטיות. ס׳רובֿ פֿאָרשער האָבן זיך פֿאָקוסירט אויף דעקאָראַטיווע אַספּעקטן פֿון דער ייִדישער פֿאָלקס־קונסט און זעלטן געפּרוּווט אָפּצוטײַטשן די אַלטע ספֿרים־אילוסטראַציעס ווי אַן איקאָנאָגראַפֿישע סיסטעם, וואָס רעפּרעזענטירט רוחניות אין אַ געוויסער גראַפֿישער פֿאָרעם.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די טעג איז צו מיר דערגאַנגען די ידיעה, אַז ישׂראל האָט מיט מזל אויסגעקליבן אַ שיינהייט־קעניגין פֿון צווישן די געראַטעוועטע פֿרויען פֿונעם חורבן. מיינט נישט אַז ס׳איז צוגעגאַנגען אַזוי פּשוט. עס האָבן זיך צוגעשטעלט צום קאָנטעסט אַ כאָפּטע אַלטע ווײַבער וואָס האָבן איבערגעלעבט דאָס גרעסטע אומגליק אין אונדזער געשיכטע. אויסגעפּוצט און אויסגעסטרויעט ווי יענטל צום גט, האָבן זיי פּאַראַדירט פֿאַר אַ כאָפּטע ריכטער. דאָ האָבן די שופֿטים און אָרגאַניזאַטאָרן זיי גענומען צום פֿאַרהער. יעדע איינע פֿון די קאָנטעסטאַנטקעס האָט געמוזט דערציילן די גרעסטע גרוילן פֿון אירע איבערלעבונגען.
האָט זיך צוגעשטעלט אַ דאַמע מיט געפֿאַרבטע, בלאָנדע, אַנדאָלירטע לאָקן, מאַניקורירטע נעגל און פּעדיקורירטע פֿיסלעך. אַלע עלטערע פֿרויען האָבן געבלישטשעט פֿונעם פּודער, שמינקעווען זיך, און פּערפֿום. די ערשטע פּלוניתטע האָט זיך צוגעשטעלט צום מיקראָפֿאָן און אירע רייד האָבן גענומען פֿליסן פֿון איר מויל ווי קאַטשקעלעך אויפֿן וואַסער. זי האָט דאָס געדאַרפֿט איבערצײַגן די ריכטער, אַז איר איבערלעבונג איז געווען די שוידערלעכסטע פֿון זיי אַלע. האָבן אַלע אָנגעשטעלט נאָז און אויערן און גענומען מישפּטן דאָס וואָס זי האָט געהאַט צו זאָגן.
"ווען מענגעלע האָט מיר אָנגעוויזן צו גיין אויף רעכטס, האָט עס געמיינט אַז איך וועל זײַן צווישן די לעבעדיקע. מײַנע עלטערן, ברידער און שוועסטער זײַנען אַלע געגאַנגען אויף לינקס. בין איך געשטאַנען אין דער ריי מיט אַנדערע פֿרויען און איינע האָט מיר אַ שטורכע געטאָן און געזאָגט: ‘מיידעלע! קוק אַרויף צום קוימען. דאָרט טראָגט אַוועק דער רויך דאָס פֿאַרברענטע געביין פֿון דײַנע טאַטע־מאַמע, ברידערלעך און שוועסטערלעך."

זכרונות

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

יודל מאַרק

דאָס הויז

אויף וויפֿל איך געדענק, האָב איך שוין געלעבט אין אַ גרויס הויז. אין דעם הויז איז געווען אַ גרויסער זאַל מיט מעבל וואָס מע האָט געבראַכט, דאַכט זיך, אַפֿילו פֿון ווין, אויב איך האָב נישט קיין טעות, אָדער אפֿשר פֿון אַנדערשוווּ פֿון דײַטשלאַנד. אין דעם זאַל איז מען כּמעט קיין מאָל ניט געווען, סײַדן עס זײַנען געווען חשובֿע געסט, אָדער אין די גאָר גרויסע ימים־טובֿים. און ס׳איז געווען אַ געוואַלדיק גרויסער עסצימער מיט אַ גרויסן טיש, און שפּעטער איז געווען, חוץ דעם גרויסן טיש, אַ קלענער טישל פֿאַר די קינדער. און איך געדענק, ווי איך פֿלעג בעטן, אַז איך וויל זיצן בײַ דעם גרויסן טיש וווּ מע זאָגט "ביטע שיין" און "דאַנקע שיין" (גערעדט האָט מען בײַ אונדז דײַטשמעריש אַ ביסל).
נאָך דעם עסצימער איז געווען א צימער פֿאַר דער באָבען. איך האָב שוין דערמאָנט, אַז זינט איך געדענק זיך, בין איך געשלאָפֿן צוזאַמען מיט דער באָבען. דער באָבעס צימער איז ניט געווען גענוג גרויס. [דאָרט זײַנען] געווען אירע ספֿרים: דער גרויסער גראָבער סידור, וואָס האָט געהייסן דער קרבן־מנחה־סידור, וואָס איז געווען געדרוקט אין ווילנע אין דער באַרימטער דרוקערײַ "האַלמנה והאַחים ראָם" — די אַלמנה און די ברידער ראָם. עס זײַנען געווען אירע מוסר־ספֿרים אויף ייִדיש, אַ היפּשע צאָל. עס זײַנען זיכער געווען ביידע טיילן פֿון צאינה־וראינה, פֿון טײַטש־חומש, און נאָך אַזעלכע פֿרומע ספֿרים מיט פֿאַרשיידענע מעשׂיות.