"עסט געזונטערהייט!"
אַ קאָך־פּראָגראַם פֿון געשמאַקע מאכלים
אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך,
מיט שׂרה־רחל שעכטער און איוו יאַכנאָוויץ
ווײַסע בוריקעס און שפּינאַט — פֿון "ייִדיש־פֿאַרם"

Eat In Good Health!
A Cooking Show in Yiddish with English subtitles
with Rukhl Schaechter and Eve Jochnowitz
White Beets and Spinach – from Yiddish Farm

5. "לימוד OZ", "בונד" און אינוועלאָק

דער פֿעסטיוואַל פֿון ייִדישער בילדונג און קולטור "לימוד", וואָס מיט יעדעס יאָר צעוואַקסט זיך אין דער ברייט און אין דער טיף, האָט אויך דערגרייכט די ייִדישע קהילה אין אויסטראַליע. וואָס מיינט "לימוד", ווי אַ וואָרט און באַגריף, פֿאַרשטיי איך אַליין, אָבער פֿאַר וואָס "OZ"? מײַן נײַגער איז גיך געשטילט געוואָרן: "OZ" — מיינט טאַקע "אויסטראַליע" און דאָס וואָרט ווערט נאָך הײַנט באַנוצט אין דער מינדלעכער שפּראַך. האָב איך שוין עפּעס, הייסט עס, אָפּגעלערנט פֿון דעם אויסטראַלישן לימוד.
אין די ראַמען פֿון דעם "לימוד"־פֿעסטיוואַל איז אײַנגעשלאָסן געוואָרן מײַן פֿילם וועגן יאָסל בירשטיין "אַ קוש אין ירושלים", בשותּפֿות מיטן רעפֿעראַט וועגן בירשטיינס איינציקער פּאָעטישער זאַמלונג, דערשינען אין אויסטראַליע, "אונטער די פֿרעמדע הימלען", געמאַכט פֿון ד״ר אַנדרו פֿײַערשטיין. און נאָך: אינעם זעלבן טאָג, אויפֿן וועג צום מאָנאַש־אוניווערסיטעט, וווּ דער "לימוד OZ" איז אָנגעגאַנגען פֿונעם 9טן ביזן 11טן יוני, האָט רענאַטאַ זינגער, וועלכע האָט אָנגעפֿירט מיט דער סעסיע, געזאָלט טרעפֿן און ברענגען יאָסל בירשטיינס שוועסטער, ראָוז סטאָון.
רענאַטאַ האָט זיך פֿאַר מיר געקלאָגט: "אַ פֿרוי פֿון 90 יאָר, האָב איך זי נישט געקאָנט איבערצײַגן, אַז ס׳איז מיר גאָר נישט שווער זי אָפּנעמען גלײַך פֿון דער שטוב, נישט פֿון דער גאַס!" און דער טאָג איז געווען אַ נאַסער, אַ פֿאַרכמאַרעטער און אַ קילער דערצו. ווען רענאַטאַ און איך זײַנען צוגעפֿאָרן צום אָרט, איז אינעם אויטאָ פֿלינק אַרײַנגעשפּרונגען אַ פֿרוי — אַ קליינוווּקסיקע, מיט אַ קורץ־געשוירענער פֿריזור און אָנגעשמינקטע ליפּן. איך בין געזעסן אונטן, האָט זי, אַ וואַרף געטאָן אויף מיר אַ קורצן אָפּשאַצערישן בליק, און באַלד אָנגעהויבן רעדן.

די הײַנטיקע טאָפּלטע סדרה איז די לעצטע אינעם חומש "במדבר", וווּ עס גייט כּסדר אַ רייד, ווי מיר האָבן דאָס באַהאַנדלט אין די פֿריִערדיקע פּרשיות, וועגן די דיאַלעקטישע באַציִונגען צווישן די געוויינטלעכע טאָג-טעגלעכע זאַכן און אויסנאַמען.
פֿאַר ס׳רובֿ מענטשן אין דער וועלט איז אַ מידבר אַן עקזאָטיש, אומגעוויינטלעך אָרט. אַ סך טוריסטן פֿאָרן יעדן טאָג ספּעציעל קיין אַפֿריקע, כּדי צו דערזען די וויסטע זאַמדן פֿון סאַהאַרע. פֿאַר אַ מענטש, וואָס וווינט אין אַ מידבר, קאָן עס אָבער אויסזען ווי אַ נודנער און אַ שווערער פּלאַץ, פֿונוואַנען עס ווילט זיך אַנטלויפֿן, כּדי צו באַטייליקן זיך אינעם לעבן פֿון אַ גרויסער שטאָט מיט אַ מעסיקן קלימאַט.
פֿון דער פּערספּעקטיוו פֿון אַ מידבר-תּושבֿ, איז דאָס געוויינטלעכע שטאָטישע לעבן פֿול מיט חידושים; פֿאַר אַן אײַנוווינער פֿון אַ גרויסער מערבֿדיקער שטאָט איז אָבער די וויסטקייט פֿונעם מידבר אַ גרויסער חידוש. דאָס ווײַזט, אַז דער חילוק צווישן "געוויינטלעכע" און "אומגעוויינטלעכע" ערטער איז אַ רעלאַטיווער. ווען מיר וואָלטן געקאָנט זען דאָס ג־טלעכע ליכט, וואָס באַנײַט און באַשאַפֿט פֿון ס׳נײַ די גאַנצע וועלט, וואָלט פֿאַר אונדז יעדער פּרט פֿון אונדזער לעבן, און אַפֿילו די סאַמע געוויינטלעכע טאָג־טעגלעכע רוטינע־זאַכן, אויסגעזען ווי אַ גרויסער חידוש און אַ נײַע ג־טלעכע אַנטפּלעקונג.
די מרגלים — די שליחים, וועלכע משה־רבינו האָט געשיקט אויסצושפּירן ארץ־כּנען — האָבן געהאַלטן, אַז ס׳איז בעסער פֿאַר ייִדן צו בלײַבן אינעם מידבר, ווי עס ווערט דערקלערט אין ספֿרי־חסידות. אַנשטאָט צו וווינען אין אַן אָרט, וווּ מע מוז באַאַרבעטן די ערד און אַפֿילו האַלטן מלחמות מיט די שׂונאים, איז מער פּאַסיק פֿאַר אַן עובֿד־השם צו פֿאַרנעמען זיך מיט ריין־רוחניותדיקע ענינים אינעם מידבר, עסנדיק דעם הימלישן מן און אַרומוואַנדערנדיק נאָכן מיסטישן שכינה־וואָלקן.

מתן חרמוני, אַ ישׂראלדיקער שרײַבער און אַ פֿאָרשער פֿון ייִדישער ליטעראַטור, האָט זיך געווענדעט אין זײַן ערשטן ראָמאַן צו אַ טעמע, וואָס איז עד־היום געווען כּמעט ווי ניט־דערטאַפּט אין דער העברעיִשער ליטעראַטור׃ דער ייִדישער ניו־יאָרק אינעם ערשטן טייל פֿון 20סטן יאָרהונדערט. עס איז ממש אַ חידוש, פֿאַרוואָס האָט דער גרעסטער אין דער וועלט ייִדישער כּרך אַזוי ווייניק אינטערעסירט די גאַנצע העברעיִשע ליטעראַטן.
חרמוניס ראָמאַן איז געבויט אַרום דעם לעבן פֿון אַן אויסגעטראַכטן אַמעריקאַנער ייִדישן מחבר מיטן נאָמען מרדכי שוסטער. ווי עס איז מודיע זײַן ביאָגראַפֿישער אַרטיקל כּלומרשט אין זלמן רייזענס "לעקסיקאָן", איז ער געבוירן געוואָרן אין 1888 און געקומען קיין אַמעריקע אינעם עלטער פֿון פֿופֿצן יאָר (שוין ווי אַ יתום) און האָט געאַרבעט ווי אַ זעצער אינעם פֿאַרלאַג "היברו פּאַבלישינג קאָמפּאַני" אין ניו־יאָרק. ער האָט זיך קונה שם געווען מיט אַ ביכער־סעריע "מיס אַנני פּיידזש", און דערנאָך פֿאַרעפֿנטלעכט אַ ריי שונד־ראָמאַנען און אַ היפּשע צאָל פּיעסעס. דער פּסק־דין פֿונעם "לעקסיקאָן" איז געווען נעגאַטיוו׃ "אָבער זייער קוואַליטעט איז פֿון אַ נידעריקער מדרגה".
חרמוני עפֿנט זײַן ראָמאַן מיט דער סצענע פֿון שוסטערס אָרעמער לוויה אינעם שטעטל סאַראַטאָגאַ–ספּרינגס, שטאַט ניו–יאָרק. דער גאַנצער עולם באַשטייט פֿונעם אָרטיקן בריוון־טרעגער, דעם מילכיקן, דעם גערטנער און דער קראַנקן־שוועסטער. די אַמאָליקע ברויזנדיקע אַמעריקאַנער ייִדישע ליטעראַטור איז מער נישטאָ, און קיינער געדענקט מער ניט דעם מחבר, מרדכי שוסטער.

דער עלטסטער ייִדישער ליאַלקע־קינסטלער ווערט 100 יאָר אַלט

מיט יאָרן צוריק איז מיאַמי־ביטש געווען אַ שטיקל ייִדישע מדינה. איך געדענק אַפֿילו ווען אָנווײַזונגען צום ים זײַנען געווען געשריבן אויף ייִדיש. די שטאָט איז בדרך־כּלל געווען באַזעצט מיט ייִדן פֿון עלטערן דור; דער עיקר, ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן פֿון דער גאַנצער וועלט. און כאָטש זיי האָבן דאָ אין אַמעריקע געוווינט לענגער ווי אין די שטעט און שטעטלעך פֿון וואַנען זיי זײַנען געקומען, דאָך איז די אַלטע היים געווען זיי אײַנגעבאַקן אין האַרצן.
צו אַ נישט־געצוויטשעט (untrained) אויער האָט זייער לשון געקלונגען גײַליק, ס׳הייסט ענלעך, ווי ס׳וואָלט אַרויסגעקומען פֿון איין קוואַל. אָבער אַז מ׳וואָלט זיך גוט, גוט צוגעהערט צו זייער דיבור־לשון, וואָלט מען ערשט דערגאַנגען די אונטערשיידן און די ניואַנסן פֿון זייערע דיאַלעקטן, וועלכע וואָלטן אײַך גלײַך אָנגעוויזן פֿון וואַנען זיי שטאַמען אָפּ און אַפֿילו די גרייס פֿון זייער שטעטל.
די רייד האָבן בײַ זיי געקלונגען ווי אַ סימפֿאָניע פֿון ליטווישע, פּוילישע, גאַליציאַנער, בעסאַראַבער און אוקראַיִנישע ייִדישע דיאַלעקטן, ממש פֿעיִק איבערהיפּערן אַ האַרצקלאַפּ. ערשט דעמאָלט וואָלט איר אײַנגעזען, אַז עס זײַנען פֿאַראַן צווישן זיי רעדער, וועמענס ייִדיש פֿליסט ווי פֿון אַ קוואַל, מיט מוזיקאַלישע טענער.
געווען צווישן זיי אויך אַזעלכע וואָס האָבן גערעדט אַ טרוקן, קאָנפֿאָרמיסטיש, ראַפֿינירט, ליטעראַריש לשון, בלויז אויף צו מאַכן אַן אײַנדרוק אויף יענעם, און אויך אַזעלכע, וואָס האָבן נישט געכאַפּט דעם סמיטשיק פֿון אַ דיאַלעקט.
אויב איר האָט אַ גוט אויער וועט איר מאָמענטאַל דערגיין אַ ייִדיש פֿון אַ קליין שטעטל אָדער אַ פּיטשיניונקעלע ייִשובֿל, וואָס איז געווען אומבאַרירט פֿון דער דרויסנדיקער וועלט, ווי אַ קלאָרער וואַסערקוואַל, מיט אַן אייגנאַרטיק, פֿול מיט אייגענע אידיאָמאַטישע אויסדרוקן. אַ סעודה פֿאַרן אויער און נשמה.
עס איז געשען איין מאָל. נאָך דעם ווי איך האָב געהאַלטן אַ רעפֿעראַט אין מיאַמי־ביטש, האָב איך באַמערקט אַ שעמעוודיק ייִדעלע, אָנגעשפּאַרט אין דער וואַנט, וועמענס אויגן האָבן געהאַלטן אין איין פּרובירן צו כאַפּן מײַן בליק. האָב איך אים דערלאַנגט אַ שמייכל. נאָכן רעפֿעראַט האָט ער זיך אָנגענומען מיט מוט און מיט דראָבנע טריטעלעך זיך צוגעקוליעט ווי אַ פֿעסעלע אין מײַן ריכטונג און דווקא מיט גרויס ענטוזיאַזם.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

דער פֿעטער יעקבֿ

מײַן פֿעטער יעקבֿ איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1860 — פּונקט מיט צען יאָר עלטער פֿון מײַן טאַטן. גאָר יונג האָט ער זייער אַ סך געלערנט. ער איז ניט געווען אַזוי באַרימט ווי דער אַבֿרהמל פּאַלאָנגער מיט אַ פּאָר דורות פֿריִער, נאָר מע האָט אים אויך געהאַלטן פֿאַר אַן עילוי, פֿאַר אַן אויסערגעוויינטלעך פֿעיִקן. און אַז בײַ אים האָט זיך עס פֿאַרבונדן מיט גיין צוויי יאָר צײַט אין אַ דײַטשער פּראָגימנאַזיע, האָב איך שוין דערציילט. איז ווען דער יעקבֿ האָט חתונה געהאַט, האָט ער חתונה געהאַט מיט גאָר אַ גרויסן ייִחוס — מיט אַן אוראייניקל פֿון ווילנער גאָון. דאָס איז געווען דער גרעסטער ייִחוס בײַ אונדז. האָט ער זיך באַזעצט אין ליבאַווע און געוואָרן אַ בוכהאַלטער. דעמאָלט זײַנען געווען גרויסע ייִדישע פֿירמעס וואָס האָבן זיך באַשעפֿטיקט מיט אימפּאָרט; מיט אימפּאָרטירן, דער עיקר, הערינג. די הערינג איז כּמעט פֿאַר דער גאַנצער, גרויסער רוסישער אימפּעריע דורכגעגאַנגען דורך דעם האַוון ליבאַווע (אָדער ליפּײַ). בײַ איינעם פֿון די אימפּאָרטערן איז ער געוואָרן אַ בוכהאַלטער. ווי אַזוי האָט ער זיך אויסגעלערנט בוכהאַלטעריע — ווער ווייסט? ער האָט זיך אויסגעלערנט [און] געענדיקט.