מיט יאָרן צוריק איז מיאַמי־ביטש געווען אַ שטיקל ייִדישע מדינה. איך געדענק אַפֿילו ווען אָנווײַזונגען צום ים זײַנען געווען געשריבן אויף ייִדיש. די שטאָט איז בדרך־כּלל געווען באַזעצט מיט ייִדן פֿון עלטערן דור; דער עיקר, ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן פֿון דער גאַנצער וועלט. און כאָטש זיי האָבן דאָ אין אַמעריקע געוווינט לענגער ווי אין די שטעט און שטעטלעך פֿון וואַנען זיי זײַנען געקומען, דאָך איז די אַלטע היים געווען זיי אײַנגעבאַקן אין האַרצן.
צו אַ נישט־געצוויטשעט (untrained) אויער האָט זייער לשון געקלונגען גײַליק, ס׳הייסט ענלעך, ווי ס׳וואָלט אַרויסגעקומען פֿון איין קוואַל. אָבער אַז מ׳וואָלט זיך גוט, גוט צוגעהערט צו זייער דיבור־לשון, וואָלט מען ערשט דערגאַנגען די אונטערשיידן און די ניואַנסן פֿון זייערע דיאַלעקטן, וועלכע וואָלטן אײַך גלײַך אָנגעוויזן פֿון וואַנען זיי שטאַמען אָפּ און אַפֿילו די גרייס פֿון זייער שטעטל.
די רייד האָבן בײַ זיי געקלונגען ווי אַ סימפֿאָניע פֿון ליטווישע, פּוילישע, גאַליציאַנער, בעסאַראַבער און אוקראַיִנישע ייִדישע דיאַלעקטן, ממש פֿעיִק איבערהיפּערן אַ האַרצקלאַפּ. ערשט דעמאָלט וואָלט איר אײַנגעזען, אַז עס זײַנען פֿאַראַן צווישן זיי רעדער, וועמענס ייִדיש פֿליסט ווי פֿון אַ קוואַל, מיט מוזיקאַלישע טענער.
געווען צווישן זיי אויך אַזעלכע וואָס האָבן גערעדט אַ טרוקן, קאָנפֿאָרמיסטיש, ראַפֿינירט, ליטעראַריש לשון, בלויז אויף צו מאַכן אַן אײַנדרוק אויף יענעם, און אויך אַזעלכע, וואָס האָבן נישט געכאַפּט דעם סמיטשיק פֿון אַ דיאַלעקט.
אויב איר האָט אַ גוט אויער וועט איר מאָמענטאַל דערגיין אַ ייִדיש פֿון אַ קליין שטעטל אָדער אַ פּיטשיניונקעלע ייִשובֿל, וואָס איז געווען אומבאַרירט פֿון דער דרויסנדיקער וועלט, ווי אַ קלאָרער וואַסערקוואַל, מיט אַן אייגנאַרטיק, פֿול מיט אייגענע אידיאָמאַטישע אויסדרוקן. אַ סעודה פֿאַרן אויער און נשמה.
עס איז געשען איין מאָל. נאָך דעם ווי איך האָב געהאַלטן אַ רעפֿעראַט אין מיאַמי־ביטש, האָב איך באַמערקט אַ שעמעוודיק ייִדעלע, אָנגעשפּאַרט אין דער וואַנט, וועמענס אויגן האָבן געהאַלטן אין איין פּרובירן צו כאַפּן מײַן בליק. האָב איך אים דערלאַנגט אַ שמייכל. נאָכן רעפֿעראַט האָט ער זיך אָנגענומען מיט מוט און מיט דראָבנע טריטעלעך זיך צוגעקוליעט ווי אַ פֿעסעלע אין מײַן ריכטונג און דווקא מיט גרויס ענטוזיאַזם.
ער האָט קודם אָנגעהויבן דעם שמועס מיט מיר אויף ענגליש, ווי איינער זאָגט, איך בין נישט קיין שיפּע זיבעלע, איך קען דערלאַנגען אַ פֿרעמד לשון, האָט ער אָנגעהויבן אויף אַזאַ אופֿן:
"זײַט מוחל! איך וויל איר זאָלט מיר נאָכגיין. ס׳איז זייער וויכטיק. עפּעס וואָס איך וויל אײַך ווײַזן."
כּדי אים צו באַרויִקן, האָב איך אים באַגריסט מיט אַ היימישן "שלום־עליכם" און פֿאַרזיכערט, אַז איך פֿריי זיך אים צו באַקענען. אָבער איידער וואָס ווען, וואָלט איך געווען אַ בעלנטע צו וויסן וווּ ער נעמט מיך און וואָס איז די סיבה. זײַן פּנים האָט אויפֿגעלויכטן. ער האָט מיך גענומען אין אַ זײַט און פֿאַרזיכערט, אין זײַן פּרעכטיקן ליטווישן דיאַלעקט, אַז איך האָב דאָ גאָרנישט מורא צו האָבן, און אַז ער נעמט מיך אין זײַן האָטעל־צימער, וווּ ער וועט מיר ווײַזן ייִדישע אוצרות.
אויפֿן וועג צום האָטעל האָט ער מיר מודיע געווען, אַז פֿון פֿאַך איז ער אַ זייגער־מאַכער, אָבער זײַן אמתע ליבע האָט צו טאָן אין זאַמלען ייִדישן פֿאָלקלאָר.
דער עלטסטער פֿון זיבן קינדער, דערציילט ער מיר, האָט ער געמוזט אויפֿגעבן די ישיבֿה און געבן פּרנסה זײַן מאַמעס הויזגעזינד. על־פּי נס האָט ער זיך געראַטעוועט פֿונעם חורבן. נאָכן קריג האָט ער זיך צוריקגעקערט צו זייגער־מאַכערײַ, נאָר אין די פֿרײַע מינוטן, זאַמלט ער מעשׂיות, שפּריכווערטער, לידער און רעטענישן. אין אַ געוויסן זינען דאַכט זיך אים, אַז ער פֿאַרריכט דאָס וואָס איז אַזוי ברוטאַל אַוועקגעריסן געוואָרן פֿון אים.
דער ייִד פֿאַרמאָגט איינס פֿון די זוניקסטע האָטעל־צימערן וואָס האָט אַרויסגעקוקט צום ים־ברעג. וואָס אַן אמת איז זײַן צימערל געווען גאָר קליינטשיק און מעבלירט מיט סקראָמנע און נייטיקסטע זאַכן, ווי אַ בעט, אַ טיש, אַן אײַזקאַסטן, אַ חוץ וואָס דאָס צימערל איז געווען אָנגעוואָרפֿן מיט ייִדישע ביכער, צײַטונגען און זשורנאַלן. ער האָט אָנגעהויבן צו עפֿענען און צומאַכן שופֿלאָדן, געזוכט עפּעס אין די שאַפֿעס, טישלעך און ביכער־שענקעלעך. זײַן בעט איז פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ באַרג פֿון קאָנווערטן מיט פּלאַמעס, ברוינע פֿאָטאָגראַפֿיעס, שטיקלעך פּאַפּיר, אַלטע צײַטונגס־אויסשניטן, און העפֿטלעך.
איך בין געשטאַנען אין גאַנצן איבערגענומען קוקנדיק ווי ער נישטערט דורך זײַן אייגנטום. ער האָט באַהאַנדלט יעדעס שטיקעלע פּאַפּיר מיט גרויס אָפּשײַ, געשאַנעוועט אַ יעדעס באַשריבענע ברעקעלע, געוויזן עס מיר און דאָס וואָס איך האָב געזען איז געווען צו שטוינען און באַוווּנדערן. יעדעס פּאַפּירעלע איז געווען אָנגעפֿילט מיט די קלענסטע אותיותלעך, פֿון אויבן ביז אַראָפּ, באַשריבן יעדעס ליידיק אָרט. קוים, קוים האָב איך זיך געקאָנט צוגעוווינען צו דער מיניאַטור־שריפֿט. ער האָט אַרײַנגעשושקעט מיר אין אויער:
"איך גראָב און אַנטדעק אוצרות. צום ערשטן מאָל אין מײַן לעבן טייל איך זיך מיט אַ ווילד פֿרעמדן מענטש. איך הייב נישט אָן צו וויסן פֿאַרוואָס איך געטרוי אײַך. אָבער איך טו עס ווײַל איר האָט אַזאַ פּנים וואָס מ׳קען עס געטרויען."
בעת ער האָט זיך אַרײַנגעגראָבן אין זײַנע קעסטלעך און וואַליזקעס, האָב איך זיך באַקוועם געמאַכט אין אַ פֿאָטעל און גענומען פֿון דעם באַרג פּאַפּירלעך?
"ער איז אַ שוחט אַ זייגער־מאַכער."
"ווען ער פֿאַרריכט אַ זייגער, גייט עס."
ער זאָגט, אַז אין די צוואַנציקער יאָרן האָבן ייִדישע פֿרויען אין ווילנע געטראָגן נײַע מאָדעס קליידער. מען האָט עס גערופֿן "שאַנטעקלער." לייען איך:
"איז געקומען פֿון דאָרף אַ יענטע, מיט אַ לאַנגער פּענטע. זי האָט זיך דערלאַנגט אַ דריי אַהין און אַהער, איז אַרויס דערפֿון אַ שאַנטעקלער."
"אַן עלעגאַנט געקליידטער יונגער־מאַן איז געווען בײַ אונדז אויף גרויס געלעכטער. האָב איך צונויפֿגעקליבן אַזוינס:
"אָט גייט דער יאָלד אין קאַפּעליוש, מאַכט ער פֿאַנטאַזיע. גייט ער אַרײַן אין סטעפֿאַן־גאַס, ריסט מען אים אײַן מיט סאַזשע."
און ווײַטער זאָגט ער מיר:
"אויף ייִדיש קען מען אין צוויי ווערטער אָפּשילדערן אַ גאַנץ געשעעניש, ווי למשל:
"ער מאַכט פֿון מלכות אַ גאָגל־מאָגל."
"און לאָמיר זאָגן, אַז איר נייטיקט זיך אין אַ וואָרט צי צוויי בײַם אָפּשילדערן עמעצן וואָס האָט אײַך אָפּגעטאָן אויף טערקיש. קענט איר זיך באַנוצן מיט די ווערטלעך:
"ער איז אַ ביסל גוט, ער איז אַ ביסל פּאַסקודנע. צוזאַמען איז ער גוט פּאַסקודנע."
און ווײַטער טוט ער זיך פּאָסמאַקעווען מיט אַ נײַ צעטעלע וואָס לייענט זיך:
"ער טאָר נישט גיין אונטערן רעגן, ווײַל זײַן קאָפּ וועט נעמען זשאַווערן."
"איך ווייס נישט וויפֿל שפּראַכן קענען זיך פֿאַרמעסטן מיט ווערטער וואָס האָבן צו טאָן מיט גנבֿים. איר ווילט הערן? אָט האָט איר זיי:
"אַ זשוליק, אַ מאַרוויכער, אַ פֿישקאַל, אַ לקחענער, אַ לעקעך (לקח — איינער וואָס נעמט), אַ בלאַטער, אַ לינקער, אַן אומן־יד (אַ האַנט־קינסטלער), אַ טאַשן־ציִער, אַ קאַסע־ברעכער, אַ נאַכטפֿויגל, אַ פּאַסער, אַז עס מאַכט זיך אים אַ פּעקל, טראָגט ער עס אַוועק, אַ לײַכטער־מאַכער — ער מאַכט לײַכטער אין קעשענע, אַ באַנדיט, אַ פֿאָטאָגראַפֿיסט — ער נעמט אַראָפּ וואָס עס לאָזט זיך, אַ רויבער, ער איז אַ גנבֿ מיט מעטריקע (געבורט־שײַן), אַ גאָלדענער פֿאַרדינער, עס קאָסט אים פֿינף פֿינגער מיט אַ כאַפּ, עס שטייט דאָך לא־תיגנובֿ! (גנבֿע נישט), — וואָס עס שטייט זאָל שטיין, און וואָס עס ליגט, לייג איך אין קעשענע."
ווי איר זעט, בין איך געווען אַרײַנגעטאָן אין זײַנע פּאַפּירלעך מיט לײַב און לעבן, בשעת ער האָט געהאַלטן אין איין לייענען מיט גרויס התלהבֿות.
"איר זײַט דאָ אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ גאָלדגרוב," האָט ער געלאַכט מיט גרויס הנאה, "און איך האָב אײַך נישט פֿאַרפֿירט."
איך בין בײַ אים אַזוי אָפּגעזעסן שעהען־לאַנג און זיך צוגעהערט צו זײַנע געזאַמלטע ווערטלעך און געטראַכט: גיב אַ קוק, דאַכט זיך אַ פּראָסט און פּשוטער זייגער־מאַכערל, וועלכער איז נישט אַזוי פּראָסט און פּשוט. דער ייִד פֿאַרמאָגט אַזאַ רײַכן כּוח־הדמיון, מיט אַזאַ געזונטן בליק אויף אונדזער פֿאָלק־זכּרון, אַ זאַמלער פֿון אונדזערע שפּראַך־אוצרות מיט אַ שליחות אין לעבן צו פּרעזערווירן און איבערלאָזן אַ סליד (track/clue) צו אונדזער פֿאָלק־טראַדיציע.
