(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

ישׂראל צינבערג

זייער אינטערעסאַנט איז מיר אויך געווען צינבערג. צינבערג האָט אָנגעהויבן פֿון יענער תּקופֿה, וואָס איך האָב שוין פֿריִער פֿאַר [איר] געהאַט אַ האַרציקע באַציִונג: די גאָלדענע תּקופֿה ([ווי] מע האָט דעמאָלט גערופֿן) אין שפּאַניע, פֿון גבֿירול, פֿון יהודה הלוי מיט נאָך אַנדערע. ער האָט געהאַלטן די לעקציעס טאַקע אויף רוסיש, אָבער די טעקסטן פֿון די דאָזיקע אַלע לידער אָדער אַ סך ציטאַטן פֿון פֿאַרשיידענע ביכער פֿלעגט ער געבן אויף העברעיִש. ער פֿלעגט גלײַך איבערזעצן, אָדער ער פֿלעגט אַ מאָל בעטן עמעצן אַן אַנדערן פֿון די תּלמידים, וואָס ער האָט געוווּסט, אַז זיי פֿאַרשטייען, איבערצוזעצן. חוץ דעם האָט זיך מיט צינבערג אײַנגעשטעלט זייער אַ האַרציקע, נאָענטע פֿאַרבינדונג צוליב דעם, וואָס צינבערג האָט געוווינט אַן אָנדערטהאַלבן בלאָק אומגעפֿער פֿון דעם אָרט וווּ מיר האָבן געוווינט. אין דער צײַט, אין אָוונט, ווען ס׳איז ניט געווען וווּ צו גיין, אויך ניט צו גיין מיט אַ מיידל, אויך ניט צו גיין אין טעאַטער (אין טעאַטער בין איך דעמאָלט אַ סך געגאַנגען, דער עיקר נאָך דער רעוואָלוציע, פֿאַר דער רעוואָלוציע), פֿלעג איך זיך אַרײַנכאַפּן צו אים. צינבערג האָט עס ליב געהאַט, דאָס איז געווען פֿאַר אים אַ מין אָפּרו.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

גימנאַזיע אין ווילנע

אַז איך בין אַלט געוואָרן שוין איבער 13 יאָר און געהאַט געענדיקט די פּראָגימנאַזיע, איז געקומען די פּראָבלעם, וווּ שיקט מען מיך ווײַטער זיך לערנען. אין פּאַלאָנגע אַליין איז ניט געווען קיין גימנאַזיע, אין ליבאַווע וואָלט מען ניט אָנגענומען. ערשטנס האָט מען אָנגענומען אומעטום זייער ווייניק ייִדן. ליבאַווע — די גאַנצע קורלענדער גובערניע איז געווען אויסער דעם תּחום־המושבֿ, אויסער יענע גובערניעס וווּ ייִדן האָבן געמעגט וווינען. עס זײַנען נאָר געווען 3 און אין געוויסע שטעט נאָר 5 פּראָצענט ייִדן [אָנגענומען אין די גימנאַזיעס]. דער פֿאַרלאַנג איז געווען אַלע מאָל אַ סך אַ גרעסערער, איז ניט געווען קיין שום האָפֿענונג צו קענען אין ליבאַווע, דאָרטן וווּ מײַן פֿעטער וווינט, וווינען.
האָט זיך שוין אַרײַנגעמישט דעם פֿעטערס ווײַב, וואָס קומט פֿון ווילנע. און ס׳איז באַשטימט געוואָרן, אַז איך פֿאָר זיך לערנען אין ווילנע אין אַ פּריוואַטער רוסישער גימנאַזיע. ס׳האָט געהייסן קאַגאַנס גימנאַזיע; אַ גימנאַזיע מיט געוויסע באַגרענעצטע רעכט פֿון נאָר ייִדישע קינדער (נאָר פֿון ייִנגלעך, פֿאַרשטייט זיך), וואָס זײַנען געקומען פֿון פֿאַרשיידנסטע געגנטן פֿון רוסלאַנד. מע האָט דאָרטן געדאַרפֿט זייער אַ סך צאָלן. ס׳איז געווען זייער אַ טײַערע שול, אָבער דערפֿאַר איז ניט געווען קיין שוועריקייט אָנצוקומען אין דער דאָזיקער גימנאַזיע. און אין דעם 5טן קלאַס גימנאַזיע בין איך אָנגעקומען אין עלטער פֿון ניט פֿולע 14 יאָר. פֿלעגט מען דעמאָלט אָנקומען אין אויגוסט און 14 יאָר בין איך געוואָרן אין אָקטאָבער־נאָוועמבער.
בין איך אַוועק אין ווילנע. און דעמאָלט איז געווען פֿאַר מיר דאָס ערשטע יאָר אין ווילנע אַן אויסערגעוויינטלעך שווער יאָר. איך האָב די אַלע יאָרן געלעבט אין אַ גרויסער משפּחה מיט אַזוי פֿיל קינדער, מיט ברידערלעך, מיט אַ שוועסטער, מיט אַזוי פֿיל חבֿרים, מיט ייִנגלעך מיט וועלכע מען איז צוזאַמען אויסגעוואַקסן. און דאָ קום איך אין גאַנצן אין דער פֿרעמד.

יעדן זמן לערן איך צוויי קורסן — פֿאַר ביז-גראַדויִר-סטודענטן און גראַדויִר-סטודענטן. יעדן זמן איז עס אַ שטיקל מאַרק-ענין: קיין מאָל קענסטו ניט זײַן זיכער וויפֿל מענטשן וועלן “קויפֿן" די דאָזיקע קורסן. בפֿרט נאָך איצט, ווען סטודענטן זײַנען מער פּראַגמאַטיש און ווײַזן ווייניקער די נטיה צו לערנען עפּעס “אין דער וועלט אַרײַן", אַבי צו לערנען. מע זוכט תּכלית. אָבער ניט דאָס בין איך אויסן.
דעם האַרבסט לערן איך פֿאַרן ביז-גראַדויִר-עולם אַ קורס פֿון רוסיש-ייִדישער געשיכטע (און כ’האָב דווקא אַ קלאַס פֿון גאָר אַ נישקשהדיקער גרייס). קוק איך, פֿאַרשטייט זיך, אַרײַן אין כּלערליי ביכער, כּדי דערפֿרישן אין מײַן זכּרון פֿאַרשיידענע פּרטים פֿון די געשעענישן אין צאַרישן, סאָוועטישן און הײַנטיקן רוסלאַנד. האָב איך זיך פּלוצעם געכאַפּט, אַז הײַיאָר, און דווקא אין אויגוסט און סעפּטעמבער, קען מען אָפּמערקן אַ שטיקל יוביליי. די רייד גייט וועגן דער ערשטער צעטיילונג פֿון פּוילן, אין יאָר 1772. דאָס הייסט, אַז מין 240 יאָר צוריק האָט זיך, אין תּוך אַרײַן, אָנגעהויבן די רוסיש-ייִדישע געשיכטע. אויב פֿריִער פֿלעגן ייִדן זיך נאָר אַרײַנכאַפּן קיין רוסלאַנד, איז זינט 1772 האָט זיך אין לאַנד באַוויזן אַ שטענדיקע ייִדישע באַפֿעלקערונג.
ווי מיר ווייסן, האָט מען פּוילן צעטיילט נאָך צוויי מאָל, אין 1793 און 1795, און סוף-כּל-סוף האָט אַזאַ לאַנד אויפֿגעהערט צו עקזיסטירן, לכל-הפּחות ווי אַן אומאָפּהענגיקע מדינה. בינו-לבינו איז רוסלאַנד, וואָס האָט תּמיד געציטערט פֿאַר דער “שעדלעכער השפּעה" פֿון ייִדן, באַרײַכערט געוואָרן מיט אַ ריזיקער ייִדישער באַפֿעלקערונג. דאָס הייסט ניט, אַז שוין סוף 18טן יאָרהונדערט האָבן זיך באַוויזן ייִדן, וואָס האָבן זיך געהאַלטן פֿאַר “רוסישע". דאָס איז געווען אַ לאַנגער פּראָצעס; שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם, וואָס אַ גרויסער חלק ייִדן האָבן זיך קיין מאָל ניט אויפֿגעהערט צו האַלטן פֿאַר פּוילישע. “רוסישע ייִדן" איז, בכלל, אַ טערמין, וואָס שפּיגלט אָפּ ניט אַזוי די געאָגראַפֿיע, ווי די קולטור און די שפּראַך. ס’רובֿ “רוסישע ייִדן" זײַנען דאָך געווען, און בלײַבן, תּושבֿים, געוועזענע צי איצטיקע, פֿון אוקראַיִנע, ווײַסרוסלאַנד, מאָלדאָווע וכ’.

לייענענדיק דעם אַרטיקל פֿון איציק גאָטעסמאַן “דאָס געזאַנג פֿון די ייִדישע זומער־קאָלאָניעס אין אַמעריקע" (“פֿאָרווערטס", יולי 20—26), האָב איך זיך דערמאָנט אין די קאָלאָניעס וואָס זענען אויפֿגעקומען אין די 1930ער יאָרן אין מערבֿ־ווײַסרוסלאַנד, דאַן פּוילן, עטלעכע יאָרן פֿאַרן אויסבראָך פֿון דער וועלט־מלחמה.
ווי אַ קינד, האָב איך אָנטייל גענומען אין אַזוינע זומער־קאָלאָניעס. פֿריִער אין אַ “האַלב־קאָלאָניע" אין אַ דאָרף מאַלאָי־קעשטשיזנע לעבן דער שטאָט לידע, און שפּעטער אין אַ קאָלאָניע וואָס איז געווען אין אַ היילונג־דאָרף נאָוואָיעלנע.
אַ “האַלב־קאָלאָניע" איז געווען אַזאַ מין קאָלאָניע, וואָס די קינדער פֿלעגן אַהין קומען אין דער פֿרי און זיך אומקערן צו זיך אַהיים אין די אָוונט־שעהען. אַ “קאָלאָניע" האָט געהייסן, אַז די קינדער געפֿינען זיך דאָרט סײַ בײַ טאָג און סײַ בײַ נאַכט במשך פֿון אַ מאָנאַט צײַט.
די איניציאַטאָרן און גרינדער פֿון די קאָלאָניעס זענען געווען די מיטגלידער פֿון דער ייִדישער געזעלשאַפֿט “טאָז", וועלכע האָט געוויס באַקומען שטיצע פֿון די ייִדישע אָרגאַניזאַציעס אין אויסלאַנד.
פֿאַר אונדז, קינדער, האָט זיך דאָרט געעפֿנט אַ שיינע וועלט צווישן די פֿעלדער און וועלדער פֿון ווײַסרוסלאַנד, און מיר האָבן דאָרט גענאָסן פֿון לערערס און דערציִער וועלכע האָבן אונדז באַקאַנט געמאַכט מיט פֿאַרשיידענע שפּילן, מיט ליטעראַרישע שריפֿטן אין ייִדיש און אויך מיט גוטע באַדינגונגען פֿון עסן, רוען און חבֿרשאַפֿט.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

דער באָבעס מיצווה

ס׳איז געווען זאַכן, ווען די באָבע פֿלעגט מיר אויך געפֿעלן ווערן. די באָבע פֿלעגט באַזאָרגן, אַז די מאַמע זאָל קאָכן. (די קעכין איז געווען די מאַמע, נישט די באָבע.) ווי נאָר מע האָט זיך דערוווּסט, אַז אין שטעטל איז דאָ אַ קראַנקער, פֿלעגט מען עס קאָכן פֿאַר אים אַ הינדל, אַ האַלב הינדל, פֿלעגט מען שיקן אײַנגעמאַכטס, וואַרעניע פֿון אײַנגעמאַכטס פֿון קאַרשן, פֿון אײַנגעמאַכטס פֿון מאַלינעס. (עמעצער האָט געזאָלט שוויצן, פֿלעגט מען שיקן אײַנגעמאַכטס פֿון מאַלינעס.) איך בין געווען דער עלטסטער זון און איך בין געווען דער וואָס האָט געבראַכט די דאָזיקע זאַכן פֿון גאָר קינדערשע יאָרן אָן, ביז כּמעט די גאַנצע צײַט ווען איך בין געווען אין שטעטל צוזאַמען מיט מײַנע עלטערן. די דאָזיקע [איז] געווען אַ שליחות וואָס איך האָב אַלע מאָל זייער ליב געהאַט. די באָבע פֿלעגט אַכטונג געבן אויף [דעם], דאָס איז געווען, אַזוי צו זאָגן, איינע פֿון אירע הויפּט מיצוות. (זי האָט געהאַט אַ גאַנצע סעריע פֿאַרשיידנסטע מיצוות, וואָס מע קען האַלטן פֿאַר אַ מיצווה אָדער ניט.)

זיסיקייטן

איך בין געווען, אַגבֿ, פֿון די, וואָס האָבן נישט ליב געהאַט, פֿון מײַנע קינדערשע יאָרן אָן, קיין זיסיקייטן. איין זאַך פֿלעג איך יאָ זייער ליב האָבן און פֿלעג אַפֿילו אַליין גנבֿענען. דאָנערשטיק, פֿרײַטיק פֿלעגט מען באַקן פֿאַרשיידענע געבעקס. זומער פֿלעגט אַלע מאָל זײַן אַ קעזקוכן אָדער אַ שמאַנטקוכן אָדער עפּעס אַזוינס וואָס אין די אַנדערע מקומות איז דאָס ניטאָ. און חוץ דעם ברוינע קיכעלעך, האָניק־קיכעלעך. די דאָזיקע ברוינע קיכעלעך פֿלעג איך זען קריכן אויפֿן בופֿעט — ס׳איז געווען אַ גרויסער, הויכער בופֿעט — פֿלעג איך זען אַרויסכאַפּן וויפֿל מע קען. מע פֿלעגט ברענגען פֿרוכטן פֿון קרים, אויב דער טאַטע פֿלעגט קומען פֿון דרום־רוסלאַנד, אָדער מע פֿלעגט אַ מאָל צושיקן — די אַלע זאַכן פֿלעגן מיך ניט פֿאַראינטערעסירן. [נאָר] די האָניק־קיכעלעך

ווער האָט אויסגעטראַכט דעם באַגריף "קליינשטעטלדיקייט"? ווי עס האָט אַנטדעקט פּראָפֿעסאָר אַרקאַדי קאָוועלמאַן, דער ראָש פֿונעם אָפּטייל פֿאַר ייִדישע לימודים אינעם מאָסקווער מלוכישן אוניווערסיטעט, טרעפֿט זיך דאָס דאָזיקע וואָרט צום ערשטן מאָל אין די חיבורים פֿונעם גריכיש־ייִדישן דענקער פֿילאָן פֿון אלכּסנדריה־של–מצרים, אויפֿן שוועל פֿון דער קריסטלעכער תּקופֿה. פֿילאָן האָט צעטיילט ייִדן פֿון זײַן צײַט אויף צוויי מינים׃ די "גרויסשטאָטישע", אויף גריכיש "קאָסמאָפּאָליטן", און די קליינשטעטלדיקע, אויף גריכיש "מיקראָפּאָליטן".

קאָוועלמאַן דערקלערט פֿילאָנס צוגאַנג׃ "אַ קליינשטעטלדיקער 'מיקראָפּאָליט’ לייענט תּורה כּפּשוטו און זעט אין איר ניט קיין אַבסטראַקטע פֿילאָסאָפֿישע קאַטעגאָריעס". די גרויסשטאָטישע אינטעליגענטן–"קאָסמאָפּאָליטן", להיפּוך, טײַטשן די תּורה אויס אַלעגאָריש, אין הסכּם מיט די פֿילאָסאָפֿישע שיטות פֿון פּלאַטאָן און אַריסטאָטעל.

אין 1934, פֿון דעם 14טן אויגוסט ביזן 1טן סעפּטעמבער, האָבן בערך 600 דעלעגאַטן און אַ סך געסט פֿאַרלייגט אין מאָסקווע דעם יסוד פֿאַרן סאָוועטישן שרײַבער-פֿאַראיין. אַזוי איז אינסטיטוציאָניזירט געוואָרן די סאָציאַליסטיש-רעאַליסטישע אינדוסטריע, וועלכע האָט אָפּגעהאָרעוועט ביז די 1990ער יאָרן, ווען די מלוכה האָט זיך, סוף-כּל-סוף, אָפּגעזאָגט פֿון קאָטראָלירן די ליטעראַרישע פּראָדוקציע. וועגן דעם ערשטן שרײַבערישן צוזאַמענפֿאָר און דעם שרײַבער-פֿאַראיין איז אַ סך אָנגעשריבן געוואָרן — אַפּאָלאָגעטיש און קריטיש, אַקאַדעמיש און מעמואַריסטיש. אָבער רעלאַטיוו ווייניק ווייסן מיר וועגן די ייִדישע ענינים פֿון אָט דער שרײַבערישער אינדוסטריע.
איך מיין ניט דערמיט סתּם ייִדישע מיטגלידער פֿון דעם שרײַבער-פֿאַראיין. זייער צאָל איז תּמיד געווען אַ גרויסע. שוין דער ערשטער צוזאַמענפֿאָר האָט באַוויזן די ראָלע פֿון ייִדן אין דער סאָוועטישער ליטעראַטור: צווישן די 597 דעלעגאַטן, זײַנען געווען 201 רוסן, 113 ייִדן, 28 גרוזינער, 25 אוקראַיִנער, און אַזוי ווײַטער. אָבער מיך אינטערעסירן, פֿאַרשטייט זיך, די “ייִדישע ייִדן" — די, וואָס האָבן געהערט צו דער ייִדישער ליטעראַטור. און זייער קול האָט זיך אויך געהערט בעתן ערשטן צוזאַמענפֿאָר: דוד בערגעלסאָן און איציק פֿעפֿער האָבן גערעדט; און ניט נאָר זיי. צווישן די דעלעגאַטן פֿון ווײַסרוסלאַנד זײַנען געווען, אַ שטייגער, אויך די דיכטער איזי כאַריק און זעליג אַקסעלראָד. אויסלענדישע ייִדישע שרײַבער זײַנען געקומען ווי געסט.

די דאַטע 12טער אוי גוסט 1952 איז אַ בלוטיקער פּונקט אין די ביאָגראַפֿיעס פֿון ייִדישע סאָוועטישע שרײַבער: דוד בערגעלסאָן, דוד האָפֿשטיין, פּרץ מאַרקיש, איציק פֿעפֿער און לייב קוויטקאָ. בלויז אַ פּונקט! נאָר דורך דעם דאָזיקן פּונקט האָבן מיר, צום באַדויערן, אויפֿגעהערט צו זען דעם גאַנצן זאַץ, וואָס שטייט פֿאַרן פּונקט און וואָס הייסט — לעבן! דאָס לעבן און שאַפֿן פֿון די דערשאָסענע ייִדישע שרײַבער. פֿאַר אַ סך הײַנטיקע יונגע ייִדישיסטן זענען בערגעלסאָן, האָפֿשטיין, מאַרקיש, פֿעפֿער און קוויטקאָ שרײַבער, וועלכע מע האָט דערשאָסן דעם 12טן אויגוסט. און אויף דעם פֿאַרענדיקן זיך זייערע קענטענישן, וועגן די דאָזיקע קרבנות פֿונעם סטאַלין־רעזשים. די טראַגעדיע פֿאַר דער ייִדישער ליטעראַטור באַשטייט ניט נאָר אין דעם, וואָס מע האָט אומגעבראַכט אירע בעסטע פֿאָרשטייער, נאָר אויך אין דעם, וואָס מע דערמאָנט זיך אין זיי נאָר דעם 12טן אויגוסט! די שוואַרצע ליכט פֿון דעם דאָזיקן בלוטיקן טאָג האָט פֿאַרבלענדט די העלע שײַן פֿון זייער שאַפֿן. די דאַטע, מיין איך, האָט קיין שום שײַכות נישט צו ליטעראַטור. דאָס איז אַ היסטאָרישער פֿאַקט, מיט אַ פּאָליטישער באַפֿאַרבונג. נישט אומזיסט קומען אין ישׂראל צו די אונטערנעמונגען, וועלכע מע פֿירט דורך אין דעם טאָג, דעפּוטאַטן פֿון כּנסת. פֿאַר פֿאַרשיידענע פּאָליטישע ספּעקולאַנטן איז דאָס אַ מעגלעכקייט אַן איבעריק מאָל אַ שפּײַ צו טאָן אין דער ריכטונג פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד; פֿאַרשטייט זיך, אַז די ייִדישע ליטעראַטור ליגט זיי אין דער זיבעטער ריפּ.

אויך אַ קולטור־אַנשטאַלט, אַזוי ווי יעדע לעבעדיקע באַשעפֿעניש נייטיקט זיך אין מזל. און דער ייִדישער קולטור־קרײַז אונטער דער אָנפֿירונג פֿון סאָניאַ ראָזענבערג, וואָס האָט זיך אַנטוויקלט פֿריִער אין לייוויק־הויז און הײַנט אין בית שלום־עליכם, איז געבוירן געוואָרן נישט אַנדערש ווי אונטערן סימן פֿון מזל.
שווערע אַרבעט, איבערגעגעבנקייט, אויסדויער זײַנען די אויסגעשפּראָכענע כאַראַקטער־שטריכן וואָס באַצייכענען סאָניאַס טעטיקייט מיט דעם קולטור־קרײַז אונטער איר אויפֿזיכט. דער לעצטער צוזאַמענקום פֿון סעזאָן — שוין כּמעט אַ טראַדיציע — ווערט געווידמעט דעם פֿאָרטראָג פֿון רבֿקה באַסמאַן בן־חיים, דאָס מאָל וועגן “יונג־ישׂראל" — די לעגענדאַרע גרופּע פֿון ייִדיש־שאַפֿונג אין ישׂראל, וווּ רבֿקה באַסמאַן איז געווען אַ טייל פֿון איר.
רבֿקה באַסמאַן, וואָס טריפֿט מיט דיכטונג, ווי פֿון אַן אייביקן קוואַל, און איז אַזוי ברייטגיביק מיט איר אייגענער פּאָעזיע, גיט זיך לײַכט נישט איבער, ווען זי דאַרף דערציילן וועגן אירע “יונג־ישׂראל"־קאָלעגן און חבֿרים און איבער זייער שאַפֿונג. דעריבער זיצט דער עולם אַזוי געשפּאַנט און וואַכזאַם אויסצוהערן דעם פֿאַרכאַפּנדיקן רעפֿעראַט אירן. זיי ווייסן נישט גענוי, אָבער אינטויִטיוו פֿילן זיי, אַז דאָ הערן זיי זיך צו צו אַ זעלטענעם ווידוי־אויפֿטריט וואָס פֿאַר דער לעקטאָרין איז עס אַזוי אייגן און נאָענט במשך יאָרן־לאַנג.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

די פּליטים

עס זײַנען שוין געווען אין ווילנע טויזנטער ייִדישע פּליטים, אַנטלאָפֿענע און אַרויסגעטריבענע פֿון אַ טייל פֿון דער קאָוונער גובערניע, אויך אַ ביסל פֿון דער קורלאַנדער גובערניע. מע האָט געטריבן פֿון די גרענעצן, און עס זײַנען אָנגעקומען אין ווילנע טויזנטער ייִדישע משפּחות, אָרעמע, פֿון כּמעט גאַנץ ליטע; אַ טייל פֿון קאָוונער גובערניע און פֿון ווילנער גובערניע. מע האָט די דאָזיקע משפּחות ביסלעכווײַז עוואַקויִרט פֿון ווילנע. ס׳איז געשאַפֿן געוואָרן דעמאָלט אַ קאָמיטעט, וואָס זײַן צענטער איז געווען אין פּעטראָגראַד, צו קענען אַרויסשיקן פֿון ווילנע די פּליטים און צו קענען זיי אַוועקשיקן ווײַטער אין אַנדערע רוסישע גובערניעס.
דעמאָלט האָבן ייִדן אויך געמעגט שוין פֿאָרן אין די דאָזיקע גובערניעס, ווײַל ווען ס׳איז געקומען די מלחמה און די דײַטשן האָבן אָנגעהויבן מאַכן אַלץ מער און מער אָנגריפֿן אויף די רוסישע טעריטאָריעס, האָט מען פֿון איין זײַט אַרויסגעטריבן ייִדן פֿון געביטן נאָענט צו דער גרענעץ, ווײַל מע האָט געזאָגט, אַז ייִדן זײַנען ווי שפּיאָנען; און פֿון דער צווייטער זײַט, האָט מען דאָך געמוזט דערלויבן ייִדן פֿאָרן אין ריאַזאַן, אין טאַבאָ [?], נאָענט צו דער וואָלגע, טיף, טיף אין רוסלאַנד. אָבער ביז די ייִדן פֿלעגן קענען פֿאָרן, פֿלעגן זײַן וואָכן לאַנגע און חדשים, אַז מע פֿלעגט זיך וואַלגערן אין גרויסע האַלעס, סתּם אין זאַלן, וווּ געוויינטלעך קומען גאָר פֿאָר פֿאַרזאַמלונגען, און מע פֿלעגט שלאָפֿן אויף דער ערד אָדער אויף אַ ביסל שטרוי. און מע פֿלעגט זיי דאַרפֿן שפּײַזן, געבן ברויט, אַ ביסל מילך פֿאַר די קינדער, הייס וואַסער אאַז״וו. האָבן דאָך געדאַרפֿט זײַן די וואָס באַדינען די מענטשן, וואָס גיבן אַכטונג אויף די מענטשן.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

דאָס ווערן אַ פֿאָלקיסט

פֿון אַלע זײַטן אָרעמקייט: כּמעט באָרוועסע קינדער, פֿאַרשמוציקטע קינדער. און עס האָט מיך געצויגן אַהין. נאָכן גיין דאָס ערשטע מאָל פֿלעג איך וועלן גיין דאָס צווייטע מאָל און דאָס דריטע מאָל. און ביסלעכווײַז, אין דעם דאָזיקן פּראָצעס פֿון גיין, בין איך געוואָרן אַ פֿאָלקיסט. און די ווירקונג איז געווען פֿריִער פֿון אַלץ פֿון רוסישער ליטעראַטור, ניט פֿון ייִדישע פֿאָלקיסטישע געדאַנקען וואָס זײַנען דעמאָלט געווען.
[איך פֿלעג טראַכטן]: וואָס בין איך? אַ ציוניסט. איך האָב אָנגעהויבן אין אַ קרײַזל פֿון די גימנאַזיסטן, אַ ציוניסטישן קרײַז. דאָס דאָזיקע קרײַזל פֿלעגט איין מאָל אַ וואָך זיך צונויפֿקומען, אָדער איין מאָל אין צוויי וואָכן. מע פֿלעגט האַלטן רעפֿעראַטן, מע פֿלעגט זיך אַרומקריגן אַרום די פֿאַרשיידענע [מיינונגען]. (ס׳איז אַלע מאָל געווען אַרום ציוניסטישע ענינים שטענדיקע מיינונג־פֿאַרשיידנהייטן). וואָס טוען זיי? אַלצדינג וואָס מיר ריידן — מיר אַלץ קינדער פֿון רײַכע היימען — האָט דאָך ניט קיין שײַכות צו דעם לעבן. מען קען דאָך נישט וואַרטן ביז וואַנען ייִדן וועלן וווינען אין ארץ־ישׂראל, יעדער אונטער זײַן פֿײַגנבוים און יעדער אין זײַן ווײַנגאָרטן. מע דאַרף דאָך די מענטשן העלפֿן שוין! און מע דאַרף ניט קומען און זאָגן "פֿאָרט קיין ארץ־ישׂראל" — מע דאַרף זיי שוין העלפֿן.
און עס האָט גענומען אויך אויסטראַכטן זיך אַזאַ געדאַנק: גוט, ס׳זײַנען דאָ אַזעלכע שיינע געדאַנקען ווי סאָציאַליזם (דאָס וואָרט קאָמוניזם [האָט מען ניט געניצט], כאָטש ס׳איז שוין געווען דער קאָמוניסטישער מאַניפֿעסט, און מיר האָבן געלייענט גאָר יונג דעם קאָמוניסטישן מאַניפֿעסט), און סאָציאַליזם וועט ברענגען דער וועלט גליק. אָבער זיי זײַנען דאָך הײַנט אָוונט הונגעריק, זיי גייען דאָך שלאָפֿן אפֿשר הונגעריק. איז טויג די גאַנצע זאַך נישט, מע דאַרף אַרבעטן פֿאַרן פֿאָלק, אָבער מע דאַרף אַרבעטן פֿאַר איצט און פֿאַר שוין און פֿאַר הײַנט, און מע דאַרף ניט קומען מיט פֿאַרשיידענע אוטאָפּיעס פֿון מאָרגן און איבערמאָרגן. צו 14—15 יאָר איז שוין בײַ מיר געווען אין גאַנצן פֿעסטגעשטעלט אַזאַ מין צוגאַנג.

איינע אַ פֿרוי, וועלכע האָט געפֿירט אַ קלאַס פֿון ייִדיש אין אַ רעפֿאָרם־טעמפּל, האָט אַמאָל, בעת אַ שמועס מיט מיר, געטענהט, אַז די ייִדן אין ראַטן־פֿאַרבאַנד האָבן נישט געקאָנט געפֿינען קיין ייִדישע ביכער צו לייענען. איך האָב געענטפֿערט, אַז נישט בלויז מע האָט געקאָנט זיי געפֿינען, נאָר ביזן סאַמע פֿאַנאַנדערפֿאַל פֿונעם לאַנד האָט עקזיסטירט אַ רײַכע און אַנטוויקלטע אייגענע טראַדיציע פֿון סאָוועטישער ייִדישער ליטעראַטור. דער מלוכיש־געשטיצטער זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" איז געווען, מעגלעך, דער בעסטער אין דער וועלט. דער ראַטן־פֿאַרבאַנד איז אויך געווען דאָס איינציקע לאַנד אין דער וועלט, וווּ די ייִדישע שרײַבער האָבן אָפֿיציעל באַקומען מלוכישע שׂכירות.
די פֿרוי האָט מיר נישט געגלייבט אַפֿילו, ווען איך האָב איר געוויזן עטלעכע ביכער אויף ייִדיש, אַרויסגעגעבן אין מאָסקווע אין די 1960—1980ער יאָרן. זי האָט זיך אָבער פֿאַרטראַכט אויף אַ מינוט און געמאַכט אַ חידושדיקן אויספֿיר: די דאָזיקע ביכער מוזן זײַן אַ רעזולטאַט פֿון עפּעס אַ קאָמוניסטישער קאָנספּיראַציע. די סאָוועטישע מלוכה האָט געוואָלט ווײַזן דעם מערבֿ, אַז זי רודפֿט נישט די ייִדישע קולטור, און צוליב דעם אַרויסגעגעבן אַ קליינע צאָל ייִדישע ביכער ספּעציעל מיט אַזאַ ציל.
אונדזערע לייענער ווייסן, אַז דעם 12טן אויגוסט, 1952, נאָך אַ פֿאַרמאַכטן טריבונאַל, זענען אין מאָסקווע דערהרגעט געוואָרן די פֿירנדיקע סאָוועטישע ייִדישע שרײַבער. סטאַלינס רעגירונג האָט זיי באַשולדיקט אין שפּיאָנאַזש, פֿאַרראַט און אַנדערע שווערע פֿאַרברעכנס. צי דער דאָזיקער טרויעריק־באַרימטער געריכט־פּראָצעס איז געווען אַן אַקט פֿון ברוטאַלן אַנטיסעמיניזם, צי אַ טייל פֿון סטאַלינס אַלגעמיינער פּאַראַנאָיע, אַכזריות און טאָטאַליטאַריזם; ווי מע זאָל עס נישט דעפֿינירן, האָט דער מאָרד פֿון דער שרײַבער־עליטע פּאַראַליזירט די אַנטוויקלונג פֿון ייִדישער קולטור אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד ביז כרושטשאָווס תּקופֿה.