ייִדיש־זומער־ווײַמאַר 2012: די בריקן פֿון אַשכּניז
רעפּאָרטאַזש פֿון איציק גאָטעסמאַן

Yiddish Summer Weimar 2012: The Bridges of Ashkenaz
Report by Itzik Gottesman

"ווער קען רעדן, ווער קען זאָגן... ייִדישע שטימען פֿון ישׂראל": אַ נײַע ווידעאָ־דיסק

דער מחבר און אַמאָליקער סאָוועטישער דיסידענט נאַום נים (נחום יעפֿרעמאָוו) באַשרײַבט אינעם דאָזיקן רירעוודיק–שיינעם בוך זײַנע קינדער־יאָרן אין באָגושעווסק, אַ שטעטל אין דער וויטעבסקער געגנט פֿון ווײַסרוסלאַנד. דער שאָטן פֿון דער מלחמה, וואָס האָט חרובֿ געמאַכט דאָס גאַנצע ווײַסרוסישע ייִדנטום און געבראַכט אַ סך צרות פֿאַר אַלע תּושבֿים פֿונעם לאַנד, באַגלייט די דערציילונג אַפֿילו אין סאַמע גליקלעכע מאָמענטן, אָבער פֿאַרשטערט ניט די נאַטירלעכע קינדערשע פֿרייד.
ניט געקוקט אויף אַלע צרות, וואָס זײַנען אויסגעפֿאַלן אויף זײַן גורל, בלײַבט נים אַן אָפּטימיסטישער מענטש. זײַן בוך דערציילט וועגן פֿיר חבֿרים, וועלכע שטאַמען פֿון פֿאַרשידענע שיכטן פֿון דער פּראָווינציעלער סאָוועטישער געזעלשאַפֿט. איינער איז אַן אָרעמער יתום, וואָס איז פֿאַרבליבן אַליין מיט אַן אַלטער באָבען. דער צווייטער איז להיפּוך, דער זון פֿון אַן אָרטיקן סאָוועטישן נאַטשאַלניק און דער דריטער וווינט מיט דער מאַמען, וואָס אַרבעט אויף אַלע כּלים, כּדי צו געפֿינען זיך אַ פּאַסיקן מאַן. דער פֿערטער איז דער דערציילער אַליין, איינער פֿון די געציילטע ייִדן, וואָס זײַנען פֿאַרבליבן אינעם שטעטל נאָכן חורבן. ווי דאָס רובֿ קינדער אינעם שטעטל איז ער אויך אַ יתום, וואָס וואַקסט אָן דעם טאַטן.
דאָס בוך שילדערט געשמאַקע גליקלעכע טעג פֿון קינדערשער פֿרײַהייט, וואָס זײַנען אָנגעפּאַקט מיט כּלערליי שפּיצלעך און לצנות. אָנגעשריבן אויף אַ זאַפֿטיקן רוסישן לשון, באַזאַלצט מיט ווײַסרוסישע ווערטלעך, האָט דאָס דאָזיקע בוך זייער אַ קנאַפּן ייִדישן "אינהאַלט", און דאָך איז דאָס איינע פֿון די רײַכסטע מעמואַרן וועגן סאָוועטישער ייִדישער קינדהייט, וואָס זײַנען אַרויס אויף רוסיש אין די לעצטע יאָרן.

אין דער הײַנטיקער פּרשה איז משה רבינו ממשיך זײַנע מוסר־דרשות, און וואָרנט די ייִדן, אַז אויב זיי וועלן אָפּהיטן די מיצוות, וועלן זיי באַקומען אַ ברכה; אָבער, אויב זיי וועלן זיך נישט צוהערן צו די מיצוות, וועלן זיי, חלילה, פֿאַרשאָלטן ווערן. ווײַטער ווערן אין דער סדרה דערמאָנט אַ גאַנצע ריי קאָנקרעטע מיצוות.
משה האָט אָנגעזאָגט די ייִדן דורכצופֿירן אַ ספּעציעלן סיבמאָלישן ריטואַל, ווען זיי גייען אַריבער דעם ירדן און קומען אַרײַן קיין ארץ־כּנען. די ייִדן, לויט משהס אָנזאָג, זאָלן דערקלערן די ברכות אויפֿן באַרג גריזים און די קללות — אויפֿן באַרג עיבֿל.
צוויי מאָל ווערט אין דער הײַנטיקער פּרשה באַטאָנט "לא תּעשׂון כּן לה׳ אלוקיכם" — "איר זאָלט נישט טאָן אַזוי פֿאַר אײַער ג־ט". צום ערשטן מאָל, וואָרנט משה רבינו, אַז די ייִדן טאָרן נישט ברענגען די קרבנות פֿאַרן אייבערשטן וווּ מע וויל, ווי עס האָבן געטאָן די געצנדינער. אַדרבה, אַלע ערטער, וווּ די תּושבֿים פֿון ארץ־כּנען האָבן געדינט זייער עבֿודה־זרה, מוזן צעשטערט ווערן, צוזאַמען מיט אַלע געצנדינערישע סימבאָלן. להיפּוך, מעגן די ייִדן ברענגען זייערע קרבנות פֿאַרן באַשעפֿער בלויז אין איין ספּעציעל אויסגעקליבן צענטראַליזירט אָרט, וווּ עס וועט זיך אַנטפּלעקן די הייליקע שכינה, און בלויז אויף אַ ספּעציפֿיש־פֿאָרגעשריבענעם אופֿן.
משה רבינו גיט צו ווײַטער, אַז אינעם נײַעם לאַנד וועלן די ייִדן נישט האָבן דאָס רעכט "צו טאָן, וואָס יעדער מיינט, אַז ס׳איז ריכטיק אין זײַנע אויגן". רש״י דערקלערט, אַז דער דאָזיקער פּסוק מיינט פֿרײַוויליקע קרבנות, נדרים און נדבֿות, וועלכע יעדער ייִד האָט געקאָנט ברענגען אויף אַ צײַטווײַליקן מזבח במשך פֿון די ערשטע יאָרן פֿונעם באַזעצן זיך אין ארץ־כּנען. שפּעטער אָבער, וועט מען מוזן באַגרענעצן די עבֿודת־הקרבנות מיט איין צענטראַליזירט אָרט.

וואָס הערט מען אין ים?
— מע כאַפּט פֿיש!
(אַ פֿאָלקסווערטל)

וועט איר זאָגן: "שטראַם־גראַם", "נישט געשטויגן און נישט געפֿלויגן", "עס הייבט זיך ניט אָן און עס לאָזט זיך ניט אויס", "ס׳אַראַ שײַכות: אונדזער פּרץ, זייער העמינגוועי און פֿיש"... נאָר לאָמיר ניט כאַפּן קיין פֿיש פֿאַר דער נעץ.
אין איינער פֿון אונדזערע פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס האָבן מיר זיך פֿאַרהאַלטן אויף אַ ווײַלע אין דעם אוקראַיִנישן שטעטל בוטשאַטש. הײַנט וווינען שוין דאָ ניט קיין ייִדן. אַ מאָל איז דאָס געווען אַ ייִדיש שטעטל. דאָ איז געבוירן געוואָרן דער ייִדיש־העברעיִשער שרײַבער, דער געווינער פֿונעם נאָבעל־פּרײַז, ש״י עגנון. ער האָט אַ דערציילונג "מזל דגים" — דאָס מזל פֿון פֿיש, וווּ דער שרײַבער דערמאָנט וועגן אַ באַוווּסטן היסטאָרישן פֿאַקט: די פֿישער פֿונעם שטעטל האָבן זיך צונויפֿגערעדט צו העכערן די פּרײַזן אויף פֿיש. די אָרטיקע ייִדן באַשליסן צו בויקאָטירן די פֿישהענדלער. דער שטעטלדיקער רבֿ האָט צײַטווײַליק באַפֿרײַט די ייִדן פֿון דער פֿליכט צו עסן פֿיש. זיך האַלטן בײַ דער פֿליכט איז אָנגעקומען ניט גרינג, ווײַל מיר ווייסן דאָך, אַז אַ ייִד דאַרף עסן פֿיש לכּבֿוד שבת, פֿאַרן פֿאַסטן יום־כיּפּור און נאָך און נאָך. געפֿילטע פֿיש איז געוואָרן אַ סימבאָל פֿון דער ייִדישער נאַציאָנאַלער קיך און פֿונעם ייִדישן שטייגער. נאָר די באַפֿעלקערונג פֿון בוטשאַטש האָט אויסגעהאַלטן און די פֿישהענדלער האָבן געמוזט זיך אונטערגעבן...
אַפֿילו אויף יענער וועלט וועלן די צדיקים עסן דאָס פֿלייש פֿונעם לעגענדאַרן פֿיש לוויתן.

טײַערע חזנטע,
איך האָב זייער אַ פֿײַנעם בחור. פֿאַר אים, האָב איך געהאַט אַנדערע בחורים, אָבער נישט אַזוי גוט ווי ער. סוף־כּל־סוף, דאַכט זיך מיר, האָב איך געפֿונען וואָס איך זוך. אויסצורעכענען אַלע זײַנע מעלות וואָלט געדויערט צו לאַנג.
מײַן מאַמע איז מײַן בעסטע חבֿרטע, און זי און מײַן בחור האָבן שוין פֿאַרבראַכט אַ ביסל צײַט צוזאַמען בײַ אונדז אין שטוב. זי האָט געזען ווי גליקלעך איך בין. האָט זי אים אויך ליב באַקומען און האָט ליב צו פֿאַרברענגען צײַט מיט אים.
אָבער סע דאַכט זיך איר, אַז מײַן בחור האָט זי נישט ליב. דאָס איז פֿאַר מיר געווען אַ חידוש. זי האָט ווײַטער דערציילט, אַז ער הייבט קיין מאָל נישט אָן קיין שמועס מיט איר, און זי האָט דאָס געפֿיל, אַז ער איז העפֿלעך, אָבער האַלט נישט פֿון איר. עס קרענקט מיך, וואָס זי טראַכט אַזוי; איך האַלט נישט, אַז ס‘איז בכלל אמת. זאָל איך רעדן מיט מײַן בחור וועגן דעם, אָדער פֿאַרגעסן אין דעם ענין?

צווישן צוויי נאָענטע

טײַערע "צווישן צוויי נאָענטע",
איך וואָלט גאָרנישט געזאָגט אײַער בחור; ס‘וואָלט נישט געקלאַפּט. אויב אײַער בחור האָט טאַקע ליב אײַער מאַמען, וועט דאָס אים נאָר געבן אַ שטאָך. אויב ער האָט נישט ליב אײַער מאַמען, וועט עס סײַ־ווי־סײַ אים געבן אַ שטאָך. ווען איר וואָלט גערעדט מיט אים וועגן דער פּראָבלעם, וואָלט עס אים נאָר פֿאַרשאַפֿט אַ סך פּראָבלעמען. מסתּמא איז אײַער מאַמע צו סענסיטיוו, און מיט דער צײַט וועלן זיי ביידע זיך פֿילן מער באַקוועם, ווען זיי פֿאַרברענגען צוזאַמען.