לייב קוויטקאָ צווישן זײַנע יונגע לייענער

די דאַטע 12טער אוי גוסט 1952 איז אַ בלוטיקער פּונקט אין די ביאָגראַפֿיעס פֿון ייִדישע סאָוועטישע שרײַבער: דוד בערגעלסאָן, דוד האָפֿשטיין, פּרץ מאַרקיש, איציק פֿעפֿער און לייב קוויטקאָ. בלויז אַ פּונקט! נאָר דורך דעם דאָזיקן פּונקט האָבן מיר, צום באַדויערן, אויפֿגעהערט צו זען דעם גאַנצן זאַץ, וואָס שטייט פֿאַרן פּונקט און וואָס הייסט — לעבן! דאָס לעבן און שאַפֿן פֿון די דערשאָסענע ייִדישע שרײַבער. פֿאַר אַ סך הײַנטיקע יונגע ייִדישיסטן זענען בערגעלסאָן, האָפֿשטיין, מאַרקיש, פֿעפֿער און קוויטקאָ שרײַבער, וועלכע מע האָט דערשאָסן דעם 12טן אויגוסט. און אויף דעם פֿאַרענדיקן זיך זייערע קענטענישן, וועגן די דאָזיקע קרבנות פֿונעם סטאַלין־רעזשים. די טראַגעדיע פֿאַר דער ייִדישער ליטעראַטור באַשטייט ניט נאָר אין דעם, וואָס מע האָט אומגעבראַכט אירע בעסטע פֿאָרשטייער, נאָר אויך אין דעם, וואָס מע דערמאָנט זיך אין זיי נאָר דעם 12טן אויגוסט! די שוואַרצע ליכט פֿון דעם דאָזיקן בלוטיקן טאָג האָט פֿאַרבלענדט די העלע שײַן פֿון זייער שאַפֿן. די דאַטע, מיין איך, האָט קיין שום שײַכות נישט צו ליטעראַטור. דאָס איז אַ היסטאָרישער פֿאַקט, מיט אַ פּאָליטישער באַפֿאַרבונג. נישט אומזיסט קומען אין ישׂראל צו די אונטערנעמונגען, וועלכע מע פֿירט דורך אין דעם טאָג, דעפּוטאַטן פֿון כּנסת. פֿאַר פֿאַרשיידענע פּאָליטישע ספּעקולאַנטן איז דאָס אַ מעגלעכקייט אַן איבעריק מאָל אַ שפּײַ צו טאָן אין דער ריכטונג פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד; פֿאַרשטייט זיך, אַז די ייִדישע ליטעראַטור ליגט זיי אין דער זיבעטער ריפּ.
כ׳וויל דערמאָנען, אַז בײַ דער דאַטע פֿון 12טן אויגוסט 1952, זײַנען אַלט געווען: בערגעלסאָן — 68 יאָר, האָפֿשטיין — 63 יאָר, מאַרקיש — 57 יאָר, פֿעפֿער — 52 יאָר און קוויטקאָ — 62 יאָר. צו דער צײַט האָבן זיי אַרויסגעגעבן אַ סך ביכער — לידער, ראָמאַנען, דערציילונגען, ליטעראַרישע עסייען, קריטישע נאָטיצן... זיי האָבן איבערגעלאָזט אַ רײַכע שאַפֿערישע ירושה! ס׳איז דאָ וואָס צו לייענען, וואָס צו לערנען, וואָס צו פֿאָרשן. די שאַפֿונגען זייערע זענען דאָך געבליבן לעבן אויך נאָך דעם 12טן אויגוסט, 1952! איז פֿאַר וואָס זשע פֿאַרגעסט מען אין זיי, צי מע דערמאָנט זיך בלויז אין אויגוסט?! וועגן דער דאַטע זענען אָנגעשריבן אַ צאָל אַרטיקלען, לידער, דערציילונגען, פּיעסעס, אַפֿילו ראָמאַנען. צו דער דאַטע האָט מען געדרוקט אין די צײַטונגען און זשורנאַלן זייערע ווערק. אין 1964 איז אַרויס אין תּל־אָבֿיבֿ אַן אַנטאָלאָגיע פֿון די צוועלף פֿאַרשניטענע ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד אונטער דער רעדאַקציע פֿון חנא שמערוק: "אַ שפּיגל אויף אַ שטיין" (אין 1987, אַ צווייטע, פֿאַרבעסערטע אויסגאַבע). עס זענען געשטעלט געוואָרן דענקמעלער, אָנדענק־שילדן לזכּרון די שרײַבער, קרבנות פֿונעם סטאַלין־רעזשים, צום בײַשפּיל אין גן תּשי״ב אין ירושלים. מיר דאַכט, אַז ווען מע שטעלט דענקמעלער די שרײַבער: בערגעלסאָנען אין אוקראַיִנע (אָכרימאָוואָ), צי האָפֿשטיינען אין קאָראָסטישעוו, מאַרקישן אין פּאָלאָנע, פֿעפֿערן אין שפּאָלע, קוויטקאָ אין ניקאָלײַעווער געגנט, וואָלט דאָס געווען אַ סך וויכטיקער, ווי דענקמעלער געווידמעט די דערשאָסענע שרײַבער.
זיי זענען ניט נאָר געווען קרבנות, זיי זענען געווען לעבעדיקע מענטשן; געווען אַ מאָל יונג, פֿלעגן זיך פֿאַרליבן, לײַדן און זיך פֿרייען, וויינען און לאַכן, געהאַט שיינע טרוימען. מע קאָן שטעלן צו זייערע שיינע פֿאַמיליע־נעמען אַ סך אַנדערע ערן־טיטלען און נישט נאָר דעם שוואַרצן, נישט־ליטעראַרישן "טיטל" — קרבן. נאַט אײַך בלויז עטלעכע דעפֿיניציעס, וואָס ס׳האָט געגעבן אין זײַן בוך הירש רעמעניק: דוד בערגעלסאָן — "אַ קלאַסיקער פֿון קינסטלערישער פּראָזע"; דוד האָפֿשטיין — "אַ דיכטער אַ נאָוואַטאָר"; פּרץ מאַרקיש — "דער רעוואָלוציאָנעלער שטורעם און דראַנג פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור"; פֿעפֿער — "דער דיכטער פֿון זיג"; קוויטקאָ — "דיכטער פֿון רעוואָלוציאָנערן אומרו"...
אין 2012 ווערט 100 יאָר זינט דער יונגער, 23־יאָריקער דוד האָפֿשטיין האָט אָנגעשריבן זײַן טריפּטיך: "אין ווינטער־פֿאַרנאַכטן". דעם ברייטן עולם איז מער באַקאַנט דאָס צווייטע ליד פֿונעם טריפּטיך:

אין ווינטער־פֿאַרנאַכטן אויף רוסישע פֿעלדער!
וווּ קאָן מען זײַן עלנטער, וווּ קאָן מען זײַן עלנטער…

ווייניק ווער איז באַקענט מיט איציק פֿעפֿערס ליריק. אין יאָר 1922 האָט דער 22־יאָריקער פּאָעט געשריבן:

און בין איך אויפֿן באַרג,
מיט פֿעלדזן, מיט זון, מיט מאָך,
נאָר עפּעס איז מיר קאַרג,
נאָר עפּעס וויל זיך נאָך…

אין 1917, האָט געזונגען דער 27־יאָריקער לייב קוויטקאָ:

כ׳האָב געקליבן, כ׳האָב געקליבן
אין מײַן האַרצן פֿרייד,
כ׳האָב באַהאַלטן, זי באַהאַלטן
שטילערהייט —
כ׳האָב געמיינט: די זון, פֿאַרגייען ווערט זי רויט,
וועל איך קאָנען פֿאַר דיר שטייען
מיט מײַן פֿרייד…

אַ ציטאַט פֿון ד. בעגעלסאָנס אַ דערציילונג, וואָס ער האָט זי אָנגעשריבן אין 1927:
"אַרום האָט געהעלט דער טאָג אַ פֿרי־טרוקענער, אַ לײַכט־געבוירענער, ווי אַ זיבעלע, אַ גרינגער אָן אַ מינדסטן רויכל אין אַלע זײַנע הויכע בלויקייטן און פֿול מיט גערוך פֿון סטעפּיקן פּוסט־און־פּאַסט — אַ טאָג, וואָס קלעטערט פּאַמעלעך צו פֿוס און ווייסט ניט פֿון גיין ראָש־השנה אין שול אַרײַן…"

* * *

יאָ, זיי זענען אַ מאָל געווען יונג און געפֿריידט זיך מיטן לעבן. וויפֿל קאָן מען באַוויינען די אָפּגעהאַקטע ביימער? לאָמיר געדענקען, אַז די ביימער האָבן אַ מאָל געבליט, געגעבן שיינע, רײַפֿע פּירות. גענוג צו רעדן אַזוי פֿיל וועגן דער טראַגעדיע, לאָמיר באַזינגען דאָס לעבן און די שאַפֿונגען פֿון די דערשאָסענע שרײַבער.
ניין, די דאַטע 12טער אויגוסט 1952, האָט ניט קיין שײַכות צו די קינסטלערישע ווערטן פֿון אונדזער ליטעראַטור. נאָר אויב עס וויל זיך שוין דערמאָנען די קרבנות פֿון די סטאַלין־מערדער, איז לאָמיר אין משך פֿון אַ יאָר, פֿון 12טן אויגוסט ביזן 12טן אויגוסט, ווי די ייִדן טוען עס פֿון ראָש־השנה ביז ראָש־השנה, לייענען יעדע וואָך אַ ליטעראַרישע "פּרשה" — "פּרשה בערגעלסאָן", "פּרשה האָפֿשטיין", "פּרשה מאַרקיש", פּרשה פֿעפֿער", "פּרשה קוויטקאָ". לייענען און לערנען זייערע ווערק, כּדי צו פֿאַרשטיין, וועמען מיר האָבן פֿאַרמאָגט און וועמען מיר און די ייִדישע ליטעראַטור האָט פֿאַרלוירן!
רבותי, אַלע ווייסן שוין, אַז סטאַלין איז געווען אַ גזלן, אַז אין ראַטן־פֿאַרבאַנד איז געווען אַנטיסעמיטיזם. זאָלן מיט דעם זיך פֿאַרנעמען איין מאָל אין אַ יאָר פּאַרטייען, פּאָליטיקער און פֿאַרשיידענע פּאָליטיקאַנער. און מיר, ייִדישע שרײַבער, דיכטער, וויסנשאַפֿטלער דאַרפֿן זיך פֿרייען, וואָס אונדזער פֿאָלק האָט געהאַט אַזוינע גרויסע, טאַלאַנטירטע, פֿאַרשיידנאַרטיקע שעפֿער! לאָמיר דערטראָגן אונדזער פֿרייד אין איינעם מיט די קינסטלערישע ווערק, פֿון די ייִדישע דיכטער און פּראָזאַיִקער צום עולם! לאָמיר האַלטן אין זכּרון נישט נאָר די פֿאָטאָגראַפֿיעס, אַנפֿאַס און פּראָפֿיל, פֿון די דערשאָסענע אין דער לוביאַנקע שרײַבער, נאָר אויך די יונגע, ליכטיקע, שיינע פּנימער פֿון דוד בערגעלסאָן, דוד האָפֿשטיין, פּרץ מאַרקיש, איציק פֿעפֿער, לייב קוויטקאָ און אַנדערע.
גענוג צו וויינען, Finita la tragedia! ווי געשריבן האָט פּרץ מאַרקיש:

ס׳טוט ניט באַנק אַזוי גרײַז און גרוי זײַן,
ווײַל געלעבט מיר האָבן ברויזנד
מיטן פֿאָלק און מיטן לאַנד, —
גיס זשע אָן מיט פֿולער האַנט,
אַז צו גוטנס ביז מקנא
זאָל די צוקונפֿט אונדז דערמאַנען.