די ברידער גראָס — דער שרײַבער נפֿתּלי און דער קינסטלער/סקולפּטאָר חיים — האָבן מיטגעשאַפֿן אויף אַ צאָל פּראָיעקטן, דער עיקר, נפֿתּליס געדרוקטע ווערק. איינער האָט דעם אַנדערן דערגאַנצט דורך וואָרט און בילד. דער קינסטלער חיים גראָס איז געוואָרן מער באַקאַנט אין דער ברייטער וועלט, אָבער ווי אַ שרײַבער/זאַמלער פֿון פֿאָלקס־מעשׂיות האָט נפֿתּלי פֿאַרדינט אַן אָרט אויבן־אָן אין דער ייִדישער פֿאָלקלאָריסטיק.
נפֿתּלי גראָס האָט געהערט צו דער זעלביקער גאַליציאַנער כוואַליע אין דער ייִדישער ליטעראַטור ווי מלך ראַוויטש, בער האָראָוויץ, דוד קעניגסבערג. אָבער, להיפּוך צו זיי, איז ער געקומען קיין אַמעריקע איידער ער איז צוואַנציק יאָר אַלט געוואָרן. אַ געבוירענער אין קאָלאָמיי אין 1896 האָט ער געהערט און געלייענט חסידישע מעשׂיות און מעשׂה־ביכלעך און אין דעם זשאַנער ליטעראַטור האָט ער זיך שפּעטער אויסגעצייכנט.
אין דער בליִענדיקער ייִדישער פֿאָלקשול־נעץ איז ער געוואָרן אַן אינטעגראַלער טייל, און געלערנט, צו ערשט, אין די "פֿאַרבאַנד"־שולן, דערנאָך אין "אַרבעטער־רינג" און אויף אַ ווײַלע אין די "שלום־עליכם"־שולן.

ווידער אַ שיסערײַ

חנוכּה — "חג־האורים" — דער יום־טובֿ פֿון ליכט און שײַן, איז שוין פֿאַרבײַ. פֿעסטיוואַלן, קאָנצערטן און כּלערליי אַטראַקציעס האָט מען חדשים־לאַנג צוגעגרייט פֿאַר "קינד־און־קייט" צו דעם פֿריילעכן יום־טובֿ.
אייגנטלעך, איז חנוכּה אַ נאַציאָנאַל־רעליגיעזער יום־טובֿ, מיט טראַדיציאָנעלע מינהגים און זיטן. מיט דער צײַט האָט דער דאָזיקער יום־טובֿ, וואָס דויערט אַכט טעג, אָנגענומען אַן אַלגעמיינעם כאַראַקטער, וועלכן עס פֿײַערן אויך סעקולערע שיכטן פֿון פֿאָלק, אויף זייער שטייגער און אויף זייער אײַנשטעל.
מיר האָבן געהאָפֿט, אַז הײַיאָר וועט דער יום־טובֿ דורכגיין רויִק און פֿרידלעך, אַז אונדזערע אינערלעכע און אויסערלעכע אַראַבישע שׂונאים, וועלכע לויערן און באַדראָען אונדזער עקזיסטענץ, וועלן נישט פֿאַרשטערן די פֿרייד פֿון דעם ליבן יום־טובֿ חנוכּה.
ליידער, האָבן זיי דווקא אין די דאָזיקע טעג ווידער אָנגעהויבן באַשיסן מיט ראַקעטן דרומדיקע שטעט און ייִשובֿים, נאָענט פֿון דעם עזה־פּאַס, און באַוואַרפֿן מיט שטיינער און טויטלעכע קוילן פֿאָרנדיקע אויטאָס, אויף די שאָסייען און וועגן.
אונדזערע מיליטערישע כּוחות, באַזונדערס דער לופֿטפֿלאָט, האָבן געענטפֿערט, מיט פּינקטלעכקייט, באָמבאַרדירנדיק די נעסטן פֿון די "כאַמאַס"־טעראָריסטן, און זיי גוט באַשטראָפֿט פֿאַר זייערע טעראָר־אַקטן. צה"ל — אונדזערע מיליטערישע איינהייטן שטייען דאָרטן אויף דער וואַך, אַז עס זאָל זיך ווידער ניט צעפֿלאַקערן אַ נײַע אינטיפֿאַדע, וואָס קען קאָסטן קרבנות אויף ביידע זײַטן פֿון די גרענעצן צווישן מדינת־ישׂראל און די אַראַבישע טעריטאָריעס.

אינעם חומש זענען פֿאַראַן צוויי סדרות, וואָס זייערע נעמען האָבן צו טאָן מיט לעבן: "חיי שׂרה" און "ויחי".
בײַם אָנהייב פֿון דער פּרשה "חיי שׂרה" — "שׂרהס לעבן" — דערציילט אונדז די תּורה, אין דער אמתן, וועגן שׂרהס טויט. די מפֿרשים דערקלערן, אַז דאָס עיקר־לעבן פֿון דער ערשטער ייִדישער מאַמע און דער אורגרינדערין פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, האָט זיך אָנגעהויבן נאָך איר אַוועקגאַנג פֿון דער גשמיותדיקער וועלט. זי האָט פֿאַרלייגט ביידע יסודות, דורך וועלכע דאָס ייִדישע פֿאָלק עקזיסטירט און אַנטוויקלט זיך ווײַטער: די נאַטירלעכע געבורט־קייט פֿון די דורות און דעם כּסדרדיקן אײַנפֿלוס פֿון גרים, וועלכע ווערן נאָך אַלץ אָנגערופֿן "קינדער פֿון שׂרה אמנו". אין דעם זין, לעבט שׂרה טאַקע ווײַטער, און איר אייביקע השפּעה ווערט אַנטפּלעקט ביזן הײַנטיקן טאָג סײַ ברוחניות, סײַ בגשמיות.
די הײַנטיקע פּרשה הייבט זיך אויך אָן מיט אַ פּסוק, וואָס האָט צו טאָן מיטן לעבן און טויט: "ויחי יעקבֿ בארץ מצרים" — און יעקבֿ־אָבֿינו האָט געלעבט אין מצרים. ווי עס שטייט אינעם חומש, האָט ער דאָרטן אָפּגעלעבט זײַנע לעצטע 17 יאָר; בסך־הכּל, האָט יעקבֿ דערלעבט ביז 147 יאָר. פֿאַר זײַן טויט, האָט ער צונויפֿגערופֿן זײַנע קינדער, און געגעבן איטלעכן זון אַ באַזונדערע ברכה, וועלכע ווײַזט אָן אַ געוויסע ספּעציפֿישע מעלה פֿון יעדן ייִדישן שבֿט.

מיט עטלעכע וואָכן צוריק האָט מײַן קאָלעגע הערשל גלעזער געשריבן וועגן דער עטימאָלאָגיע פֿונעם וואָרט "פּאָמידאָרן". פּאָמידאָרן אינטערעסירן מיך אויך, און ניט נאָר ווײַל איך שטאַם פֿון אוקראַיִנע, וווּ עס וואַקסן זייער געשמאַקע פּאָמידאָרן. דער ענין האָט מיך פֿאַראינטערעסירט בײַם לייענען פּרץ מאַרקישעס ראָמאַן "טראָט פֿון דורות". גייט דאָרט די רייד, בפֿרט, וועגן די פּוילישע ייִדן, וועלכע זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד בײַם אָנהייב פֿון דער צווייטער וועלט-מלחמה. איינער פֿון די פּליטים האָט באַשלאָסן צו פֿאַרזעצן פּאָמידאָרן. ווײַטער שטייט אין דעם ראָמאַן געשריבן:
"צו פּאָמידאָרן האָבן זיך אַ טייל פּליטים באַצויגן קריטיש. אייניקע האָבן געהאַלטן, אַז פּאָמידאָרן זײַנען טריף. און כאָטש רחמיאל (אויך אַ פּליט — ג.ע.) האָט דערוויזן באותות-ומופֿתים, אַז פּאָמידאָרן זײַנען ניט טריף, ווײַל מע מאַכט אויף זיי אַ ברכה "בורא-פּרי-האדמה", האָט ער דאָך אַליין זיי ניט געגעסן. בײַ אים איז עס געקומען דערפֿון, וואָס ער האָט אַ מאָל, נאָך בײַ זיך אין דער היים, אין פּוילן, פֿאַרבײַגייענדיק אַ קסיאָנדזס שטוב, דערזען אין פֿענצטער אַ שורה פּאָמידאָרן. זיי האָבן זיך געוואַרעמט אויף דער זון. דעמאָלט איז ער געקומען צום אויספֿיר, אַז פּאָמידאָרן איז אַ קאַטוילישע אַכילה. איז גלײַכער זיך אָפּהאַלטן פֿון זיי."
ניט לאַנג צוריק האָב איך זיך דערוווּסט, אַז מיט פּאָמידאָרן האָט זיך אינטערעסירט אויך מאַקס ווײַנרײַך, ער האָט וועגן דעם געשריבן אין "פֿאָרווערטס". איך ברענג דאָ אַן אויסצוג פֿון זײַן אַרטיקל "ווען האָט איר צום ערשטן מאָל געגעסן אַ ‘טריפֿהנעם עפּל’?" (געדרוקט דעם 7טן יולי 1951):

כ׳האָב זיך אָקאָרשט דערמאָנט אין יענער צײַט, ווען איך בין געווען אַ יאָר זיבעצן, און בין זיך אַזוי געשטאַנען און אַרײַנגעקוקט אין אַ שויפֿענצטער פֿון באַקליידונג. און מיט אַ מאָל, כ׳הייב נישט אָן צו וויסן פֿון וואַנען עס איז מיר אָנגעקומען, האָב איך דערפֿילט אַ שטאַרקע ליבשאַפֿט צו ליבע. איך בין ממש אַנטציקט געוואָרן פֿון יענעם טיפֿן געפֿיל, כאָטש קיין בחור האָב איך פּונקט דעמאָלט נאָך נישט געהאַט.
אַנטקעגן וואָס זאָג איך עס אײַך. אַנטקעגן דעם וואָס מײַנע אַ תּלמידה אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, האָט מיר די טעג געברענגט אַ פּאָר "סי־דיס" מיט מוזיק, וווּ אַ חבֿרה אָרטאָדאָקסישע ייִנגלעך זינגען זמירות, שבתדיקע, יום־טובֿדיקע, וואָכעדיקע זמירות, און ס׳איז מיר מיט אַ מאָל באַפֿאַלן אַ שטאַרק געפֿיל, ממש אַ ליבשאַפֿט צו אַלעם וואָס אָטעמט מיט ייִדיש און ייִדישקייט, אַ וואַרעם געפֿיל צו ייִדן, צום ייִדישן מהות, צום ייִדישן פֿאָלק. אָנעם שתּדלנות פֿונעם הימל און אָן דער פֿאַרגלאָצעניש און הדרת־פּנימדיקייט, נאָר אַ מין פּראָסט און פּשוטן אַהבֿת־ישׂראל, ליבשאַפֿט צו עמך, צום פֿאָלק, צו די דורות ייִדן וואָס זײַנען אַדורכגעגאַנגען קאַלטס און וואַרעמס אויף דער אַכזריותדיקער וועלט. כ׳האָב דערפֿילט טיף אין האַרצן אַ מין פֿאַרבינדונג, אַן אָנגעהעריקייט צו אַלעם ייִדישלעכן, צו די ביכער און הייליקע ספֿרים, צו די ייִדישע לידער און מעשׂיות, און חכמות, און אַלץ מיט אַ ייִדישן טעם. און קיינער שטייט נישט איבער מיר און מאָנט נישט פֿון מיר אָנצושליסן זיך אין דער אָדער יענער עדה ייִדן. קיינער מישפּט מיך נישט און קיינער פֿאַרמישפּט מיך נישט, קיינער מאָנט נישט מײַן ייִדישן זכות. אין יענעם מאָמענט איז אַלץ, וואָס האָט געהאַט אַ ייִדישן שײַכות צו מיר, געווען דער קינדער־כאָר וואָס איז זיך פֿאַרגאַנגען אין ייִדישער נגינה. אין יענעם מאָמענט האָב איך דערפֿילט די טיפֿע ליבשאַפֿט צום פֿאָלק מיט אַלע זײַנע מעלות און חסרונות, גאווה און ייִאוש. אַלץ, אַלץ האָט אונטער די טענער פֿון די שטימעלעך געהאַט אַ שײַכות צו מיר.