די רומענישע אַנטיסעמיטן, בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה, פֿלעגן אים רופֿן Jidovitul, וואָס מיינט, "זיך פֿאַרקויפֿט צו די ייִדן". אַליין אַן אַדוואָקאַט און "פּרימאַר"־מייאָר פֿון דער שטאָט טשערנאָוויץ, האָט ער געראַטעוועט פֿון דעפּאָרטאַציע קיין טראַנסניסטריע און אומברענג 20 טויזנט טשערנאָוויצער ייִדן. אַ ביסל מער, ווי אָסקאַר שינדלערס ליסטע פֿון ספּילבערגס פֿילם. דער העלדנטאַט פֿונעם "רומענישן שינדלער" איז באַקאַנט פֿון לאַנג, אָבער נאָר סוף 2008 האָט די שטאָט־מאַכט פֿון טשערנאָוויץ אָנגענומען אַ באַשלוס אויפֿצוהענגען אַן אָנדענקשילד לכּבֿוד פּאָפּאָוויטשן אויפֿן הויז נומ’ 6, זאַנקאָוועצקי־גאַס. מיט עטלעכע יאָר פֿריִער איז טראַיאַן פּאָפּאָוויטש אָנערקענט געוואָרן אין ישׂראל ווי איינער פֿון די חסידי־אומות־העולם, און זײַן דענקמאָל איז אויפֿגעשטעלט געוואָרן אין תּל־אָבֿיבֿ. פֿון דעסטוועגן, איז זײַן נאָמען ווייניק באַקאַנט דער עפֿנטלעכקייט.
און אָט איצט, נאָך 70 יאָר זינט יענע טראַגישע געשעענישן ווערט טראַיאַן פּאָפּאָוויטש ווידער דערמאָנט, אין שײַכות מיטן פֿילם, וואָס ווערט איצט פֿילמירט אין טאָראָנטאָ, קאַנאַדע, וווּ די הויפּט־ראָלע פֿון טראַיאַן פּאָפּאָוויטש שפּילט דער באַרימטער האָליוווּד־אַקטיאָר דאָנסטין האָפֿמאַן. דעם פֿילם וועט מען, מעגלעך, זען נאָך הײַיאָר און דערווײַל הייסט ער "20,000".
יאָ, נישט גרינג, מיט לאַנגע פֿאַרדרייטע וועגן קומט צום מענטשן די אָנערקענונג, וואָס ער האָט פֿאַרדינט נאָך בײַם לעבן. טראַיאַן פּאָפּאָוויטש איז געבוירן געוואָרן אין 1892, אינעם בוקאָווינער דאָרף, וואָס הײַנט הייסט עס אודעשט, רומעניע. זײַן פֿאָטער איז געווען אַ דורותדיקער גלח. נאָכן פֿאַרענדיקן די גימנאַזיע האָט טראַיאַן פֿאָרגעזעצט זײַן לערע ווי אַ סטודענט פֿונעם יורידישן פֿאַקולטעט בײַם טשערנאָוויצער אוניווערסיטעט. נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה פֿאַרטיידיקט ער זײַן דיפּלאָם און הייבט אָן די קאַריערע פֿון אַן אַדוואָקאַט.

ווען אין זײַן וויגעלע האָט אַ שמייכל געטאָן פֿונעם שלאָף דאָס קליינע עופֿעלע, פֿלעגט די ייִדישע באָבע זאָגן: "עס שפּילט זיך מיט אים דער מלאך..." און ווען דער קליינער איז, קיין עין־הרע, אונטערגעוואַקסן און האָט אַרויסגעוויזן עפּעס אַ חכמה, פֿלעגט די זעלבע באָבע אָנקוועלן: "עס האָט אים אַ קוש געטאָן דער מלאך!"

אַזאַ קינד איז, אַפּנים, אויך געווען דער גרויסער ייִדישער דיכטער שמואל האַלקין, וואָס אַלע אין שטעטל האָבן אים גערופֿן פּשוט — מוליע. וועגן איינעם אַ זעלטענעם קוש זײַנעם וויל איך דאָ ווײַטער דערציילן. נישט איין מאָל האָב איך געזען פֿאַר די אויגן דאָס בילד און נישט געקאָנט עס פֿאַרשטיין. צוריק גערעדט, וואָס דאַרף מען דאָ אַזוינס פֿאַרשטיין — אַ קוש... ס’איז גענוג אַרויסברענגען אויף דער צונג דאָס וואָרט, ווי איינער וועט אַ זיפֿץ טאָן, אַ צווייטער זיך צעשמייכלען, און בײַ אַ דריטן וועלן אַ בליץ טאָן די אויגן — אַ קוש!

באָריס דרוצע איז אַן אינטעליגענט אינעם ערשטן דור. געבוירן אין אַ דאָרף, אין אַ פּויערישער שטוב, טראָגט ער אין זיך אַ טאַלאַנט, וואָס ס’איז צו דעם צוגעפּאַסט דער ייִדישער זאָג "וואָס אין דער קאָרט". ער שפּילט אויף עטלעכע מוזיקאַלישע אינסטרומענטן; ער איז אַ באַגאַבטער שרײַבער און איבערזעצער, קאָמפּאָזיטאָר, אַן אַדוואָקאַט און, אויב ס’איז אײַך ווייניק, איז ער אַ טאַטע פֿון צען קינדער.
ס’איז כּדאַי דאָ באַלד צוצוגעבן, אַז אין אַלע זשאַנערס פֿון זײַן צעצווײַגטער ליטעראַרישער און מוזיקאַלישער טעטיקייט, ווי אויך אין זײַן יורידישער אַרבעט פֿאַרנעמט אַ צענטראַל אָרט די טעמע — ייִדן — זינט די ערשטע סימנים פֿון אַ ייִדיש לעבן אין בעסאַראַביע ביזן הײַנטיקן טאָג. וועגן דעם זאָגט עדות זײַן בוך (752 זײַטן) אויף רומעניש וואָס הייסט "אונטערן מגן־דוד מיט גאָט". ווי אַ מאָטאָ צו זײַן בוך, האָט דרוצע גענומען די ווערטער, געהערט פֿון זײַן זיידע, אַ פּשוטער פּויער, וואָס האָט דערלעבט ביז 100 יאָר: "רײַך איז דאָס לאַנד, וואָס איז פֿעיִק צו באַשיצן אירע ייִדן". געווידמעט האָט דער מחבר די מאָנומענטאַלע אַרבעט — זײַנע קינדער.
אינעם אַרײַנפֿיר צום בוך שרײַבט דרוצע, אַז אָפֿט קומט אים אויס, שפּאַצירנדיק מיט זײַנע קינדער, דורכצוגיין לעבן דעם דענקמאָל לזכּרון די אומגעבראַכטע בעסאַראַבער ייִדן אויף דער ירושלימער־גאַס, און שטענדיק דערציילט ער זיי עפּעס אַ געשיכטע וועגן די פֿאַרבינדונגען צווישן ייִדן און די מאָלדאַוואַנער, וועגן דעם חורבן פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, וועגן זײַנע אייגענע פֿרײַנד פֿון ייִדישן אָפּשטאַם.

דעם זומער אין קראָקע, אינעם "גאַליציע־מוזיי" קומט מיט דערפֿאָלג פֿאָר די אויסשטעלונג פֿון דער אַמעריקאַנער מאָלערין פֿעי גריידזשאָווער. די אויסשטעלונג טראָגט דעם נאָמען "געשטאַלטן און ווערטער" און וועט אָנגיין ביז נאָוועמבער. נישט לאַנג צוריק האָט פֿעי גריידזשאָווער זיך אומגעקערט פֿון פּוילן קיין באָסטאָן, וווּ זי וווינט, און איך האָב געכאַפּט מיט איר אַ קורצן שמועס. די מאָלערין האָט דערציילט, אַז זי האָט זיך באַמיט אויף אַן אַוואַנגאַרדיסטישן אופֿן, מיט דער שפּראַך פֿון סימבאָלן און מעטאַפֿאָר, איבערצוגעבן אויף אירע לײַוונטן דעם גײַסט פֿון דער ייִדישער דיכטונג, זײַנענדיק באַגײַסטערט פֿון דער שאַפֿונג פֿון קאַדיע מאָלאָדאָווסקי, רחל קאָרן און רייזל זשיכלינסקי.

פֿעי גריידזשאָווער זאָגט, אַז דער פֿאָקוס פֿון איר שאַפֿונג איז אַ מין צונויפֿשמעלץ פֿון געשיכטע מיט עלעמענטן פֿון אומבאַוווּסטזײַן, וואָס דער זכּרון האָט אײַנגעזאַפּט און ווירקט אויף אונדזער טאָג־טעגלעכקייט. אין אירע ווערק ניצט זי אויס די שפּראַך פֿון געשטאַלטן, כּדי איבערצוגעבן די אַבסטראַקטע פֿאָרמעס דורך אַ ספּעציעלן חומר, קאַליגראַפֿישע מיטלען, וואָס רופֿן אַרויס געוויסע איבערלעבענישן. דערמיט ווערט געשאַפֿן אַ באַזונדערע אַטמאָספֿער פֿון רוים און ליכט, וועלכע רופֿן אַרויס בײַ יעדן מענטשן זײַנע אייגענע דערמאָנונגען.

פֿעיס קינדשאַפֿט איז דורכגעגאַנגען אין באָסטאָן אין אַ משפּחה, וווּ ייִדישקייט האָט פֿאַרנומען אַ בכּבֿודיק אָרט אינעם לעבנס־שטייגער. אירע עלטערן זײַנען געקומען קיין אַמעריקע פֿון בעלגיע און האָלאַנד. זיי האָט אָפּגעגליקט. זיי האָבן נאָך באַוויזן צו אַנטלויפֿן פֿון אייראָפּע מיט דער לעצטער שיף. אַלע זייערע קרובֿים, וואָס זײַנען דאָרט געבליבן, זײַנען אומגעקומען.

איר ווייסט, וואָס איז דער אונטערשייד צווישן אַ מענטש און אַ שטאָט? דער מענטש שטרעבט וואָס לענגער צו בלײַבן יונג, און אַ שטאָט איז גרויס מיט איר עלטער, אַלטקייט. פֿאַר וואָס? ווײַל דער אויסדויער פֿון צײַט איז ווי אַ גאַראַנטיע פֿון דעם, אַז די שטאָט איז היסטאָריש און קולטורעל רײַך. אַלטע שטעט זײַנען ענלעך צו אַלטע ספֿרים, וואָס מע קען זיי לייענען אָן אַ שיעור. איינע פֿון אַזעלכע שטעט איז אויך טשערנאָוויץ — אַ לעבעדיקער אייראָפּעיִשער קרייצוועג אויף דער שוועל פֿון די קאַרפּאַטן־בערג און אויפֿן ברעג פֿונעם טײַך פּרוט. טשערנאָוויץ איז שטענדיק געווען אַ שטאָט, וווּ עס האָבן געלעבט אַ סך פֿעלקער.

איך האָב פֿאַר אײַך אַ גוטע נײַעס: די כעלעמער חכמים האָבן אָנגעהויבן רעדן רומעניש. ווי אַזוי? אַנטאָן און אַרינאַ טשעלאַרו, וואָס האָבן הײַיאָר אַרויסגעלאָזט אין בוקאַרעשט דעם בוך "טרוימער פֿון כעלעם", האָבן זיי געהאָלפֿן אין דעם. די איבערזעצערס פֿונעם בוך האָבן נישט פּשוט איבערגעזעצט פֿון ייִדיש אויף רומעניש די פּערל פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר, נאָר אויך געמאַכט זייער אייגענע באַאַרבעטונג פֿון די פֿאַרשפּרייטע וויצן און מעשׂיות, איבערדערציילט זיי אויף אַן אייגנאַרטיקער שפּראַך, אין נוסח פֿונעם רומענישן פֿאָלקלאָר וועגן די צוויי טשודאַקעס טינדאַלע און פּעקאַלע, וואָס האָבן אַזוי ליב געהאַט זיך קלוג נאַריש צו מאַכן.

סוף יאַנונאַר 2009, פֿינף טעג נישט דערלעבט צו איר 90סטן געבוירן־טאָג, איז אַוועק אין דער אייביקייט דינה ווערני, איינע פֿון די בולטסטע און דרייסטע פּערזענלעכקייטן צווישן פֿרויען פֿון 20סטן יאָרהונדערט. וואָס האָב איך פֿריִער געוווּסט וועגן איר? צום באַדויערן, זייער ווייניק. אין די צײַטן פֿון מײַן לעבן אין קעשענעוו, האָב איך צופֿעליק געהערט אַ טאַשמע, וואָס איז דעמאָלט בשתּיקה פֿאַרשפּרייט געוואָרן צווישן ענגע קרײַזן, אויף וועלכער איינע אַ זינגערין, דינה ווערני, זינגט האַרציק רוסישע תּפֿיסה־לידער.

דער באַקאַנטער שרײַבער, געזעלשאַפֿטלעכער טוער, געווינער פֿונעם נאָבעל־פּרײַז פֿאַר שלום אלי וויזעל איז ממשיך אויך ווײַטער, נישט געקוקט אויף זײַן עלטער, צו פֿירן זײַן פּעדאַגאָגישע און וויסנשאַפֿטלעכע אַרבעט אינעם באָסטאָנער אוניווערסיטעט, ווי אַ פּראָפֿעסאָר פֿון עטיק און רעליגיע. דווקא דאָרט, אין דעם חשובֿן אַקאַדעמישן לערן־אַנשטאַלט, איז פֿאָרגעקומען די דרײַטאָגיקע וויסנשאַפֿטלעכע קאָנפֿערענץ לכּבֿוד דעם 80־יאָריקן יוביליי פֿון אלי וויזעל.

די ים־שיפֿן, פּונקט ווי אַלע מענטשן, האָבן זייערע אייגענע נעמען. חוץ דעם, טשעפּען זיך צו אייניקע פֿון זיי אויך צו אַ צונאָמען.

"גרויסער דזשאָן" (Big John) — איז דער צווייטער, קאָן מען זאָגן, נאָמען דעם דעם באמת ריזיקן אַמעריקאַנער אַוויאַטרעגער "דזשאָן קענעדי".

די טעג דערמאָנען מיר דעם וווּנדערלעכן ייִדישן שרײַבער יחיאל שרײַבמאַן ע"ה, וואָס איז פֿאַראַיאָרן אַוועק אין דער אייביקייט, איבערלאָזנדיק אַן אוצר: ראָמאַנען, דערציילונגען, מיניאַטורן, עסייען... און נאָך: אַ סך האַרציקע דערמאָנונגען וועגן זיך, וואָס טרעפֿט זיך, צום באַדויערן, נישט אַזוי אָפֿט. לאַנגע יאָרן פֿון פֿרײַנדשאַפֿט האָבן פֿאַרבונדן שרײַבמאַנען מיט מישאַ כאַזינען — דער רוסישער שרײַבער, עסיייִט, איבערזעצער און אַ גרויסער חסיד פֿון מאַמע־לשון. אַ בינטל פֿון זײַנע דערמאָנונגען וועגן זײַן פּען־חבֿר לייגן מיר הײַנט פֿאָר אונדזערע לייענער.

ניט לאַנג צוריק איז בײַ אונדז אין באָסטאָן געשען אַזאַ צופֿאַל. אַן אינטעליגענטע פֿרוי, מיט אַ גוטן שם, האָט באַשלאָסן צו באָרגן אין דער שטאָט־ביבליאָטעק אַ בוך — און אים ניט אומקערן... אַפֿילו זי זאָל דאַרפֿן באַצאָלן פֿאַר אים אַ דרײַפֿאַכן שטראָף. אָנגענומען אַזאַ באַשלוס האָט די פֿרוי ניט דערפֿאַר, וואָס דאָס בוך האָט זי באַצויבערט מיט זײַנע אויסערגעוויינטלעכע מעלות. גראָד פֿאַרקערט. פֿאַר וואָס זשע האָט זי עס געטאָן?

ווי אַלע מאָל, ווען זי באַזוכט די ביבליאָטעק, האָט די לייענערין זיך אָפּגעשטעלט בײַ דער פּאָליצע מיט נײַע ביכער אויף רוסיש און אָנגעהויבן בלעטערן איינס נאָך אַ צווייטן.