 |
צום אָנדענקטאָג פֿון די קרבנות פֿון גענאָציד איבער די ייִדן אין ליטע
מיר דרוקן הײַנט אַן אויסצוג פֿונעם בוך "איך מוז דערציילן". פֿאַקטיש איז עס אַ טאָגבוך פֿון דעם מיידעלע מאַשע ראָלניק, געפֿירט אין ייִדיש אינעם ווילנער געטאָ. זי איז געווען אַן ערך אין דעם זעלבן עלטער וואָס אַנאַ פֿראַנק, אָבער מאַשען האָט אָפּגעגליקט — זי איז געבליבן לעבן. הײַנט איז מאַשע ראָלניק אַ באַקאַנטע רוסישע שרײַבערין. זי וווינט און שאַפֿט אין פּעטערבורג, רוסלאַנד.
...עס האָט אָפּגעהילכט אַ שאָס. עמעצער האָט אַ געשריי געטאָן. מען לויפֿט. געשרייען "האַלט!"
מיר וועקן אויף דאָס קליינוואַרג. דאָס האַרץ טוט מאָדנע וויי בײַ יעדן קלאַפּ. פֿון אויפֿרעגונג טרייסלט אין קעלט. ווידער אַ שאָס. עמעצער שרײַט. עס גייען אַ סך, זייער אַ סך מענטשן. די טריט דערווײַטערן זיך...
מיר עפֿענען די פֿאָרטקע. עס זעט זיך גאָרנישט. פּשוט אַ קילע שטערנדיקע נאַכט. שטיל. ערגעץ פֿײַפֿט אַ לאָקאָמאָטיוו. און ווידער קיין שום קלאַנג... אַזוי ווי ס’וואָלט גאָרנישט נישט געווען.
די מאַמע לייגט אײַן די קינדער שלאָפֿן. מיר זיצן...
פּלוצלינג רײַסן זיך אַרײַן אין דער שטילקייט שרעקלעכע קולות. צי דען הייבט זיך ווידער אָן? די שטימען הערן זיך גאָר נאָענט, אָבער צוגיין צום פֿענצטער לאָזט די מאַמע נישט — מען קאָן באַמערקן. נאָר מיך ציט — די אומבאַוווּסטקייט איז נאָך שרעקלעכער. איך באַהאַלט זיך הינטער דער גאַרדין און גיב אַ קוק. אונטן, אויף דער גאַס, שטעלן די היטלעריסטן אויס מענטשן, וועלכע מען טרײַבט פֿון יאַטקעווער גאַס.
וויינענדיקע ווײַבער מיט נאַקעטע, פֿאַרוויקלטע אין קאָלדרעס, קינדער... מענער, געהויקערטע אונטער דער שווערקייט פֿון פּעק און קלומעקעס... קינדער קלאַמערן זיך אין די קליידער פֿון דערוואַקסענע... מען שטופּט זיי, מען שלאָגט, מען יאָגט. עס צינדט זיך אָן אַ טאַשן־לעמפּעלע און באַלײַכט צעשראָקענע פּנימער. דאָס לעמפּעלע ווערט פֿאַרלאָשן און ס’באַוועגן זיך ווידער נאָר סילועטן...
אין אונדזער טויער, ווײַזט אויס, קלאַפּן זיי נאָך נישט, כאָטש מאָמענטנווײַז דאַכט זיך, אַז זיי קריכן שוין אויף די טרעפּ.
מען האָּט די מענטשן־מאַסע אַוועקגעיאָגט... ווידער שטיל.
עס הייבט אָן צו טאָגן.
* * *
אין דער פֿרי דערוויסן מיר זיך: הײַנטיקע נאַכט האָּט מען צוגענומען אַלע אײַנוווינער פֿון יאַטקעווער גאַס, פֿון אָשמענער, דיסנער, שאַוולער גאַסן, פֿון סטראַשון־גאַס און פֿון אייניקע אַנדערע.
מענטשן זאָגן, אַז פֿון די דאָזיקע גאַסן זעצט מען אַרויס ליטווינער און פּאָליאַקן, דאָרט וועט זײַן אונדזער געטאָ.
וואָס הייסט געטאָ? ווי לעבט מען דאָרטן?
* * *
פֿרײַטיק אין אָוונט איז די שטאָט פֿאַרפֿלייצט געוואָרן פֿון פּאַטרולן.
זיי האָבן ווידער עפּעס צוגעטראַכט... און צום שלימזל איז אויך דער לערער יאָנאַיטיס הײַנט נישט געווען. די מאַמע וואָלט אים געבעטן בלײַבן בײַ אונדז נעכטיקן.
איך זאָג, אַז איך וועל צוגיין צו אים. אָבער די מאַמע דערמאָנט, אַז עס איז שוין אַכט. איז וואָס, וועל איך גיין אָן די לאַטעס. די מאַמע וויל וועגן דעם אַפֿילו נישט הערן. און דאָך איז קיין אַנדער אויסוועג נישטאָ. איך גיי.
וועמען וועט גאָר אײַנפֿאַלן, אַז אין אַזאַ צײַט גייט אויפֿן טראָטואַר אָן לאַטעס אַ ייִדיש קינד?
אָט איז די באַן־גאַס. איך קוק זיך אום, צי שפּירט מיך קיינער נישט נאָך. כ’גיי אַרײַן. קלאַפּ אָן. ס’איז שטיל... איך קלאַפּ שטאַרקער. קיינער ענטפֿערט נישט. ער איז נישטאָ! וואָס זאָל איך טאָן? מען דאַרף וואַרטן.
איך קריך אַרײַן אין אַ ווינקל הינטער דער טיר און שטיי. איך כאַפּ אויף יעדן קלאַנג, וואָס דערטראָגט זיך פֿון גאַס. פֿון שווערן טופּען פֿון שטיוול פֿאַרכאַפּט דער אָטעם, פֿון רויִקע טריט נעמט פֿריילעכער קלאַפּן דאָס האַרץ. די טריט דערנענטערן זיך, אָבער באַלד דערווײַטערן זיי זיך ווידער. יאָנאַיטיס איז נאָך אַלץ נישטאָ. עס מוז שוין זײַן צען. ווי וועל איך אויסשטיין אַ גאַנצע נאַכט? מען קאָן מיך דערזען. און די מאַמע וועט דאָך נישט וויסן וואָס איבערצוטראַכטן...
אומגעריכט באַווײַזט זיך יאָנאַיטיס!
דערוווּסט זיך, נאָך וואָס איך בין געקומען, ווערט זײַן פּנים פֿאַרטרויערט: צום באַדויערן, איז שוין פֿינף מינוט פֿאַר צען. גיין טאָר מען שוין נישט...
ער בעט מיר אויס אויף דער סאָפֿע, פֿאַרמאַכט די לאָדנס און הייסט שלאָפֿן. אָבער ווי שלאָפֿט מען, אַז די מאַמע ווייסט נישט, וווּ איך בין.
ווען ער האָט מיך אויפֿגעוועקט, האָב איך נישט גלײַך פֿאַרשטאַנען, וווּ איך געפֿין זיך. יאָנאַיטיס האָט זיך אײַנגעבויגן צו מיר: "איך וועל גיין אַ קוק טאָן, וואָס הערט זיך בײַ אײַך, דו פֿאַרשליס זיך און שלאָף נאָך".
ער האָט זיך אומגעקערט זייער גיך. בײַ אונדז איז ער נישט געווען. מען לאָזט נישט דורך. אויף רודניצקי־גאַס בויט מען אַ צוים. דאָרטן וועט זײַן אַ געטאָ. מען יאָגט שוין מענטשן.
"וואָס וועסטו טאָן?" — פֿרעגט ער מיך. "כ’ווייס נישט. ווי מיינט איר?" ער ווייסט אויך נישט. "אַלע גייען, אפֿשר זאָלסטו אויך גיין? אָבער אויב דו ווילסט נישט, בלײַב בײַ מיר". נאָר ווי וועל איך דאָ לעבן אַליין, אָן דער מאַמען? ניין. כ’וועל גיין...
יאָנאַיטיס ליידיקט אויס זײַן פּאָרטפֿעל און לייגט אין אים אַרײַן אַלץ, וואָס עס איז דאָ בײַ אים אין בופֿעט, — אַ האַלב לעבל ברויט, אַ שטיקל חזיר־פֿלייש, אַ געטריקנט קעזל און אַ סלוייִקל קאָנפֿיטור. ער נעמט אַרויס פֿון טײַסטער דאָס גאַנצע געלט, וואָס ליגט דאָרט, דערלאַנגט מיר און זאָגט: "באַהאַלט גוט!" פֿון געלן פּאַפּיר שנײַדן מיר אויס לאַטעס, איך ניי זיי צו: איצט אָן די לאַטעס טאָר מען זיך שוין אין גאַס נישט באַווײַזן.
מיר גייען אַרויס. יאָנאַיטיס וויל, מסתּמא, נישט, אַז איך זאָל זיך שפּירן דערנידעריקט און ער גייט אויך אויפֿן ברוק... אויב איך זאָל איצט פֿאַרמאַכן די אויגן און זיך פֿאָרשטעלן, אַז איך גיי אין שול? ס’איז דאָך ענלעך — די שילער־אוניפֿאָרעם, אַ פּאָרטפֿעל, דער לערער... גיין, מען דאַרף נישט פֿאַרמאַכן די אויגן. איך בין אין די לאַטעס, איך גיי אויפֿן ברוק — אין געטאָ...
אויף רודניצקי־גאַס, לעבן קלויסטער, קלאַפּט מען פֿון ברעטער אויף אַ צוים. דורך אַ ספּעציעלן אַרײַנגאַנג יאָגט מען מענטשן. מיר גייען צו. דער לערער דערמונטערט מיך מיט אַ דריק פֿון דער האַנט און איך שלײַך זיך אַרײַן דורכן אַרײַנגאַנג אויף יענער זײַט צוים.
וווּהין זאָל איך גיין? אפֿשר פּרוּוון דערקלײַבן זיך אַהיים? ווײַטער גיין לאָזט מען אָבער נישט. אומעטום בויט מען צוימען.
מען יאָגט אַהער נײַע און נײַע מענטשן. פֿאַרלוירענע, פֿאַרמאַטערטע, וואַרפֿן זיי אַראָפּ פֿון זיך די פּעק און זעצן זיך אויף זיי, טאַקע דאָ גופֿא, אויף דער גאַס, אין די הייף. אומעטום איז פֿול מיט מענטשן. איך דריי זיך אויך אַרום צווישן זיי, גיי איבער די הייף, אָבער די מאַמע איז אין ערגעץ נישטאָ. און קיין איין באַקאַנטן טרעף איך נישט.
איך שטיי בײַם אַרײַנגאַנג, כּדי צו זען די נײַ־אַרײַנגעטריבענע. כ’פֿרעג, פֿון וועלכע גאַסן זענען זיי? פֿון אַלע גאַסן זענען דאָ פֿאַראַן, נאָר נישט פֿון אונדזערער. איינע אַ פֿרוי זאָגט, אַז פֿון דער דײַטשישער גאַס האָט מען אַלעמען אַוועקגעיאָגט אויף לידסקער געסל. לויף איך אַהין. אָבער דאָרטן בויט מען אַ צווייטן צוים: דאָס געסעלע בלײַבט הינטערן געטאָ. דאָרטן איז פֿול מיט מענטשן, נאָר מײַניקע זענען צווישן זיי נישטאָ.
 |
| פּלאַן פֿון ווילנער געטאָ |
בלאָנדזשע איך ווידער, פֿרעג און זוך. עמעצער זאָגט מיר, אַז זיי מוזן זײַן אין צווייטן געטאָ, ערגעץ אויף גלעזער־גאַס און גאָון־גאַס.
גיי איך צום אַרײַנגאַנג און בעט בײַ אַ סאָלדאַט, ער זאָל מיך אַרויסלאָזן. איך פֿאַרזיכער אים, אַז כ’וועל נישט אַנטלויפֿן, בלויז אַריבערגיין אין צווייטן געטאָ, וווּ עס געפֿינט זיך מײַן מאַמע. נאָר דער סאָלדאַט מאַכט זיך נישט הערנדיק. איך חזר איבער מײַן ביטע און קריג פֿון אים אַזאַ זעץ, אַז איך האַלט זיך קוים אײַן אויף די פֿיס. פּלוצלינג באַמערק איך איינעם אַ שילער פֿון מײַן שול, נאָר פֿון נײַנטן קלאַס. ער טראָגט אַ ביקס; מסתּמא "האָרעוועט" ער אויך. ווי מעגלעך העפֿלעכער בעט איך בײַ אים, ער זאָל מיר העלפֿן אַריבערגיין אין צווייטן געטאָ. "מאַרש", שרײַט ער.
איך גיי אַרויס. ער פֿירט מיך, ווי אַן אַרעסטירטע, די פּיקע פֿון זײַן ביקס כּמעט אײַנגעשפּאַרט אין מײַן רוקן. זאָל זײַן אַזוי, אַבי ער פֿירט. מיר גייען צו צו דער גלעזער־גאַס. דער צוים איז שוין אַ גאַנץ הויכער. "וועסט אַריבערקריכן?" "יאָ, יאָ!" כאַפּ איך זיך ענטפֿערן. ער העלפֿט מיר אַרויפֿקלעטערן און איך פֿלי צום ברוק.
דאָ איז די שטופּערײַ נאָך גרעסער. די געסלעך שמעלערע, די הייף קלענערע און פֿינצטערע. מענטשן אַ ים, אָבער פֿון אונדזער גאַס — ווידער קיין איינער. ווי אַלע אײַנוווינער פֿון אונדזער גאַס וואָלטן פֿאַרזונקען געוואָרן.
אויף איין הויף האָב איך פּלוצעם דערזען די מומע פּראַנע. וואָס טוט זי דאָ? ווײַזט זיך אַרויס, זי האָּט דאָ געוווינט, און איצט קלײַבט זי זיך אַריבער אין אַן אַנדער דירה, ווײַל דאָ וועט זײַן אַ געטאָ. אויפֿן וואָגן איז שוין אָנגעלאָדן איר האָב־און־גוטס. איך האָב זי געבעטן אַרײַנגיין צו אונדז און, אויב די מאַמע איז נאָך אין שטוב, זאָגן איר, וווּ איך בין.
די מומע פּראַנע האָט מיר פֿאָרגעלייגט בלײַבן אין איר דירה. צו וואָס דאַרף איך אַ דירה? אָ, יאָ, כ’וועל דאָך איצט דאַרפֿן וווינען דאָ. אָבער ווי וווינט מען אָן אַ בעט און אָן מעבל? די מומע פּראַנע לאָזט מיר אַ בענקל. כ’זעץ זיך אַוועק און זיץ אַליין אין פּוסטע, פֿרעמדע צימערן...
אין אַ ווײַלע אַרום איז אַרײַן עפּעס אַ מאַנצביל. זיך אַרומגעקוקט און אַרײַנגערופֿן זײַן משפּחה. ס’זענען אָנגעגאַנגען אַ סך מענטשן — מיט קינדער, פּעקלעך, אַפֿילו אַ קינדער־וועגעלע, אָנגעלאָדן מיט קישעלעך, טעפּ און פֿענדלעך. גאָרנישט געפֿרעגט, האָבן זיי פֿאַרנומען איין צימער.
געקומען אויך אַנדערע. זיי האָבן פֿאַרנומען דעם ערשטן צימער, "מײַנס". וואָס נעענטער דער אָוונט, אַלץ אָפֿטער צעעפֿנט זיך די טיר. אין יענעם צימער האָבן זיך שוין אַרײַנגעשפּאַרט דרײַ משפּחות, אין דעם — צוויי. מיר האָּט מען געהייסן אַרויסגיין אין קיך: איך בין איינע, און אויף דעם אָרט קאָן זיך אויסלייגן אַ גאַנצע משפּחה. ביך איך אַרויס. אָבער די קיך איז שוין אויך פֿאַרנומען. כ’האָב זיך אַוועקגעזעצט בײַ דער טיר...
ס’איז געוואָרן פֿינצטער. ס’איז מיר זייער הייס, נישטאָ מיט וואָס צו אָטעמען. אָבער אַרויסגיין אויפֿן הויף האָב איך מורא, — כ’וועל אין גאַנצן בלײַבן אָן אַן אָרט.
מענטשן קלײַבן זיך לייגן שלאָפֿן. מאַנטלען און קישנס בעט מען אונטער די קינדער, אַליין לייגט מען זיך אויפֿן הוילן דיל. עפּעס אַן אַלטיטשקע בורטשעט, אַז אַפֿילו אין קבֿר מוז זײַן גערוימער.
מיר ווילט זיך נישט אײַנשמוצן די שול־אוניפֿאָרעם, דעריבער לייג איך זיך נישט. ס’איז קאַלט. די פֿיס זענען פֿאַרגאַנגען פֿון זיצן. די, וואָס ליגן אין די צימערן, גייען אָפֿט אַרויס אויפֿן הויף און, זוכנדיק אין דער פֿינצטער די טיר, שטויסן זיי זיך אומגערן אָן אויף מיר. די נאַכט איז אַזאַ לאַנגע...
קוים מיט צרות דערוואַרט זיך ביז טאָג.
איך שלעפּ זיך ווידער איבער די עטלעכע געסלעך, זוכנדיק די מאַמע. מענטשן זאָגן, אַז מײַניקע דאַרפֿן פֿאָרט זײַן אין ערשטן געטאָ, נאָר אַנדערע טענהן, אַז פֿון אונדזער גאַס האָּט מען אַלעמען פֿאַריאָגט גאָר אין תּפֿיסה. מיר גלייבט זיך נישט, אַז איך בין געבליבן אַליין. זיי וועלן זיך אָפּזוכן!
זוך איך ווידער.
שוין באַלד נאַכט. איך גיי אַרײַן אין עפּעס אַ שטוב, קריך אַרויף אויפֿן צווייטן שטאָק און זעץ זיך אין אַ פֿינצטער פֿאָדער־צימער אויפֿן דיל. קיינער לייגט אויף מיר קיין אַכט נישט, קיינער יאָגט מיך נישט.
זוך איך ווידער.
איך לייג אונטער אונטערן קאָפּ דעם פּאָרטפֿעל און צי זיך אויס. אין נאָז קיצלט אַן אָנגענעמער און זייער באַקאַנטער ריח. ווײַזט זיך אַרויס, אַז דאָס שמעקט דער פּאָרטפֿעל. ווי האָב איך גלײַך נישט פֿאַרשטאַנען, אַז עס שמעקט די קאָנפֿיטור. איך האָב שוין דאָך דעם צווייטן מעת־לעת נאָך גאָרנישט נישט געהאַט אין מויל.
איך רוק אַרײַן די האַנט. שפּליטערס! דאָס האָט דאָס סלוייִקל געפּלאַצט. דער גאַנצער פּאָרטפֿעל איז פֿון אינעווייניק אויסגעשמירט מיט קאָנפֿיטור פֿון טרוסקאַווקעס. אויך דאָס חזיר־פֿלייש איז קלעפּיק. אַלץ איינס, אַבי דאָס איז זייער געשמאַק. איך זיץ אין דער פֿינצטער און שטאָפּ אין מויל אַלץ צוזאַמען — ברויט, פֿלייש, קאָנפֿיטור, קעז. ווען עס איז מער גאָרנישט געבליבן האָב איך זיך ווידער אַוועקגעלייגט.
* * *
יום־כּיפּור. הײַנט איז עס אַ באַזונדערס אומעטיקער יום־טובֿ. אַלטע לײַט פֿאַסטן. דאַווענען, בעטן בײַם רבונו־של־עולם רחמים. אַן אומזיסטע טירחה: אויב עס וואָלט געווען אַ גאָט, וואָלט ער נישט דערלאָזט צו אַזעלכע מערדערײַען און שחיטות.
אין מיטן טאָג האָבן זיך דערהערט אין די געסלעך ווילדע געשרייען — דאָס האָבן זיך אַהין אַרײַנגעריסן שיכּורע סאָלדאַטן. די געסלעך זענען תּיכּף געוואָרן טויט, ווי אין געטאָ וואָלטן גאָר נישט געווען קיין לעבעדיקע מענטשן. די סאָלדאַטן טראָגן זיך אַרום איבערן געטאָ, אַרײַן אין די הייף, שרײַען, שיסן אין דער לופֿטן. די מאַמע, מירע און אַלע איבעריקע דערוואַקסענע פֿון אונדזער דירה זענען אויף דער אַרבעט... וואָס טוט מען? צי דען וועלן זיי אונדז אַוועקפֿירן? אויף זיי קאָן מען אַלץ גלייבן. מיר אַרבעטן דאָך נישט, דאַרפֿן זיי אונדז נישט האָבן. די קינדער קוקן אויף מיר אַזוי, ווי איך וואָלט עפּעס וויסן, אָדער קאָנען זיי ראַטעווען... נאָר וואָס קאָן איך טאָן? איך האָב אַליין מורא. אָבער איך ווײַז דאָך נישט אַרויס, איך באַרויִק זיי, זיי זאָלן נישט וויינען. די מאַמע זאָל כאָטש גיכער קומען!
די סאָלדאַטן האָבן זיך אָפּגעטראָגן. אין גיכן איז די מאַמע געקומען פֿון דער אַרבעט. עס איז פֿינצטער געוואָרן און מיר האָבן זיך געלייגט שלאָפֿן.
אין שלאָף האָב איך דערהערט עפּעס אַ רויש, ווי עס וואָלט צופֿאָרן אַ מאַשין. איך בין אויפֿגעשפּרונגען און, שפּרײַזנדיק איבער די שלאָפֿנדיקע, צוגעגאַנגען צום פֿענצטער. כאָטש דאָס פֿענצטער, ווי אַלע, וואָס גייען אַרויס אויף די פֿרײַע גאַסן, איז פֿאַרקלאַפּט, נאָר דורך אַ קליין שפּעלטעלע זעט זיך אַ שטיקעלע גאַס לעבן געטאָ־מויער.
פֿון צוגעפֿאָרענע לאַסטאויטאָס שפּרינגען אַרויס סאָלדאַטן. זיי שטעלן זיך אויס. וועקן צי נישט? אפֿשר נישט שרעקן, זיי גייען דאָך נאָך דערווײַל אין ערגעץ נישט, שטייען ווי סטאַטועס.
שטיל. עס שלאָפֿט די שטאָט. די סאָלדאַטן רירן זיך נישט פֿון אָרט. אפֿשר פֿאַרגרעסערט מען אַלע מאָל אויף נאַכט די וואַך? די נעכט זענען דאָך איצט פֿינצטערע — ס’איז האַרבסט.
עס רוישן ווידער מאַשינען. וויפֿל סאָלדאַטן!
אַ דערשראָקענע וועק איך אַלעמען. עס ווערט אַ פּאַניק. קינדער וויינען, מאַמעס קרעכצן, קיינער געפֿינט נישט זײַנע זאַכן. איך דריי זיך אויך אַרום אַ האַלב־נאַקעטע, טרייסל זיך פֿון שרעק און קעלט. און די סאָלדאַטן קלאַפּן שוין אין אונדזער טויער... זיי זענען שוין אויפֿן הויף! קריכן אויף די טרעפּ... קלאַפּן!... קיינער עפֿנט נישט... זיי האַקן מיט די פֿויסטן, טראַסקען. אָט וועלן זיי אײַנברעכן די טיר!
אַ שכן גייט צו אויף די שפּיץ פֿינגער צו דער טיר און זאָגט, אַז פֿון דער דירה האָט מען אַלעמען אַוועקגעפֿירט אין צווייטן געטאָ. געבליבן איז נאָר ער איינער, אַ פֿאַכמאַן פֿון דער פּעלץ־פֿאַבריק "קײַליס". זיי גלייבן אים, פֿאַרשטייט זיך, נישט און הייסן ווײַזן דעם אַרבעטס־שײַן. דער שכן רוקט אים אַרויס דורך אַ שפּעלטעלע אין טיר. די סאָלדאַטן באַקוקן, האַלטן אין די הענט און מיט אַ געלעכטער צערײַסן זיי אים אויף שטיקלעך. אַליין גייען זיי אַוועק קלאַפּן אין אַ צווייטער דירה.
איך גיי ווידער צו צום פֿענצטער. דער טויער איז אָפֿן. פֿון געטאָ יאָגט מען מענטשן. מען שטעלט זיי אויס. אַלע מיט קינדער און פּעק. איינער אַ מאַנצביל לויפֿט צוריק. ס’טוט אַ קנאַל אַ שאָס...
די גאַנצע מענטשן־מאַסע יאָגט מען אַוועק אויף זאַוואָלנע־גאַס, פֿון געטאָ טרײַבט מען פֿרישע מענגעס, און מען שטעלט זיי ווידער אויס...
די מאַמע בעט מיך, איך זאָל נישט קוקן אין פֿענצטער. יאָ, ס’איז זייער שרעקלעך, אָבער אפֿשר וועל איך דאָרט באַלד אַליין שטיין. די מאַמע באַרויִקט: זי האָפֿט, אַז מען וועט אונדז נישט געפֿינען — דער זון פֿון דער שכנה איז אַרויס אויף די טרעפּ, פֿון אויסווייניק פֿאַרקלאַפּט די טיר מיט ברעטער, און דערנאָך דורכן פֿענצטער אַרײַנגעקראָכן צוריק. אפֿשר וועלן די מערדער מיינען, אַז דאָ איז נישט קיין דירה און קיינער איז דאָ נישטאָ.
ניין, זיי קלאַפּן ווידער! אַ פּנים, זיי גלייבן נישט... באַלד צעברעכן זיי שוין די טיר. ניין, זיי לאַכן: אַנשטאָט צו זוכן פֿאַר פּאָנאַר ייִדן, קריכן זיי אין דער פֿינצטער זוכן מײַז... אָנגעטראָפֿן אין אַ מײַזנלאָך...
אַוועק...
פֿון טויער פֿירט מען אָפּ נאָך אַ גרויסע פּאַרטיע. די סאָלדאַטן קריכן אַרײַן אין די מאַשינען און פֿאָרן אַוועק.
* * *
דאָס צווייטע געטאָ האָט מען הײַנטיקע נאַכט אין גאַנצן ליקווידירט. דאָרטן זענען געווען אַן ערך נײַן טויזנט מענטשן...
באַגינען האָט מען נישט ווײַט פֿון אונדזער געטאָ געפֿונען אַ קימפּעטאָרין, וועלכע האָט מסתּמא, געפּויזעט אַהער פֿון יענעם געטאָ. זי האָּט נישט דערפּויזעט. זי איז געשטאָרבן, געבוירנדיק אויפֿן ברוק. און דאָס נײַ־געבוירענע מיידעלע, אַ געזונטס און שרײַענדיקס, האָּט מען אַרײַנגעטראָגן אין געטאָ. מען האָט איר אַ נאָמען געגעבן געטעלע.