» 20130118
January 18, 2013
נאָך 30 יאָר פֿון דערשײַנען ווי אַ וועכנטלעכע צײַטונג, קערט דער "פֿאָרווערטס" זיך אום צו זײַנע וואָרצלען. ער וועט נאָך אַ מאָל פּובליקירט ווערן טעגלעך, פֿינף מאָל אַ וואָך, אָבער איצט — מיטן אַרײַנגאַנג אינעם 21סטן יאָרהונדערט און אַ דאַנק דער נײַער טעכנאָלאָגיע — אויף דער אינטערנעץ, אָנהייבנדיק פֿונעם 4טן פֿעברואַר. מיר האָבן אַרײַנגעלייגט וואָגיקע רעסורסן, כּדי אײַך קענען אָנבאָטן אַ מער פֿאַרשיידנאַרטיקן און בעסערן זשורנאַליזם אויף ייִדיש בנוגע דער ייִדישער וועלט, און אַנטוויקלען yiddish.forward.com אין אַ מער לעבעדיקן, צוטריטלעכן און הײַנטצײַטיקן מעדיאַ־פּאָרטאַל פֿאַר דער וועלט־קהילה פֿון ייִדיש־לייענער, רעדער, לערנער און ליבהאָבער.
מיר דערגרייכן שוין מער מענטשן דורך דער אינטערנעץ ווי דורך דער געדרוקטער אויסגאַבע און ווילן צוקומען צו אונדזער פּאָטענציעלער לייענערשאַפֿט מיט מער אַנטוויקלטע מיטלען, מיט אַ פֿיל־מיניקן אינהאַלט און מכשירים, און מיטן באַניץ פֿון דיגיטאַלישער טעכנאָלאָגיע. אין גיכן וועט איר זען נײַע "בלאָגס", מער קלאַנג־ און ווידעאָ־פּראָגראַמען, און מעגלעכקייטן פֿאַר נישט־ייִדיש־קענער צו פֿאַרשטיין אונדזער וועבזײַט, אַ דאַנק די אונטערקעפּלעך אויף ענגליש. אין דער געדרוקטער צײַטונג, ווי אויך אויף דער אינטערנעץ, וועלן די נײַע, לעבעדיקע זײַטן פֿונעם "פֿאָרווערטס" ווײַטער שטעלן דעם טראָפּ אויף די טעמעס וואָס זענען צום האַרצן אונדזערע געטרײַע לייענער: נײַעס און רעפּאָרטאַזשן, קונסט און קולטור, ליטעראַטור, שפּראַך און פֿאָלקלאָר.

January 18, 2013
װעלט פֿון ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון איציק גאָטעסמאַן

"אַרומנעמיק ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך" אַרויס פֿון דרוק

אין אַ מזלדיקער שעה איז אַרויס פֿון דרוק פֿונעם פֿאַרלאַג Indiana University Press דאָס "אַרומנעמיק ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך" ("אַיִעוו"). די שעף־רעדאַקטאָרן חיים באָכנער און שלום ביינפֿעלד, צוזאַמען מיט די אַסאָציִיִרטע רעדאַקטאָרן בעריש גאָלדשטיין און יאַנקל סאַלאַנט, האָבן יאָרן לאַנג געאַרבעט אויף דעם וויכטיקן ווערק, וואָס איז געבויט אויפֿן יסוד פֿונעם "ייִדיש־פֿראַנצייזיש ווערטערבוך" פֿון בערל ווײַסברויט און יצחק ניבאָרסקי, מיט דער הילף פֿון שמעון נויבערג, 2002. די "פֿאָרווערטס־אַסאָציאַציע" האָט צום טייל סובסידירט די אויסגאַבע, און איר פּובליקאַציע דאַרף מען פּראַווען ווי אַ יום־טובֿ אויף דער ייִדישער גאַס.
מיטן צוגאַנג פֿון אַרומנעמיקייט, ווי אין דער ייִדיש־פֿראַנצייזישער אויסגאַבע, וועט מען דאָ געפֿינען סײַ נעאָלאָגיזמען ווי "אויפֿבלעכלער", (can opener) סײַ ווערטער ווי "שטיצע" אָדער "אומבאַדינגט" וואָס ווערן פֿאַרצייכנט אין אוריאל ווײַנרײַכס "מאָדערן־ענגליש־ייִדיש ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך" פֿון 1968 מיט אַ שוואַרץ פּינטל, וואָס איז טײַטש — "אַ ספֿק צי דערלאָזלעך אין דער כּלל־שפּראַך". קיין שוואַרצע פּינטלעך אָדער שוואַרצע דרײַעקן ("ניט־דערלאָזלעך אין דער כּלל־שפּראַך") וועט מען דאָ נישט געפֿינען. די פֿאַרקירצונג Germ, אַ פֿאַרקירצונג פֿון Germanism" ("דײַטשמעריזם") וועט מען יאָ אַמאָל געפֿינען, ווי בײַם וואָרט "באַצוג". דאָס ווערטערבוך נעמט אַרײַן אַפֿילו באָטאַנישע טערמינאָלאָגיע, ווי "חנהלעס אייגעלע" (Pansy). די נאָרמאַטיווע שיטה פֿון אוריאל ווײַנרײַכס ווערטערבוך האָט געוואָלט רעקאָמענדירן שפּראַכלעכע ברירות, אָבער "אַיִעוו" שטעלט פֿאַר זיך אַנדערע צילן, ווי מע לייענט וועגן דעם אין דער הקדמה. ער וויל צו ניץ קומען "אַלע ענגליש־רעדערס וואָס לייענען און שרײַבן ייִדיש; אָבער אויך, אַז דאָס איז נאָר אַן אָנהייב, און אַז אונדזער אַרבעט וועט זײַן דער יסוד פֿאַר פֿאַרבעסערטע און פֿאַרברייטערטע אויסגאַבעס אין דער צוקונפֿט".

January 18, 2013
געזעלשאַפֿט
פֿון עדי מהלאל (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

שולמית קעניג אין איר דירה
זי איז געבוירן געוואָרן אין 1930 אין ירושלים, אָבער שוין אַ העלפֿט פֿון איר לעבן וווינט זי אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. זי איז די טאָכטער פֿון אַ גרויסן מעטאַל-אינדוסטריאַליסט — איינער וואָס איז נישט געווען גרייט צו דיסקרימינירן צווישן זײַנע ייִדישע און אַראַבישע אַרבעטער לויט די דעמאָלטיקע באַדינגונגען פֿון דער הסתּדרותּ ("חבֿר דניאל", האָבן זיי אים געזאָגט, "דאָס איז אַן אַרבעטער-אָרגאַניזאַציע פֿון ייִדן!"); און זי איז געווען טעטיק אין ישׂראל וואָס שייך אויסגלײַכן די פּענסיע-רעכט צווישן מענער און פֿרויען.
אין 2003, האָט שולמית קעניג געוווּנען דעם בכּבֿודיקן פּריז פֿון די פֿאַראייניקטע-פֿעלקער פֿאַר מענטשן-רעכט; אַ פּריז, וואָס מע טיילט צו יעדעס פֿינף יאָר זינט 1966, און זי איז בלויז איינע פֿון די סך-הכּל פֿינף אַמעריקאַנער, וועלכע האָבן אַמאָל באַקומען דעם פּריז. די אַנדערע אַמעריקאַנער אויף דער דאָזיקער רשימה הייסן: עלינאָר רוזוועלט, מאַרטין לוטער קינג, דזשימי קאַרטער, און דזשיימס גראַנט. אַן אַנדער געווינער איז נעלסאָן מאַנדעלאַ. איר נאָמען איז שולמית קעניג, און מיר האָבן זיך לעצטנס געטראָפֿן אין איר קליינער דירה אויף דער אַפּער-וועסט-סײַד פֿון מאַנהעטן צו שמועסן וועגן איר לעבן, אירע פּאָליטישע טעטיקייטן, איר קונסט און נאָך כּל-מיני פּיטשעווקעס.
דער ערשטער אײַנדרוק וואָס עס שאַפֿט זיך בעת מע טרעט איבער די שוועל פֿון קעניגס דירהלע איז, ווי אָנגעלייגט זענען אירע אַלערליי חפֿצים, וועלכע דערציילן וועגן איר לעבנס-געשיכטע; ווי ס׳וואָלט זיך גערעדט נישט וועגן אַ פּריוואַטער דירה, נאָר אַ קונסט-גאַלעריע. מע קען דאָרט באַמערקן די קונסט-אָביעקטן וואָס זי און איר מאַן האָבן אי געזאַמלט דורך די יאָרן בעת זייערע רײַזעס איבער דער וועלט, פּראָטעזשירנדיק די ווערטן פֿון מענטשן-רעכט; אי די קונסט, וואָס זי האָט אַליין געשאַפֿן, למשל: סטאַטועס, געמאַכט פֿון אַלטע אינדוסטריעלע גראַוויר-מאַשינען וואָס איר טאַטע האָט פֿאַרמאָגט. זי איז גרייט צו דערציילן, און הייבט אָן פֿון דעם, ווי אַזוי זי האָט פֿאַרלאָזט מדינת-ישׂראל צום ערשטן מאָל.

January 18, 2013
געזעלשאַפֿט
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)

אַ טיפּיש הויז פֿון די טראָקער קאַראַיִמער, מיט דרײַ פֿענצטער
דאָס אַלטע שטעטל טראַקײַ, וואָס געפֿינט זיך נישט ווײַט פֿון ווילנע, איז באַקאַנט אויף ייִדיש ווי טראָק. דער באַרימטער טראָקער שלאָס, דער גרעסטער אין ליטע; דער היסטאָרישער נאַציאָנאַלער פּאַרק און די דאָרפֿישע געסלעך, ציִען צו טוריסטן פֿון גאַנץ אייראָפּע. דאָס שטעטל איז אָבער אויך באַקאַנט ווי די היים פֿון אַן אוניקאַלער ייִדישער שפּראַך — דער טראָקער דיאַלעקט פֿון קאַראַיִמיש.
אין פֿאַרגלײַך מיט די "געוויינטלעכע" רבנישע ייִדן, גלייבן נישט די קראָים — אַ ייִדישע סעקטע, וועלכע האָט שוין עקזיסטירט מיט איבער אַ טויזנט יאָר צוריק — אין דער אויטאָריטעט פֿון תּורה־שבעל־פּה. דער פֿריִיִקער עטאַפּ פֿון דער קראָיִשער געשיכטע בלײַבט אומקלאָר. ס׳איז קלאָר, אַז די פֿאַרשפּרייטונג פֿון דער דאָזיקער באַוועגונג אינעם אַמאָליקן מיטל־מיזרח איז געווען פֿאַרבונדן מיט די אינטענסיווע רעליגיעזע דיספּוטן נאָכן אויפֿקום פֿון איסלאַם. אַ טייל היסטאָריקער האַלטן, אַז די קראָים זענען ממשיך, אויף אַ געוויסער מאָס, די עלטערע שיטה פֿון די צדוקים.
מע קאָן זאָגן, אַז די קולטור פֿון די קראָים איז געווען באַגרינדעט, בײַם אָנהייב, אויף זייער אָפּלייקענונג פֿון דער תּלמודישער ייִדישקייט — דהײַנו, אויף אַ נעגאַטיוון פּרינציפּ. אַזוי ווי אינעם פֿאַל פֿון די קריסטן־פּראָטעסטאַנטן, האָט זיך אָבער בײַ די קראָים אַנטוויקלט אַן אייגענע טראַדיציע — פֿאַקטיש, אַן אייגענע רעליגיע, וועלכע איז געבליבן, פֿונדעסטוועגן, תּמיד דיאַלעקטיש פֿאַרבונדן מיט דער טראַדיציאָנעלער רבנישער ייִדישקייט.

January 18, 2013
ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מאַרגאַריטאַ כעמלין.

"דער אויספֿאָרשער". ראָמאַן. 

מאָסקווע, "אַסטרעל", 2012


פֿון איין זײַט, געהערן די ראָמאַנען פֿון מאַרגאַריטאַ כעמלין צו דעם הײַנטיקן הויפּטשטראָם פֿון דער רוסישער ליטעראַטור, וואָס גיט זיך אָפּ מיט אונטערפֿירן די לעצטע סך־הכּלען פֿון דער סאָוועטישער תּקופֿה. און איינצײַטיק שטעלט זי פֿאָר די נײַע כוואַליע אין דער רושיס־ייִדישער ליטעראַטור, אין איינעם מיט אַזעלכע באַקאַנטע שרײַבערינס ווי דינה רובינאַ און ליודמילאַ אוליצקאַיאַ. לויט איר סטיל און וועלטבאַנעם איז כעמלין נענטער צו אינאַ לעסאָוואַיאַ, די קיִעווער שרײַבערין, וואָס האַלט אין איין אויסמאָלן אַ קאָלעקטיוון פּאָרטרעט פֿונעם אוקראַיִנער ייִדנטום פֿון די צוויי פֿאַרגאַנגענע דורות.
כעמלינס נײַער ראָמאַן איז איינער פֿון די וויכטיקסטע און וואָגיקסטע ייִדישע ראָמאַנען פֿונעם נײַעם יאָרטויזנט ניט נאָר אין דער רוסישער ליטעראַטור. אָנגעשריבן ווי אַ מאָנאָלאָג פֿון אַ סאָוועטישן פּאָליציי־אויספֿאָרשער, וואָס דאַרף אויספּלאָנטערן דעם מאָרד פֿון אַ יונגער ייִדישער פֿרוי אין דער אוקראַיִנער שטאָט טשערניגאָוו אין 1952, איז דאָס אַן אויסגעצייכנט רײַכע, געשפּאַנטע און דראַמאַטישע געשיכטע פֿון דער גאַנצער תּקופֿה אינעם לעבן פֿון דער סאָוועטישער פּראָווינץ גלײַך נאָך דער מלחמה און נאָך דעם חורבן.
די ליטעראַרישע מײַסטערשאַפֿט פֿון דער מחברין זעט מען פֿון די סאַמע ערשטע שורות. כעמלין באַהערשט די סאָוועטישע שפּראַך ווי קיין אַנדער הײַנטיקער רוסישער שרײַבער. זי דערקלערט אין אַן אינטערוויו אין אַ רוסישער צײַטונג׃ "די שפּראַך, וואָס לעבט אין מײַנע ביכער — דאָס איז די שפּראַך פֿון מײַן פֿאָטער און מײַן מוטער. איך האָב זי ניט אויסגעטראַכט. מען קאָן ניט אויסטראַכטן דאָס, וואָס לעבט. דאָס איז שוין געשאַפֿן געוואָרן, פֿון דער לופֿט, פֿון גאָרנישט. איך האָב בלויז זיך געסטאַרעט צו פֿאַרהיטן די דאָזיקע שפּראַך, אויסצופֿילן זי מיט פֿלייש, צו פֿאַרחתמענען זי."

January 18, 2013
געזעלשאַפֿט
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דער באַרימטער אַקטיאָר זשעראַר דעפּאַרדיע טרעפֿט זיך מיטן פּרעזידענט פֿון רוסלאַנד וולאַדימיר פּוטין
ווי אומגלויבלעך זאָל עס ניט קלינגען, בין איך אַ מאָל געווען יונג און האָב זיך ניט באַשעפֿטיקט (לכל-הפּחות, פּראָפֿעסיאָנעל) מיט ייִדיש. מײַן פֿאַך איז דעמאָלט געווען פֿאַרבונדן מיט פּראָיעקטירן כּלערליי זאַכן, און דאָס האָט אויך געמיינט — אַ סך אַרומצופֿאָרן איבערן לאַנד. מיר איז עס דווקא געווען צום האַרצן, ווײַל דער סאָוועטן-פֿאַרבאַנד איז דאָך געווען אַ ריזיק אָרט, פֿול מיט אינטערעסאַנטע ערטערלעך. אמת, בײַם אַרומרײַזן האָב איך אין קורצן פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס לעבן ווערט גאָר ניט באַרײַכערט פֿון באַזוכן אייניקע שטעט. מײַן ווײַב, ווען מיר האָבן זיך באַקענט, האָט מיך אויסגעלערנט צו קלאַסיפֿיצירן די שטעט לויט דער צײַט, וועלכע דו ווילסט דאָרטן פֿאַרברענגען: 10 מינוט, אַ שעה, און אַזוי ווײַטער.
די ערשטע שטאָט אין מײַן לעבן, פֿון וועלכער איך האָב געוואָלט גלײַך אַנטלויפֿן, איז געווען סאַראַנסק, די הויפּט-שטאָט פֿון מאָרדאָוויע, וואָס איז אַ מין רעפּובליק אין באַשטאַנד פֿון רוסלאַנד. באַקאַנט איז די געגנט, בפֿרט, מיט אירע אַרבעט-לאַגערן פֿאַר תּפֿיסהניקעס. ווען איך בין געפֿאָרן אַהין, האָט מען מיך געוואָרנט, און איך האָב עס אַליין דערהערט, אַז די תּושבֿים האָבן דאָרטן גערעדט אַ ווילד רוסיש, שטאַרק איבערגעשאָטן מיט זידלווערטער. אפֿשר איז עס אַ פּועל-יוצא פֿון דעם, וואָס די באַפֿרײַטע תּפֿיסהניקעס פֿלעגן זיך באַזעצן ניט ווײַט פֿון די לאַגערן. און אפֿשר איז דער מצבֿ איצט אַן אַנדערער — מײַן דערפֿאַרונג שטאַמט פֿון אַ מאָל — איך האָב דאָרטן פֿאַרבראַכט איין טאָג אין יאָר 1975 און בין געווען צופֿרידן, אַז די געשעפֿטן מײַנע האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אויסצוסדרן זייער גיך: כ׳בין געקומען אין דער פֿרי, אַוועקגעפֿאָרן אויף דער נאַכט און קיין מאָל ניט געוואָלט זיך אַהין אומקערן.
וועגן מײַן פֿאַר-היסטאָרישן באַזוך פֿון סאַראַנסק האָב איך זיך דערמאָנט, לייענענדיק וועגן די לעצטע אַוואַנטורעס פֿון דער וועלט-באַרימטער פֿיגור, דעם 64־יאָריקן זשיראַר דעפּאַרדיע. אָנגעהויבן האָט זיך עס ווי אַ פּראָטעסט קעגן די משונה-הויכע שטײַערן אין פֿראַנקרײַך. תּחילת האָט דעפּאַרדיע געלאָזט וויסן, אַז ער וויל ווערן אַ בעלגישער בירגער. אָבער אין גיכן האָט זיך דער סיפּור-המעשׂה געביטן, און ער איז געוואָרן אַ רוסישער בירגער.

January 18, 2013
פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

נאָך אַ סעריע משונהדיקע מכּות, וועלכע זענען זיך אויסגעבראָכן אין מצרים צוליב פּרעהס אכזריות לגבי די ייִדישע שקלאַפֿן, וואָס וועגן דעם ווערט דערציילט אין דער פֿאָריקער פּרשה, האָט דער אייבערשטער געהייסן משה רבינון צו וואָרענעם דעם פֿאַרעקשנטן קיניג, אַז טאָמער וועט ער נישט דערלאָזן די ייִדן צו דינען זייער ג-ט אינעם מידבר, וועט מצרים ווידער באַשטראָפֿט ווערן. די הײַנטיקע סדרה דערציילט וועגן די דרײַ לעצטע מכּות: די היישעריקן, חושך און דער טויט פֿון די בכורים. די לעצטע מכּה האָט, סוף-כּל-סוף, דערשראָקן דעם קיניג, און ער אַרויסגעטריבן די ייִדן פֿון זײַן לאַנד.
דער איזשביצער רבי דערקלערט אין זײַן ספֿר "מי השילוח", אַז דער אָנפֿאַל פֿון היישעריקן אויף די מיצרישע פֿעלדער האָט אין זיך אַנטהאַלטן אַ וויכטיקן לימוד. די מיצרישע געזעלשאַפֿט האָט זיך געהאַלטן אויף דער שטאַרקער אמונה אין אַ היעראַרכישער סאָציאַלער אָרדענונג. די באַרימטע עגיפּטישע פּיראַמידן דעמאָנסטרירן, אַז דער דאָזיקער פּרינציפּ איז געווען אײַנגעוואָרצלט אַפֿילו אינעם סטיל פֿון דער אָרטיקער אַרכיטעקטור. אויפֿן שפּיץ פֿון דער מאַכט-פּיראַמיד איז געזעסן דער קיניג מיט זײַן אַריסטאָקראַטיע, וועלכע האָט זיך געהאַלטן אויף איר אָרט דורכן שטענדיקן דרוק אויף די פֿאַרשקלאַפֿטע מאַסן.
די געאָמעטרישע פֿאָרעם פֿון אַ פּיראַמיד זעט אויס מאַיעסטעטיש, קלאָר און אַפֿילו נאַטירלעך. די אוראַלטע קיניגן האָבן געגלייבט, אַז זייער היעראַרכיע וועט קאָנען אייביק בלײַבן אויפֿן אָרט, צוליב דעם דרוק פֿון זייער "מאַכט-וועקטיקאַל". די היישעריקן זענען, להיפּוך, אַזעלכע באַשעפֿענישן, וואָס באַגייען זיך אָן וועלכע-ניט-איז היעראַרכיעס, מאַכט-סטרוקטורן און גרויסע אָרגאַניזאַציע-חכמות. לויט דער מיצרישער פּאָליטישער שיטה, קאָנען אַזעלכע באַשעפֿענישן נישט צעשעדיקן די מעכטיקע מלוכה-פּיראַמיד.

January 18, 2013
פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר
פֿון איציק גאָטעסמאַן (ניו־יאָרק)

סצענע פֿון דער פּורים־שפּיל "טרפֿהנע סחורה" געשפּילט אין סאָכאָטשעוו
די גרופּע ייִדישע פֿאָלקלאָריסטן אין וואַרשע צווישן די וועלט־מלחמות פֿלעגן זיך טרעפֿן אין דער דירה פֿונעם אַדוואָקאַט, שרײַבער, זשורנאַליסט און לינגוויסט, נח פּרילוצקי. אַ דאַנק דער פֿינאַנציעלער שטיצע פֿון איינעם פֿון דער גרופּע, פּינחס גראַובאַרד, האָט מען אַרויסגעלאָזט דעם אימפּאָזאַנטן באַנד "בײַ אונדז ייִדן" אין 1923 און דאָס יאָר מערקן מיר אָפּ 90 יאָר נאָך דער פּובליקאַציע פֿון דער גאָר וויכטיקער זאַמלונג, וועלכע האָט צעשמעטערט די אַלטע דעפֿיניציעס פֿון דעם, וואָס סע הייסט ייִדישער פֿאָלקלאָר.
ווער עס האָט געהאַלטן דעם באַנד אין די הענט ווייסט, אַז די געלע בלעטלעך צעקרישלען זיך אין גאַנצן, און באַלד וועט נישט בלײַבן קיין זכר פֿונעם וויכטיקן ווערק, אַ חוץ אין דער דיגיטאַלישער פֿאָרעם. דער רעדאַקטאָר מ. וואַנווילד, איינער פֿון עטלעכע פּען־נעמען פֿונעם שרײַבער און קריטיקער משה־יוסף דיקשטיין (1889—?194), האָט אין אַ היציקן טאָן פֿאַרטיידיקט אין זײַן אַרײַנפֿיר דעם ייִדישיזם און דאָס פֿעלד פֿון פֿאָלקלאָר. למשל, ער שרײַבט: "דאָס ליד 52 פֿון ש. לעהמאַנס זאַמלונג ׳אַרבעט און פרײַהייט׳ האָט געוויס אַ פֿיל גרעסערן ווערט פֿון אַלע אחד־העמס מאמרים צוזאַמענגענומען".
צווישן די וואַרשעווער פֿאָלקלאָריסטן, וועלכע האָבן זיך באַטייליקט אין "בײַ אונדז ייִדן", זענען געווען הערשעלע, פּינחס גראַובאַרד, נח פּרילוצקי און יהודה עלזעט. אָבער שמואל לעהמען האָט פֿאַרנומען דאָרט דעם אויבן־אָן. ער האָט אינעם באַנד אָפּגעדרוקט עטלעכע טיילן פֿון זײַנע ריזיקע קאָלעקציעס, און געוויזן דער וועלט, אַז ער זאַמלט אַלץ; אַפֿילו זאַכן, וואָס מע האָט פֿריִער נישט פֿאַררעכנט ווי פֿאָלקלאָר. דערפֿאַר איז טאַקע דער טיטל "בײַ אונדז ייִדן" אַזאַ פּאַסיקער; די וואַרשעווער פֿאָלקלאָריסטן האָבן געזען שיינקייט און ווערט אינעם ייִדיש־לשון אין אַלע שיכטן פֿונעם פֿאָלק.

January 18, 2013
געזעלשאַפֿט
פֿון קאָבי ווײַצנער (פּוילן)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

איגאָר אָסטראַכאָוויטש
דער פּוילישער פּרעמיער דאָנאַלד טוסק האָט אַ חשובֿן עצה-געבער מיטן נאָמען איגאָר אָסטראַכאָוויטש, וואָס איז 45 יאָר אַלט און זיצט אינעם קאַבינעט פֿונעם פּוילישן פּרעמיער.
אָסטראַכאָוויטש האָט נאָר וואָס אָנגעשריבן אַ ראָמאַן "די נאַכט פֿון די לעבעדיקע ייִדן".
דער ראָמאַן, ווײַזט זיך אַרויס, איז דווקא אַ גוטער. אָבער פֿאַר וואָס האָט ער זוכה געווען מען זאָל אים דערמאָנען אויף די שפּאַלטן פֿון "פֿאָרווערטס"? ווײַל ער פֿאַרנעמט זיך מיט די ייִדן אין וואַרשע. וואַרשע, ווי באַקאַנט, איז געווען כּמעט האַלב ייִדיש פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה. ס׳רובֿ ייִדן דאָ זענען אומגעקומען. דאָס הייסט, אַז אין וואַרשע האָבן מיר מער טויטע ווי לעבעדיקע ייִדן.
די צוויי העלדן פֿונעם ראָמאַן "די נאַכט פֿון די לעבעדיקע ייִדן" זענען טאַקע צוויי טויטע; אַ ייִד און זײַן טאָכטער, וואָס זענען אומגעקומען בשעת דעם אויפֿשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ, און זײַנען אַרויס פֿון די רויִנען, כּדי צו זען ווי וואַרשע האָט זיך איבערגעאַנדערשט אין די לעצטע יאָרן. דער טאָכטער פֿעלט אַ האַלב פּנים, אָבער זי איז דווקא אַ פֿריילעכע און וויל געניסן פֿון איר יונג לעבן, כאָטש נאָכן טויט. דער טאַטע און די טאָכטער ווילן, למשל, זען די נײַע, אַזוי גערופֿענע "מאָלס", אָדער די אײַנקויף־צענטערס, וואָס מען האָט לעצטנס געבויט אין דער שטאָט. דער נײַער קאַפּיטאַליזם געפֿעלט זיי. נאָך יאָרן זיך געפֿינען אין די חורבֿות עסן זיי אַ געשמאַקן טאָרט אין אַ נײַעם קאַפֿע, און בכלל דאָס נײַע פּוילן, וווּ קאָנסומעריזם זיגט איבער קאַטאָליציזם, געפֿעלט זיי.
דער ראָמאַן איז אָנגעשריבן אינעם זשאַנער פֿון קולט־פֿילמען און איז נאָך אַ באַווײַז, אַז דער חורבן איז אַ טעמע פֿון כּל־המינים קינסטלערישע זשאַנערן.

January 18, 2013
פּובליציסטיק
פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַן אַנטי־ישׂראלדיקער דעמאָנסטראַנט האַלט אַ פּאָרטרעט פֿונעם "כעזבאָלאַ"־פֿירער כאַסאַן נאַסראַלאַ, דעם 21סטן נאָוועמבער 2012, לעבן דער ישׂראל־אַמבאַסאַדע אין מאָסקווע
... עס שטייט געשריבן: "און מײַן פֿײַנט זאָל זען, און ס׳זאָל אים די בושה פֿאַרדעקן".
מדרשים, אויפֿן ים
"און גאָט איז זיי געגאַנגען פֿאָרויס, בײַ טאָג — מיט אַ וואָלקנזײַל..."
מדרשים, יציאת־מצרים

גאָט צו דאַנקען, דער הוראַגאַן "סענדי" און די "וואָלקנזײַל"־אָפּעראַציע זײַנען פֿאַרבײַ. מיר האָבן פֿאַרמאַכט די צעגליטע טעלעוויזיעס, אויפֿגעהערט צו באַקומען די שרעקלעכע פֿאָטאָס פֿון די צעשמעטערטע דירות פֿון אונדזערע ניו־יאָרקער קרובֿים, און זיך אומגעקערט צום שטייגער־לעבן. אָבער, ווי עס פֿלעגט זאָגן מײַן וויזשניצער רבי, — גאָט איז אַ פֿאָטער, אויב נישט קיין טשיריק איז אַ בלאָטער.
מע ווערט עלטער און דווקא די קרענק דערמאָנען דיר, אַז דו ביסט נאָך לעבעדיק. יעדעס מאָל, ווען איך הייב אָן קרעכצן און שרײַען, אַז אָט די מינוט גיי איך שטאַרבן, און וואָס גיכער זאָלן קומען די קינדער צו הערן ווי איך זאָג די לעצטע "קרישמע", ענטפֿערט מיר מײַן פֿרוי, אַז איך רעד סתּם אין דער וועלט, גאָלע נאַרישקייטן; ווײַל זי, ס׳הייסט מײַן פֿרוי, איז זיכער, אַז "די לעצטע דורות פֿון די ייִדישע שרײַבער זײַנען געבענטשט מיט אַריכות־ימים. און בכלל, גיט זי שטענדיק צו, אויב דאָס לעבן איז אַ באַשערטע זאַך, לעבט מען אַזוי לאַנג ווי דיר איז באַשערט. און פֿאַרגעס נישט, אַז דו ביסט דאָך אַ שטיקל ייִדישער שרײַבער".

January 18, 2013
געזעלשאַפֿט
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ייִדן ווערן אײַנגעשוווירן ווי אַמעריקאַנער בירגער, 1950ער יאָרן, ("פֿאָרווערטס"־פֿאָטאָ־אַרכיוו)
די וועלט טיילט זיך אויף "מיר" און "זיי." "מיר", זײַנען דער "עסטאַבלישמענט," די עטאַבלירטע, אָנגענומענע געזעלשאַפֿט, דאָס געזעמל, דאָס קרײַזל, די חבֿרותא וואָס רעדט און פֿירט כּמעט אַן ענלעך לעבן. "זיי", פּאַסן זיך נישט אַרײַן. "זיי" זײַנען מחוץ הגדר, פֿון דער צווייטער זײַט פּלויט. "זיי" זעען אויס אַנדערש, רעדן אַנדערש, טראַכטן אַנדערש און פֿירן זיך אַנדערש. פֿאַר "זיי" צו ווערן "מיר" מוז מען צופּאַסן זיך, און נישט אַלע "זיי" זײַנען דאָס מסוגל צו טאָן. דער עיקר, דער וואָס האָט זיך נאָך נישט אויסגעקאָכט אינעם שמעלצטאָפּ וואָס רופֿט זיך אַמעריקע, איז נאָך נישט אַ "הינעדיקער" ווי די קאַרפּאַטן־ייִדן פֿלעגן רופֿן די דרויסנדיקע. און אַזוי ווי איך בין געווען אַ דרויסנדיקע, ווייס איך ווי שווער עס איז אָנגעקומען אַרײַנצופּאַסן זיך אין די רייען פֿון דער גייענדיקער פּיעכאָטע.
סאַמע אָנהייב פֿופֿציקער יאָר בין איך אַרײַן אין זיבעטן קלאַס פֿון אַ לאָקאַלער שולע אין דער בראָנקס. אַלע אין דער פֿרי פֿלעגט מען זיך פֿאַרזאַמלען אין אַלגעמיינעם זאַל אָפּצוגעבן די שבֿועה צו דער אַמעריקאַנער פֿאָן, זינגען די קריסטלעכע "גאָטעס־תּפֿילה," און אַזוי ווי כ׳האָב ווייניק וואָס פֿאַרשטאַנען, בין איך געווען אונטערן אײַנדרוק, אַז דאָס איז אַמעריקע. די לערערינס האָבן אַלע אויסגעזען ווי צווילינג־שוועסטער. זיי האָבן געמוזט אַרויסקומען פֿון דעם זעלבן קאַטוילישן סעמינאַר ווײַל פֿון זיי האָט געווייעט מיט נאָנעשאַפֿט. זיי האָבן זיך געקליידט אין טונקל געוואַנט וואָס איז געהאָנגען אויף זיי ווי אויף אַ וועשלקע. די אויגן — אויסגעברענטע לאַמטערנס, דאָס פּנים באַשאָטן מיט בראָדעווקעס, מיט אַ מעדאַליאָנטשיק אַרום דעם האַלדז. אונדזערס איז געווען אַ מיידלשע שולע, האָבן אַלע מיידלעך אויסגעזען דראָנגעוואַטע. פֿון פֿאָרנט פּלאַטשיק ווי אַ ברעטל, פֿון הינטן אײַנגעקאָרטשעט. געווען צווישן די סטודענטקעס אויך אַ פּאָר שיינע, זגראַבנע און געשיקטע ייִדישע מיידלעך, אָבער זיי האָבן זיך געהאַלטן פֿון דער ווײַטנס; פֿאַרריסן בײַ זיך און שטאָלץ וואָס זיי זײַנען עכטע אַמעריקאַנער קנאָספּן, און מיר, די "גרינע," האָבן אַ קנאַפּן שײַכות צו זיי. רעדן מיט "גרינע" האָט זיי נישט געפּאַסט, האָבן זיי צו אונדז צוגעשמייכלט ווי צו אַ קראַנק לאָשיקל.

January 18, 2013
זכרונות


(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

אַ גוטער מלאך

ער האָט ווײַטער געקלערט, אַז אין משך פֿון זײַן גאַנץ לעבן האָט אים געשיצט אַ גוטער מלאך, וואָס האָט אים געוויזן די ריכטיקע צײַט אַוועקצופֿאָרן. ער האָט געמיינט, למשל, אַז ער איז אַוועק פֿון פּעטערבורג אין דעם ריכטיקן מאָמענט; אַוועק פֿון ליבאַווע, כּדי צו גרינדן די ווילקאָמירער גימנאַזיע, אין דעם ריכטיקן מאָמענט; אַוועק פֿון ריגע און אַוועק פֿון קאָוונע — אויך אין דעם ריכטיקן מאָמענט. פּונקט אַזוי האָט ער געמיינט, אַז ער איז אַוועק פֿון ניו־יאָרק אין 1970 אין דעם ריכטיקן מאָמענט, כּדי זיך צו באַזעצן אין ירושלים און צו ברענגען מיט זיך די אַרבעט אויפֿן גרויסן ייִדישן ווערטערבוך.


ייִדישע דערציִונג
אין אַמעריקע

אין אַ פּאָר מינוט אַרום וועל איך פּרוּוון זיך דערמאָנען אין זײַנע אייגענע געדאַנקען וועגן דעם, פֿאַר וואָס ער האָט זיך אונטערגענומען די אַרבעט אויפֿן ווערטערבוך. אָבער פֿריִער דאַרף מען זיך אומקערן צו זײַן זייער קורצער באַשרײַבונג פֿון זײַן אַרבעט אין ייִדישער דערציִונג אין אַמעריקע. אין שײַכות מיט זײַן פֿאַרביסענער שטימונג ווען ער האָט פֿאַרלאָזן אייראָפּע, האָט ער דערמאָנט ניט נאָר זײַן אַנטוישונג מיט ליטווישע ייִדן און זייער אומפֿעיִקייט אויפֿצוהאַלטן די רעכט פֿון נאַציאָנאַלע מינדערהייטן, און מיט די לינקע, אָפֿט אַנטי־ייִדישע געפֿילן בײַ עטלעכע געוועזענע מיטאַרבעטער זײַנע.