"אַ חלום": קאָנצערט צום יאָרצײַט פֿון חנה קופּער

יצחק גנוז — "חתן־האור" תשע״ג

שוין 20 יאָר ווי "אַגודת־הסופֿרים העבֿרים במדינת־ישׂראל" — דער פֿאַרבאַנד פֿון די העברעיִשע שרײַבער אין מדינת־ישׂראל — מערקט אָפּ דעם יום־טובֿ חנוכּה מיט אויסוויילן אַ "חתן־האור" — אַ "פּרײַזטרעגער פֿון ליכט", איינעם פֿון די העברעיִשע שרײַבער אין לאַנד, פֿאַר דעם יאָר תשע״ג.
הײַיאָר איז דער דאָזיקער פּרעסטיזשפֿולער טיטל, פּרעזענטירט געוואָרן דעם באַקאַנטן ייִדיש־העברעיִשן שרײַבער און דיכטער יצחק גנוז. דאָס איז ניט דער איינציקער פּרײַז, וואָס יצחק גנוז האָט באַקומען במשך די לעצטע פֿאַרגאַנגענע יאָרן פֿאַר זײַן ליטעראַרישער שעפֿערישקייט, פֿאַר זײַן בײַטראָג צו דער מאָדערנער ליטעראַטור סײַ אין ייִדיש און סײַ אין העברעיִש.
מיט עטלעכע יאָרן צוריק האָט ער באַקומען דעם ליטעראַטור־פּרײַז א״נ פֿון דעם פֿאַרשטאָרבענעם פּרעמיער־מיניסטער לוי אשכּול ז״ל. דעם דאָזיקן פּרײַז האָט אים פּרעזענטירט אין נאָמען פֿון פּרעמיער־מיניסטער בנימין נתניהו די מיניסטאָרין פֿאַר קולטור און ספּאָרט לימור ליבֿנת, וועלכע האָט אויך אויסגעדריקט איר אייגענע מיינונג און אָנערקענונג פֿאַר זײַן בײַטראָג צו דער מאָדערנער העברעיִשער ליטעראַטור.
אין די מאָטיוון פֿון דער זשורי ווערט צוו״אַנד געזאָגט, אַז "די שאַפֿונגען פֿון יצחק גנוז שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ מצבֿה אויף אַ תּקופֿה פֿון דעם ייִדנטום אין גלות, אויף דעם אומקום פֿון זײַן משפּחה, אויף דעם חורבן פֿון ייִדיש־לעבן אין מיזרח־אייראָפּע".
מיט צוויי יאָר צוריק האָט יצחק גנוז באַקומען דעם "רובינליכט־פּרײַז" אין לייוויק־הויז אין תּל־אָבֿיבֿ. אין די מאָטיוון פֿון דער זשורי פֿון דעם פּרײַז ווערט צוו״אַנד געזאָגט, אַז "זײַענדיק אײַנגעוואָרצלט אין דער ייִדישער טראַדיציע, האָט יצחק גנוז געפֿונען אַן אייגנאַרטיקן גלײַכגעוויכט צווישן דער ייִדישער טראַדיציע, צווישן דער אייראָפּעיִשער ייִדישער ירושה און דער ארץ־ישׂראלדיקער קולטור".

Chilufim: Zeitschrift
für 
Jüdische Kulturgeschichte.

13/2012

דער נײַער נומער פֿונעם זשורנאַל "חילופֿים", וואָס גייט אַרויס אין זאַלצבורג און איז געווידמעט דער ייִדישער קולטור־געשיכטע, באַטראַכט די ירושה פֿון דער גאַליציאַנער דײַטשיש־ייִדישער ליטעראַטור און, קודם־כּל, פֿון קאַרל עמיל פֿראַנצאָז (1847—1904), נתן סאַמועלי (1846—1921) און דעם פּוילישן מחבר ווילהעלם פֿעלדמאַן (1868—1919). דערצו קומט אויך די טעמע, וווּ עס ווערט אָפּגעשפּיגלט דער גאַליציאַנער ייִדישער עבֿר אין דער הײַנטיקער אַמעריקאַנער ליטעראַטור. די מחברינס פֿון די אַרטיקלען געהערן צו דעם נײַעם דור גערמאַניסטישע פֿאָרשער, וואָס באַהאַנדלען די דײַטשישע ליטעראַטור אונטער די קוקווינקלען פֿון פֿילשפּראַכיקייט און מולטי־קולטורעלקייט.
"אַ דײַטשער דיכטער — הייסט פֿראַנצאָז!" — אַזוי האָט דער באַרימטער מחבר פֿון ייִדישע מעשׂיות וועגן גאַליציאַנער "האַלב־אַזיע" כאַראַקטעריזירט זיך אַליין אין אַן עפּיגראַם, וואָס האָט זיך אָפּגעהיט צווישן זײַנע פּאַפּירן. פּאַולאַ גירש לייענט פֿראַנצאָזעס פּריוואַטע בריוו און כּתבֿ־ידן און געפֿינט דאָרט אַן איראָנישן שפּיל מיט זײַן אייגענער זעלבסט־פֿאָרשטעלונג. זי טײַטשט אויס די דאָזיקע איראָניש־סאַרקאַסטישע פּאָזיציע לגבי זיך ווי אַן ענטפֿער אויף די אַנטי־סעמיטישע קלישעען, וואָס זײַנען געווען טיף אײַנגעוואָרצלט אין דער דײַטשישער קולטור. אַזוי אַרום, טענהט די פֿאָרשערין, האָט פֿראַנצאָז אַנטבלויזט די "לעכערלעכקייט פֿון די הערשנדיקע סטערעאָטיפּן".
קאַטאַרינאַ קרטשאַל ציט ווײַטער די טעמע פֿון איראָניע און חוזק אין די ווערק פֿון קאַרל עמיל פֿראַנצאָז. זי אַנאַליזירט זײַן ראָמאַן "פּאָיאַץ", וואָס שילדערט דעם גורל פֿון אַ ייִדישן יונגערמאַן. דער העלד קומט פֿון אַ גאַליצישן שטעטל קיין טשערנאָוויץ און באַזוכט אַ דײַטשישן טעאַטער־שפּיל, וואָס מאַכט אויף אים אַ געוואַלדיקן רושם. אַן ענלעכן מאָטיוו טרעפֿט מען אויך אינעם ערשטן ייִדישן ראָמאַן, ישׂראל אַקסענפֿעלדס "דאָס שטערנטיכל".

די וואָך לייענען מיר די לעצטע פּרשה, אויף וועלכער עס שליסט זיך דער ערשטער חלק פֿון דער תּורה, “בראשית". יעקבֿ האָט אָפּגעלעבט זײַנע לעצטע 17 יאָר אין מצרים. פֿאַר זײַן פּטירה, האָט ער געבעטן יוספֿן צו באַערדיקן זײַן געביין אין ארץ־הקדושה, און געבענטשט יוספֿס צוויי זין, אפֿרים און מנשה, ווי זײַנע אייגענע קינדער, וועלכע זענען געוואָרן די אור־אָבות פֿון באַזונדערע ייִדישע שבֿטים.
יעדער פֿון יעקבֿ צוועלף זין האָט באַקומען אַ ספּעציעלע נבֿיאישע ברכה, וועלכע ווײַזט, בפֿירוש אָדער ברמז, די אוניקאַלע מעלות און שטריכן פֿון יעדן קומענדיקן שבֿט־ישׂראל. אויף יעקבֿס לוויה זענען געקומען פּרעהס שׂרים און אַנדערע הויכראַנגיקע מיצרים; מיט אַ מיצרישער מיליטערישער פּראָצעסיע, האָט מען באַגלייט יעקבֿס גוף קיין ארץ־כּנען, כּדי צו באַערדיקן אים אין ארץ־כּנען.
ווײַטער ווערט אין אונדזער סדרה דערציילט, ווי יוסף איז ניפֿטר געוואָרן. פֿאַרן טויט, האָט ער אויך געבעטן צו באַערדיקן אים אינעם הייליקן לאַנד, און האָט צוגעזאָגט זײַן משפּחה, אַז דער אייבערשטער וועט אַרויסברענגען זייערע אייניקלעך פֿון מצרים צוריק אינעם לאַנד פֿון זייערע אָבֿות. ביז יציאת־מצרים האָבן די ייִדן אָבער נישט געקאָנט אויספֿירן יוספֿס בקשה; במשך פֿון אַ לאַנגער צײַט איז זײַן געביין געבליבן אין מצרים.
הגם אין אונדזער סדרה גייט אַ רייד וועגן יעקבֿס און יוספֿס פּטירה, הייסט זי "ויחי" — און ער האָט געלעבט. דער נאָמען פֿון דער פּרשה "חיי־שׂרה", וווּ עס ווערט דערציילט וועגן שׂרהס טויט און קבֿורה, מיינט אויך "שׂרהס לעבן". אין ביידע פֿאַלן קען מען זאָגן, אַז די תּורה וויל אונדז דערקלערן, אַז צדיקים בלײַבן אייביק לעבעדיק — אינעם גײַסטיקן זין — נישט געקוקט אויף זייער פֿיזישן אַוועקגאַנג פֿונעם עולם־הזה. אַדרבה, זייער השפּעה ווערט צומאָל נאָך שטאַרקער און ברייטער.
יוסף, אַזוי ווי שׂרה, ווערט פֿאַררעכנט פֿאַר איינעם פֿון די ייִדישע אָבֿות, הגם די הײַנטיקע ייִדן שטאַמען נישט, אויף וויפֿל מיר ווייסן פֿון דער מסורה, פֿון יוספֿס זין, אפֿרים און מנשה. אויף אַן ענלעכן אופֿן ווערט שׂרה באַטראַכט ווי די מאַמע פֿון אַלע ייִדן, הגם אַ סך ייִדישע משפּחות שטאַמען פֿון גרים. דער עיקר איז דאָ נישט דער בלוט־אָפּשטאַם, נאָר דער גײַסטיקער רושם, וועלכן שׂרה און יוסף האָבן אַרײַנגעבראַכט אינעם ייִדישן פֿאָלק.

David Roskies and Naomi Diamant.

Holocaust Literature:
A History and Guide.
Waltham, Mass.: Brandeis University Press, 2012

דוד ראָסקעס מיט נעמי דיאַמאַנט, די מחברים פֿונעם נײַעם וואָגיקן בוך וועגן דער חורבן־ליטעראַטור, האָבן געשטעלט פֿאַר זיך אַ דרײַיִקע אויפֿגעבע׃ צו געבן דעם ברייטערן אינטעליגענטן עולם אַ זאַכלעכן קיצור פֿון דער היסטאָרישער אַנטוויקלונג פֿון דער דאָזיקער ליטעראַטור פֿון 1938 ביזן הײַנטיקן טאָג; צונויפֿצושטעלטן אַ קאַנאָנישע רשימה פֿון איין הונדערט וויכטיקסטע ביכער־מוסטערווערק, וואָס זײַנען פֿאַראַן אויף ענגליש, און צו באַזאָרגן די לערער וועגן חורבן און זייערע תּלמידים מיט אַ פּעדאַגאָגישן וועגווײַזער. דאָס בוך וועט אַרויסגיין אין גיכן, און דער לערנפּלאַן איז שוין צוטריטלעך אויפֿן וועב־זײַטל
http://www.brandeis.edu/tauber/publications/roskies/roskies_curriculum_guide.pdf
דעם שטויס צו אַזאַ אַמביציעזן פּראָיעקט האָט געגעבן די פּובליקאַציע פֿון דער צוויי־בענדיקער "ענציקלאָפּעדיע פֿון דער חורבן–ליטעראַטור" אין 2003—2004. ראָסקעס האָט זי אויפֿגענומען זייער קריטיש׃ "כ׳בין געווען אויסער זיך. אַנשטאָט צו ציִען אַ ניכטערן, היסטאָרישן סך-הכּל פֿון דער פֿילשפּראַכיקער און פֿיל-זשאַנערנדיקער חורבן-ליטעראַטור, האָבן די צוויי דיקע בענד אָפּגעשפּיגלט די עסטעטיק און די קולטור-פּאָליטיק פֿון דער הײַנטיקער, מערבֿדיקער אַקאַדעמיע. וועמען האָט מען אַוועקגעזעצט בײַ דער מיזרח-וואַנט? שרײַבער וואָס זענען הײַנט אין דער מאָדע — וואָס ייִנגער, אַלץ בעסער; פֿרויען — וואָס שענער, אַלץ בעסער; — און שרײַבער וואָס פֿאַרבינדן דעם היטלער-חורבן מיט אַנדערע אומגליקן — וואָס מער פּסיכיש און געאָפּאָליטיש, אַלץ בעסער. דער הײַנטיקער קאַנאָן פֿון דער חורבן-ליטעראַטור, בין איך געקומען צום אויספֿיר, איז אַ רשימה טעקסטן, וואָס קיין היסטאָרישע באַרעכטיקונג, חשיבֿות, האָט זי ניט, אָבער געפֿינען געפֿינט זי זיך אונטער דער האַנט, און זי לאָזט זיך לײַכט קנעלן מיט סטודענטן.״

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

בערגעלסאָן און דובנאָוו

עס זײַנען דעמאָלט געקומען אויך, אויפֿן וועג קיין דײַטשלאַנד, אַ גאַנצע גרופּע ייִדישע שרײַבערס. עס איז געקומען דובנאָוו און איך פֿלעג כּמעט יעדן שבת צופֿאָרן צו זיי און זײַן מיט זיי און ריידן מיט זיי, פֿאַרברענגען מיט זיי. איך געדענק דעם שמועס, ווען איך האָב זיך באַקענט מיט בערגעלסאָנען. באַקענט מיט בערגעלסאָנען, דאַכט זיך, האָט מיך אָדער נחום שטיף אָדער קלמנאָוויטש, די גאָר נאָענטע מײַנע. בערגעלסאָן האָט ליב געהאַט מאַכן אַזעלכע שטיק. [זיי] זאָגן אים: “דאָס איז יודל מאַרק, אָט אָ דער וואָס האָט געשאַפֿן די ייִדישע גראַמאַטיק". זאָגט ער: “ס׳אַ ליגן. אַזוי פֿיל ייִדן, [און] ער איז... דער וואָס מאַכט אַ גראַמאַטיק איז ניט אַזאַ הויכער, איז ניט אַזאַ יונגער, ער האָט אַ באָרד און אַ פּליך. און אויב ער האָט ניט קיין פּליך און ניט קיין באָרד און ער איז אַזאַ יונגער, האָט ער די גראַמאַטיק ניט געמאַכט". דאָס איז געווען, אַזוי צו זאָגן, זײַן פֿאָרשטעלונג פֿון גראַמאַטיק, [וואָס איך בין] געווען אַ סתּירה צו דעם.
דעמאָלט האָב איך אויך געהאַט אַ מעגלעכקייט פֿון דאָס נײַ ווערן אַ גוטער פֿרײַנד מיט דובנאָוון. דעמאָלט איז דאָך געווען די איינציקע צײַט [צו] פֿאַרברענגען דורך דעם וואָס מע פֿלעגט גיין שפּאַצירן. פֿלעג איך שבת קומען אין דער פֿרי צו דובנאָוון [און] גיין מיט אים שפּאַצירן. איך האָב אים דערציילט וועגן דער גימנאַזיע און דערציילט וועגן די תּלמידים, וואָס פֿאַר אַ וווּנדערלעכע תּלמידים זיי זײַנען און ווי זיי ווילן לערנען. און איך האָב אויך דערציילט, אַז פֿון אַלע שרײַבערס אין דער ייִדישער ליטעראַטור איז דער וואָס האָט די גרעסטע ווירקונג אויף יוגנטלעכע פּרץ. און אַז פֿון פּרצן לערנען זיי זיך ייִדישקייט און אַ געוויסן וועלטבאַנעם.