Chilufim: Zeitschrift
für 
Jüdische Kulturgeschichte.

13/2012

דער נײַער נומער פֿונעם זשורנאַל "חילופֿים", וואָס גייט אַרויס אין זאַלצבורג און איז געווידמעט דער ייִדישער קולטור־געשיכטע, באַטראַכט די ירושה פֿון דער גאַליציאַנער דײַטשיש־ייִדישער ליטעראַטור און, קודם־כּל, פֿון קאַרל עמיל פֿראַנצאָז (1847—1904), נתן סאַמועלי (1846—1921) און דעם פּוילישן מחבר ווילהעלם פֿעלדמאַן (1868—1919). דערצו קומט אויך די טעמע, וווּ עס ווערט אָפּגעשפּיגלט דער גאַליציאַנער ייִדישער עבֿר אין דער הײַנטיקער אַמעריקאַנער ליטעראַטור. די מחברינס פֿון די אַרטיקלען געהערן צו דעם נײַעם דור גערמאַניסטישע פֿאָרשער, וואָס באַהאַנדלען די דײַטשישע ליטעראַטור אונטער די קוקווינקלען פֿון פֿילשפּראַכיקייט און מולטי־קולטורעלקייט.
"אַ דײַטשער דיכטער — הייסט פֿראַנצאָז!" — אַזוי האָט דער באַרימטער מחבר פֿון ייִדישע מעשׂיות וועגן גאַליציאַנער "האַלב־אַזיע" כאַראַקטעריזירט זיך אַליין אין אַן עפּיגראַם, וואָס האָט זיך אָפּגעהיט צווישן זײַנע פּאַפּירן. פּאַולאַ גירש לייענט פֿראַנצאָזעס פּריוואַטע בריוו און כּתבֿ־ידן און געפֿינט דאָרט אַן איראָנישן שפּיל מיט זײַן אייגענער זעלבסט־פֿאָרשטעלונג. זי טײַטשט אויס די דאָזיקע איראָניש־סאַרקאַסטישע פּאָזיציע לגבי זיך ווי אַן ענטפֿער אויף די אַנטי־סעמיטישע קלישעען, וואָס זײַנען געווען טיף אײַנגעוואָרצלט אין דער דײַטשישער קולטור. אַזוי אַרום, טענהט די פֿאָרשערין, האָט פֿראַנצאָז אַנטבלויזט די "לעכערלעכקייט פֿון די הערשנדיקע סטערעאָטיפּן".
קאַטאַרינאַ קרטשאַל ציט ווײַטער די טעמע פֿון איראָניע און חוזק אין די ווערק פֿון קאַרל עמיל פֿראַנצאָז. זי אַנאַליזירט זײַן ראָמאַן "פּאָיאַץ", וואָס שילדערט דעם גורל פֿון אַ ייִדישן יונגערמאַן. דער העלד קומט פֿון אַ גאַליצישן שטעטל קיין טשערנאָוויץ און באַזוכט אַ דײַטשישן טעאַטער־שפּיל, וואָס מאַכט אויף אים אַ געוואַלדיקן רושם. אַן ענלעכן מאָטיוו טרעפֿט מען אויך אינעם ערשטן ייִדישן ראָמאַן, ישׂראל אַקסענפֿעלדס "דאָס שטערנטיכל".
אין דער אויפֿקלערערישער פּראָגראַם פֿון השׂכּלה האָט דער טעאַטער געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע ווי אַ מיטל פֿאַר אויסבעסערונג פֿון מאָראַלישע מידות און פֿאַרשפּרייטן פּראָגרעסיווע אידעען. דער דײַטשישער טעאַטער האָט געעפֿנט פֿאַר ייִדן אַ נײַעם וועג אין דער דײַטשישער געזעלשאַפֿט דורך באַהערשן דעם "הויך־דײַטש" מיט זײַן וואָקאַבולאַר און אויסרעד. אָבער איינצײַטיק האָט דער טעאַטער אויך געלערנט די קונצן פֿון נאָכמאַכערײַ און לצנות, וואָס איז שוין געווען ניט ווײַט פֿון שווינדל און ליגן.
אין דער דאָזיקער סתּירה שטעקט דער גאַנצער פּאַראַדאָקס פֿון דער אויפֿקלערערישער פּראָגראַם. פֿון איין זײַט, וויל מען דערנענטערן די "האַלב־אַזיאַטישע" שטעטלדיקע ייִדן צו דער אייראָפּעיִשער קולטור, אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט מען מורא פֿאַר זייער דערפֿאָלג, ווײַל דעמאָלט קאָן מען זיי שוין מער ניט אונטערשיידן פֿון "עכטע" דײַטשן. לסוף, איז דער העלד פֿונעם ראָמאַן, דער "פּאָיאַץ" סענדער, ניט בכּוח אַריבערצוגיין די גרענעץ, וואָס טיילט אָפּ די גאַליציאַנער "האַלב־אַזיע" פֿון אייראָפּע. ער בלײַבט שטעקן אויף דעם מיזרח־ברעג פֿונעם טײַך ניעסטער. אַזוי אַרום לאָזט זיך דער ראָמאַן לייענען ווי אַ קריטיק פֿון דער אויפֿקלערישער אידעאָלאָגיע.
אינעם מלכות פֿון "קירה", ווי ייִדן פֿלעגן רופֿן דעם עסטרײַכישן קיסר, איז גאַליציע געווען די סאַמע אָפּגעשטאַנענע פּראָווינץ. דערפֿאַר האָט די דײַטשיש־רעדנדיקע אינטעליגענץ געפֿילט זיך מחויבֿ צו טראָגן אַ ציוויליזאַטאָרישן שליחות צו די "ווילדע" תּושבֿים. די דײַטשישע ליטעראַטור איז געווען אַ וויכטיקער טייל פֿונעם דאָזיקן שליחות, און פֿראַנציסקאַ סאָלאָמאָן באַווײַזט אין איר אַרטיקל, וואָס פֿאַר אַ ראָלע ס׳האָט דערבײַ געשפּילט דער זשאַנער פֿון "געטאָ־געשיכטעס".
די מחברים פֿון די דאָזיקע מעשׂיות פֿונעם שטעטל־לעבן זײַנען געוויינטלעך געווען ייִדישע אינטעליגענטן, וואָס האָבן באַקומען אַ דײַטשישע בילדונג און זײַנען געווען אויסן צו באַקענען דעם דײַטשישן עולם מיטן בילד פֿונעם ייִדישן שטעטל־שטייגער. מען האָט פֿון זיי דערוואַרט, קודם־כּל, עטנאָגראַפֿישע פּינקטלעכקייט און פּרטימדיקע דערקלערונגען פֿון די עקזאָטישע ייִדישע מינהגים. אַ וויכטיקער באַשטאַנדטייל פֿונעם דאָזיקן "קולטור־בילד" איז געווען די שילדערונג פֿון משפּחה־לעבן און די באַציִונגען צווישן מענער און פֿרויען.
די ווײַבערישע געשטאַלטן זײַנען כּסדר געווען געשילדערט סטערעאָטיפּיש, ווי אַ "ייִדישע מאַמע" און אַ "שיין ייִדיש מיידל". דערבײַ האָט די פֿרוי געקאָנט שפּילן אַ טאָפּלטע ראָלע׃ פֿון איין זײַט, איז זי געווען אַ טרעגערין פֿון קולטור און ציוויליזאַציע, אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט זי געקאָנט ברענגען אַ סכּנה, בפֿרט ווען זי האָט זיך פֿאַרליבט אין אַ קריסטלעכן מאַנצביל.
בעת פֿראַנצאָז און סאַמועלי האָבן געשריבן אויף דײַטש, איז זייער מיטצײַטלער ווילהעלם פֿרידמאַן געווען אַן אָנהענגער פֿון דער פּוילישער קולטור. אויפֿגעוואַקסן אין אַ חסידישער סבֿיבֿה, האָט ער זיך אויסגעלערנט פּויליש אינעם עלטער פֿון דרײַצן יאָר, און דערנאָך זיך באַזעצט אין לעמבערג, וווּ ער איז געוואָרן אַן אַקטיווער טוער פֿון פּויליש־ייִדישער אַסימילאַציע.
ווי עס דערקלערט סילוויאַ יאַוואָרסקי, האָט פֿעלדמאַן געשעפּט מאַטעריאַל פֿאַר זײַנע ראָמאַנען פֿון זײַן חסידישער יוגנט, וואָס ער האָט געשילדערט גאַנץ קריטיש. אָבער זײַנע בילדער פֿונעם חסידישן שטעטל זענען גאַנץ אינטערעסאַנט פֿונעם עטנאָגראַפֿישן און קולטורעל־היסטאָרישן שטאַנדפּונקט. דעם חסידישן רוחניות פֿונעם שטעטל האָט פֿעלדמאַן אַנטקעגנגעשטעלט דעם וואַלד, ווי אַן אָרט פֿון גשמיות און פֿרײַער נאַטור. אָבער לעמבערג, וווּ דער געוועזענער חסיד שטרעבט אין זײַנע זוכענישן צו דער אייראָפּעיִשער ציוויליזאַציע, ווערט געשילדערט ווי אַ פֿינצטערע און ביטערע שטאָט. די מיאוסע ווירקלעכקייט פֿון דער שטאָטישער קולטור און אַסימילאַציע, זעט אויס גאַנץ ווײַט פֿונעם שיינעם חלום פֿון האַרמאָנישן נאַטור־לעבן.
די עסטרײַכישע תּקופֿה אין דער געשיכטע פֿון גאַליציע איז געווען ניט זייער לאַנג, אָבער זי האָט איבערגעלאָזט אַ רײַכע און פֿילזײַנטיקע קולטורעלע ירושה. די דאָזיקע ירושה לעבט ווײַטער אין דער הײַנטיקער אַמעריקאַנער בעלעטריסטיק, וואָס איז אַנאַליזירט אינעם אַרטיקל פֿון מאַריאַנע ווינדשפּערגער. די טעמע פֿון אומקערן זיך צו די מיזרח־אייראָפּעיִשע "וואָרצלען" איז געוואָרן פּאָפּולער בײַ דעם יונגן דור אַמעריקאַנער שרײַבער וואָס שאַפֿן אויף ייִדישע טעמעס.
דאָס סאַמע באַקאַנטע ווערק פֿון דער דאָזיקער ליטעראַרישער שיטה איז דער ראָמאַן פֿון יונתן סאַפֿראַן פֿאָער "אַלץ איז באַלויכטן". דאָס איז אַ גראָטעסקע און פֿאַרקרימטע באַשרײַבונג פֿון אַ רײַזע קיין אוקראַיִנע פֿון אַן אַמעריקאַנער ייִדישן בחור, וואָס וויל אָפּזוכן זײַנע "וואָרצלען". אַנדערש קומט דאָס דאָזיקע זוכעניש בײַ דורה האָרן און רבֿקה גאָלדשטיין. זייערע ליטעראַרישע געשטאַלטן אַנטדעקן פֿאַר זיך די אַמאָליקע גאַליציע אינעם הײַנטיקן ניו־יאָרק. פֿאַר ביידע מחברינס שפּילט דער ייִדישער אינטערטעקסט אַן אַקטיווע ראָלע, וואָס באַווירקט די גורלות פֿון זייערע העלדן.