(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

אַרויסדרייען זיך פֿון מיליטער

איין זאַך האָב איך דורכגעלאָזט: ווי אַזוי איך האָב זיך אין דער ערשטער וועלט־מלחמה באַפֿרײַט פֿון דינען. דאָס איז געווען אין דעם זומער פֿון 1916, איידער מײַן ברודער איז געשטאָרבן, [ווען] ס’איז [נאָך] געווען דער צאַר און מען האָט גענומען צום דינען אויך סטודענטן (אין אָנהייב האָט מען קיין סטודענטן נישט גענומען). ס׳איז געווען זייער אַ פּשוטע און אַ געוויינטלעכע זאַך: אַלע סטודענטן ווערן געשיקט אין קורץ־טערמיניקע אַזעלכע אָפֿיצערישע שולן, [וואָס] האָבן געדויערט 3־4 חדשים, נישט מער. נאָך דעם, נאָך אַ קורצער צוגרייטונג, האָט מען זיי געשיקט אויפֿן פֿראָנט.
אָבער ייִדן האָבן דאָך קיין אָפֿיצירן ניט געטאָרט זײַן, ייִדן האָט מען געשיקט כּמעט גלײַך אויפֿן פֿראָנט אין יאָרן פֿון מלחמה. האָט מען ניט געטאָרט גיין דינען ניקאָלײַקען — ווער האָט דאָס געוואָלט? מײַן פֿאָטער האָט נאָך געהאַט דעמאָלט גענוג מיטלען מיך צו באַפֿרײַען. אָבער ס׳איז געווען קלאָר, אַז מע קען זיך ניט באַפֿרײַען אין פּעטראָגראַד. האָט מײַן פֿאָטער מיטגענומען מיט זיך איינעם, וואָס זײַן ספּעציאַליטעט איז געווען זײַן אַ מאַכער. ס׳איז ניט אַזוי פּשוט קומען ערגעץ וווּ און אונטערקויפֿן דעם דאָקטער וואָס דאַרף דיך אונטערזוכן. דעמאָלט האָט מען געדאַרפֿט “האָבן טאַלאַנט", ווי מען האָט עס געזאָגט. [מיר] דרײַ זײַנען אַוועקגעפֿאָרן, געפֿאָרן אויף דרום, קיין מאָסקווע און פֿון מאָסקווע האָט מען גענומען פֿאָרן כּסדר, אַז דו וועסט זען די רוסישע מאַפּעס: זײַנען מיר געווען אין טולע, אין טאַמבאָוו, אין קאָזלאָוו, אין סאַמאַרע — אין אַ גאַנצער ריי שטעט, וווּ מע האָט געזוכט אַזאַ דאָקטער, וואָס מע קען אים אונטערקויפֿן.
מע האָט געזוכט אַזעלכע חבֿרה, וואָס זאָלן ניט קומען און פֿרעגן עפּעס “דו ביסט אַ סטודענט אין אוניווערסיטעט? ווי קומסטו דאָ אַהער?" אָדער “וואָס איז דאָס עפּעס פֿאַר אַזאַ מין ענין, אַזעלכע געשעפֿטן?" ס׳איז געווען שווער צו געפֿינען; אין 1916 זײַנען מיר אַ סך אַרומגעפֿאָרן כּדי צו קומען אין אַ שטאָט, פּרוּוון אַ שמעק טאָן, אַ לעק טאָן; אַז עס פֿלעגט אין 2־3 טעג ניט גיין, איז מען געפֿאָרן אין אַן אַנדער שטאָט. האָט מען געמאַכט אַן עקספּעדיציע צו זוכן אַ דאָקטער־מעדיצין וואָס ער איז אין דער “פּריזודסטוואָ" [производство (פּראָדוקציע) ?], ווי מע האָט גערופֿן, וואָס מע קען אים אונטערקויפֿן. איז ניט געגאַנגען, ביז מײַן פֿאָטער איז אײַנגעפֿאַלן אַ פּלאַן: לאָמיר פֿאָרן קיין צפֿון.
מיר זײַנען געפֿאָרן אויף אַראָפּ, אויף דרום. מיר האָבן זיך אומגעקערט און געקומען אין אַ שטאָט וואָלאָגדע, אַ רוסישע גובערניע־שטאָט, וואָלאָגאָדסקאַיאַ גובערניע. אין וואָלאָגדאַ האָבן קיין ייִדן ניט געלעבט און מיר האָבן געזוכט אַזאַ מין סיטואַציע וווּ ס׳איז ניט געווען קיין ייִדן און וווּ די באַאַמטע ווייסן קיין זאַך נישט וועגן ייִדן. איך בין געקומען צו יענעם דאָקטער, ער האָט מיך אויסגעהערט. דער טאַטע האָט, [אַגבֿ], ניט געלאָזט קיין זאַך אויף פֿריִער [צוגרייטן]; אַלע מאָל פֿלעגט מען זיך צערן, ניט עסן, טרינקען איך ווייס וואָס פֿאַראַ פּאַסקודסטוועס. אַנדערע האָבן זיך אָנגעמאַכט פֿאַרשיידענע קראַנקייטן. דער טאַטע האָט בשום־אופֿן קיין זאַך ניט געלאָזט, אַפֿילו געזאָגט, איך זאָל עסן נאָרמאַל אין יענער צײַט ווען מיר זײַנען אַרומגעפֿאָרן.
איז מען געווען בײַ דעם דאָקטער אין וואָלאָגדע און ער האָט מיך אויסגעהערט, געמאָסטן. איך בין געווען זייער מאָגער, וואָס ס’איז דאָ אויף דעם אויך אַ מאָס, אָבער איך האָב “געהאַלטן די מאָס", ווי מע האָט געזאָגט. ביז דעם דאָקטער איז אײַנגעפֿאַלן [אַ פּלאַן] און ער האָט געזאָגט: “ווייסטו וואָס? דו וועסט זײַן זייער קורצזיכטיק מאָרגן". ווי ווערט מען דאָס זייער קורצזיכטיק? דער דאָקטער האָט געזאָגט: “זייער פּשוט: וועסט אַרויסגיין קויפֿן ברילן, וועסט די גאַנצע צײַט זיי טראָגן. אַז דו וועסט קומען, וועלן דיר די אויגן וויי טאָן און דו וועסט קיין זאַך ניט זען. און דו דאַרפֿסט קיין זאַך ניט זען".
האָט דער דאָקטער, אַ גוטער זשוליק פֿון אַ רוס, געזאָגט: “אַך, וואָס דאַרפֿן מיר אַן אָפֿיציר מיט אַזעלכע בלינדע אויגן?" די איבעריקע האָבן געמיינט: געוואַלד, איך בין אַ סטודענט, דאַרף מען מיך דאָך מאַכן פֿאַר אַן אָפֿיציר. זיי האָבן נישט געוווּסט אַזאַ זאַך, אַז אַ ייִד קען ניט זײַן קיין אָפֿיציר, [ווײַל] זיי האָבן ניט געהאַט צו טאָן מיט קיין ייִדן. בין איך באַפֿרײַט געוואָרן פֿון דינען דעם צאַר ניקאָלײַ.

אַנטלויפֿן קיין ליטע

הײַנט אַז בין איך באַפֿרײַט געוואָרן פֿון דינען צאַר ניקאָלײַ, זאָל איך גיין דינען די דאָזיקע “יאַפּעס" (ווי מע האָט [גערופֿן די לעטן] אָדער נאָך אַנדערע נעמען)? הכּלל, איך האָב זיך ניט שטאַרק געשטעלט קעגן דעם [געדאַנק איך זאָל אַנטלויפֿן פֿון ליבאַווע], נאָר אין איינעם אַן אָוונט סוף אויגוסט [אָדער] אָנהייב סעפּטעמבער [האָב איך] זיך אַוועקגעזעצט אין אַ פֿורל מיט מײַן יונג ווײַבעלע און מיר זײַנען געפֿאָרן. וווּ זײַנען מיר געפֿאָרן? אין פּאַלאָנגע, וואָס איז דעמאָלט שוין געווען ליטע. 12 קילאָמעטער פֿון פּאַלאָנגע איז געווען די גרענעץ צווישן ליטע און לאַטוויע, נעם איך אַרויס מײַן באַשטעטיקונג, אַז איך בין אַ מיטגליד פֿון דער לעטישער נאַציאָנאַלער פֿאַרזאַמלונג, און זיי האָבן דורכגעלאָזט.
אין פּאַלאָנגע האָב איך נאָר געקענט זײַן עטלעכע שעה. [איך בין] געווען אין אונדזער הויז, וווּ עס האָבן דעמאָלט געוווינט אַנדערע מענטשן. געווען אַ פּאָר שעה [און] ווי נאָר ס׳איז געווען טאָג זײַנען מיר אַוועקגעפֿאָרן אין קרעטינגע, אַ ווײַטערדיק שטעטל. אין קרעטינגע האָט דעמאָלט געלעבט מײַן מאַמעס חבֿרטע ציפּע, און עס האָט געוווינט חנה־גיטקע, [וואָס] איז שוין געווען אַ חתונה־געהאַטע, אָבער איר מאַן איז געבליבן אין מאָסקווע — זי איז געקומען מיט דער מוטער, איך ווייס ניט צי דער פֿאָטער האָט נאָך געלעבט דעמאָלט.
מיר זײַנען געווען אין קרעטינגע צוויי וואָכן, אפֿשר נאָך ווייניקער. איך האָב זיך אַרומגעזען, אַז אין קרעטינגע איז די איינציקע וואָס וועט קענען פֿאַרדינען וועט זײַן מײַן ווײַבל, ווײַל עס האָבן זיך געפֿונען מענטשן, וואָס האָבן געוואָלט זיך לערנען שפּילן פֿידל. וואָס וועל איך דאָרטן טאָן, וואָס וועט זײַן די צוקונפֿט מיט קרעטינגע? האָבן מיר זיך דערוווּסט, אַז ניט ווײַט פֿון קרעטינגע, אין שקוד, איז דאָ אַ דאָקטער און אַז דער דאָקטער האָט געעפֿנטע אַ רוסישע פּראָגימנאַזיע און מע זוכט לערער. נו, זײַנען מיר אַוועקגעפֿאָרן אין שקוד און איך בין געוואָרן — נאָך דעם ווי איך האָב ניט געוואָלט זײַן קיין לערער אין אַ ייִדישער שול, ווײַל איך האָב געטראַכט: וואָס וועל איך זײַן אַ לערער אין אַ ייִדישער פֿאָלקשול? אויף דעם האָט מען דאָס געדאַרפֿט אַזוי פֿיל לערנען און שטודירן? בין איך [איצט] געוואָרן אַ לערער אין אַ רוסישער פּראָגימנאַזיע. ער האָט געוואָלט, איך זאָל ווערן אַ לערער פֿון רוסיש, האָב איך ניט געוואָלט. איך בין געוואָרן אַ לערער פֿון רעכענען. איז מײַן ערשטע לערערישע באַשעפֿטיקונג געווען [ווי] אַ לערער פֿון רעכענען און די סאַמע אָנהייבן פֿון געאָמעטריע אָדער אַלגעברע. פֿאַר וואָס האָב איך געוואָלט ווערן אַ לערער פֿון רעכענען? זייער פּשוט...

(המשך אין קומענדיקן נומער)