דאָס ליד, "לעוו בערינסקיס וועלטן", האָב איך אָנגעהויבן צו שרײַבן נאָך אין יאָר 2009, ווי אַ מתּנה פֿאַרן דיכטער, צו זײַן ווערן אַ בן־שיבֿעים. נאָר... דו ווייסט דאָך: דער פּאָעט טראַכט און די מוזע לאַכט. צי, ווי עס פֿלעגט זאָגן אַהרן ווערגעליס: אויב דו ווילסט שרײַבן פֿאַר דער אייביקייט, טאָרסטו זיך ניט אײַלן. יעדן פֿאַלס, ערשט די טעג האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אויסצופֿילן דאָס, וואָס כ’האָב פֿאַרטראַכט נאָך מער ווי מיט צוויי יאָר צוריק. לייג איך פֿאָר די לייענער פֿון "פֿאָרווערטס" דאָס אָנגעשריבענע ליד, ווי אַ מתּנה פֿאַרן דיכטער און מײַן פֿרײַנד לעוו בערינסקי. אַ מתּמה, וואָס איז ניט פֿאַרבינדן מיט קיין שום יובֿל־דאַטעס, נאָר האָט אַ שײַכות צו ייִדיש, צו דער ייִדישער ליטעראַטור און צום פּאָעט, וועלכער איז ניט צעבאַלעוועט געואָרן מיטן אויפֿמערק צו זיך און צו זײַן שאַפֿן.

לעוו בערינסקיס וועלטן

דאָס איז אַ סטראָפֿע פֿון משה קולבאַקס ליד "אין אַ יאַדלאָווע וואַלד". קולבאַק איז איינער פֿון די בעסטע נאַטור־באַשרײַבער אין דער ייִדישער פּאָעזיע. זײַנע לידער זענען פֿול מיט די נעמען פֿון כּלערליי פֿלאַנצן, וואָס יעדער ייִד פֿון אַ קליין רײַסיש אָדער ליטוויש שטעטל האָט זיי גוט געקענט. די בוענאָס־אײַרעסער אַרויסגעבער פֿון קולבאַקס אויסגעקליבענע שריפֿטן האָבן באַגלייט דאָס בוך מיט אַ סך פֿוסנאָטן, כּדי צו דערקלערן אַזעלכע ספּעציפֿישע ווערטער, וואָס מע קאָן נישט געפֿינען אין אַ ווערטערבוך און מע מוז זיי אָפּטײַטשן פֿאַר אַן אײַנוווינער פֿון אַ גרויסער מערבֿדיקער שטאָט, וועלכער האָט נישט געהאַט די זכיה צו באַקענען זיך נאָענט מיט דער ווילדער נאַטור.

אין דער זאַמלונג ווערט דאָס וואָרט "מוכאָמאָרן" איבערגעזעצט ווי "גיפֿטיקע שוועמלעך". דאָס איז ריכטיק, אָבער אומפּינקטלעך. עס זענען פֿאַראַן אַ סך פֿאַרשיידענע גיפֿטיקע שוועמלעך, נישט בלויז די מוכאָמאָרן, וועלכע הייסן אָפֿיציעל אויף לאַטײַניש "Amanita Muscaria" און זענען באַקאַנט אויף ענגליש "fly agaric".

מערסטע צײַטונגען מיינען, אַז זייערע לייענער האָבן ניט קיין געדולד און ניט קיין אינטערעס צו לייענען באַריכות וועגן גאָר־גאָר לשונות וואָס ווערן איצט פֿון דאָס נײַ געפֿאָרשט. וויפֿל האָבן מערסטע צײַטונגען אונדז דען דערציילט וועגן דעם 21־בענדיקן ווערטערבוך וואָס איז לעצטנס אַרויס פֿון די בבֿלישע און אַסירישע וואַריאַנטן וואָס מען האָט שוין 2,000 יאָר ניט גערעדט און וואָס עס האָט געדויערט 200 יאָר זיי צו דעשיפֿרירן און 90 יאָר זיי צוצוגרייטן צום דרוק? מיר איז דאָס אַלץ גאָר שטאַרק אינטערעסאַנט, און ניט סתּם ווײַל איך בין אַ סאָציאָלינגוויסט, נאָר ווײַל איך בין אַ שטיקל בעל־בטחון אויך. איך גלייב, אַז קיין זאַך וואָס ייִדן שאַפֿן פֿאַר די דורות וועט ניט פֿאַרלוירנגיין און אַז עס וועלן זיך תּמיד באַווײַזן מבֿינים אָט די שאַפֿונגען אָפּצושאַצן און זיי אויסצוטײַטשן און פֿון דאָס נײַ זיי צו באַלעבן, פֿאַרשפּרייטן און פֿאַרפּירסומען.

אַקאַדיש

דאָס לשון מיט וועלכן דאָס ווערטערבוך גיט זיך אָפּ איז "אַקאַדיש", דאָס לשון אויף וועלכן דער גרויסער מלך סאָרגאַן האָט אָנגעפֿירט מיט דער סאַמע ערשטער וועלט־אימפּעריע, די אַקאַדישע אימפּעריע, מיט אַן ערך 26 הונדערט יאָר פֿאַר דער נײַער צײַטרעכענונג. אויף אָט דעם זעלבן לשון האָט האַמוראַבי פֿאַרפֿעסטיקט דעם ערשטן געזעצן־קאָדעקס מיט אַן ערך 1,900 יאָר פֿאַר דער נײַער צײַטרעכענונג, און דאָס ערשטע ריזיקע ווערק פֿון דער וועלט־ליטעראַטור, דער "עפּאָס פֿון גאַלגאַמעש", איז אָנגעשריבן געוואָרן. אויף אָט דעם לשון האָט נבֿוכדנצר דער צווייטער אויפֿגעבויט די באַרימטע "הענגענדיקע גערטנער פֿון בבֿל". ס’איז געווען די ערשטע וועלטשפּראַך פֿון האַנדל־ און געשעפֿט־פֿירונג בכלל, פֿון באַוואַסערן די ריזיקע מידבריות אין מיטל־מיזרח און פֿון פֿאָרויסזאָגן די צוקונפֿט און דעם רצון פֿון די געטער. ס’איז אַ ניט־פֿאַרבײַטלעך לשון פֿאַר יעדן איינעם וואָס וויל זיך דערגרונטעווען צו די עיקר־יסודות פֿון דער מעסאָפּאָטאַמישער וועלט. אַקאַדיש איז מסתּמא געווען די סאַמע ערשטע שרײַבשפּראַך אויף דער וועלט, אַ "פֿלעקלשריפֿט" דורך וועלכער מען קען עד־היום דערגרייכן צוריק צו די סומערישע כּתבֿים פֿון קנאַפּע 4,000 יאָר צוריק; די כּתבֿים פֿון די סאַמע עלטסטע שטעט און צענטערס פֿון לייענעוודיקייט בײַ די ברעגן פֿון די טײַכן פּרת און חידוקל אין טיילן פֿון דער הײַנטיקער סיריע און איראַק, פֿון די מקומות פֿון וועלכע אונדזער אַבֿרהם אָבֿינו אַליין האָט אויך געשטאַמט.

דערציילונג

אַבֿרהם זאַכאַראָוויטש איז געווען דער ערשטער פֿון די שטעטלדיקע ייִדן, וועלכער איז געוואָרן דירעקטאָר פֿון אַ סאָוועטישער אונטערנעמונג. צו ערשט, האָט ער אָנגעפֿירט מיט אַ נייצעך. דערנאָך האָט די ראַיאָנער מאַכט, לויט אַ באַשטימונג פֿון עפּעס אַן אָרדנטלעכן, צי אפֿשר, אַן אויסעראָרדנטלעכן קאָמוניסטישן פּלענום, פֿאַראייניקט די פֿאַרשיידענע צעכן אין איין גרויסן אינדוסטריעלן קאָמבינאַט, אויף רוסיש — פּראָמקאָמבינאַט. אַבֿרהם זאַכאַראָוויטש איז געווען יונג, ענערגיש, געהאַט זיבן קלאַסן בילדונג מאַכט מען אים פֿאַרן דירעקטאָר.

די שטעטלדיקע ייִדן האָבן אים גערופֿן "אַוורום" זלמנס. ער איז געבוירן געוואָרן בײַ די רומענער, ווען בעסאַראַביע איז געווען אַ טייל פֿון גרויס־רומעניע. אַבֿרהם זלמנס איז געבוירן געוואָרן אין אַ דאָרף. דערנאָך ציט זיך איבער די משפּחה אין שטעטל. ער האָט זיך געלערנט אי אין אַ חדר, אי אין אַ רומענישער שול. זײַן טאַטע — אַ קצבֿ, פֿלעגט פֿאַרקויפֿן פֿלייש אויפֿן מאַרק. זלמן, איז געווען אַ ספּילטשיווער ייִד. גאָט זאָל היטן צו זאָגן אים אַ שלעכט וואָרט. ער פֿלעגט זיך "אָנצינדן", ווי אַ שוועבעלע, אָנהייבן צו פֿאָכען מיט זײַן האַק אויף רעכטס און אויף לינקס. דורך דער טבֿע זײַנער האָט ער באַקומען אַ צונאָמען: זלמן־פֿאָך. פֿאַרשטייט זיך, אַז קיינעם האָט זײַן פֿאָכען מיט דער האַק, ניט געשאַט, ווײַל פֿאָכען פֿלעגט ער הויך אין דער לופֿטן...

ווען מע שעלט עמעצן אויף ייִדיש, זאָגט מען, דער רוח זאָל אים כאַפּן. עס זענען אָבער פֿאַראַן אַזעלכע מענטשן, וואָס ווילן, פּונקט פֿאַרקערט, אַליין כאַפּן אַ רוח, אינעם סאַמע בוכשטעבלעכן זין פֿונעם וואָרט. אין פֿאַרגלײַך מיט די קלאַסישע ספּיריטיסטן, וועלכע פּרוּוון צו פֿאַרבינדן זיך מיט יענער וועלט דורך הילצערנע "ווידזשי־ברעטער" און איבערגעקערטע פּאָרצעלײַענע טעלערס, האָבן די מאָדערנע רוח־כאַפּערס אויסגעאַרבעט אַ גאַנצע ריי "יענוועלטישע" עלעקטראָנישע מכשירים און אַנדערע טעכנאָלאָגישע המצאות.

אויף אַ צאָל וועבזײַטן — צום בײַשפּיל אין דער אינטערנעץ־קראָם http://www.Ghost-Mart.com —ווערן פֿאַרקויפֿט כּלערליי דזשימדזשיקעס פֿאַר "פּאַראַנאָרמאַלע" פֿאָרשונגען, בתוכם ספּעציעלע מכשירים, וואָס מעסטן דעם ניוואָ פֿונעם אַרומיקן עלעקטראָמאַגנעטישן פֿעלד — EMF meters. דאָס איז אַ גאַנץ פֿאַרשפּרייטער מין וויסנשאַפֿטלעכע אויסשטאַטונג, וואָס ווערט ברייט אויסגענוצט אין פֿאַרשיידענע פּראַקטישע געביטן און אַרבעט ווי אַ סענסיטיווע אַנטענע, וואָס נעמט אויף סיגנאַלן פֿון זייער נידעריקער פֿרעקווענץ.

וואָס אַן אמת האָב איך דאָס יאָר אַ מיטעלן ייִדיש־קלאַס, וואָלט איך עס געוווּנטשן אויף אַלע ייִדישע לערער איבער דער וועלט. ס׳רובֿ פֿון זיי זײַנען מסוגל צו פֿירן אַ לײַכטן שמועס אויף ייִדיש, און אַז עס פֿעלט זיי אַ וואָרט, זוכן זיי עס אין אוריאל ווײַנרײַכס ווערטערבוך, אָדער איינער העלפֿט דעם אַנדערן אין אַ נויט, מיט היימאַרבעטן וואָס איך פֿאַרגיב, גלוסט זיך מיר אויפֿצוהײַטערן זייער וואָקאַבולאַר און זייער ייִדישן הומאָר און חכמה. האָב איך אַרויסגעגעבן אַזאַ מין שטיקל אַרבעט צו טאָן אין דער היים, ענטפֿערן אויף דער דאָזיקער פֿראַגע: "ווען איר וואָלט געהאַט אַן אויסוואַל, אין וועלכן דור וואָלט איר געוואָלט געבוירן ווערן?"

נו, נו! כ׳האָב צו מאָל נישט געחלומט, אַז מ׳וועט מיר דערלאַנגען ענטפֿערס, וועלכע איך האָב זיך אויף זיי גאָרנישט געריכט. די מעשׂה איז אַזאַ, איך האָב אַ בחור, אַ פֿרומען דווקא. אָבער זײַן פֿרומקייט איז אַזוי קונציק, אַז מ׳קען זיך נאָר כאַפּן וווּ ער האַלט ווען ער שרײַבט אָדער האַלט אַ שטיקל מיינונגס־אויסטויש אויף ייִדיש, הייסט עס. איך וועל נישט אָנגעבן זײַן נאָמען, ווײַל ער איז אַ תּושבֿ אין אַ פֿרום קליין שטעטל, פֿירט דאָרט אַן איינזײַטיק לעבן, און ווען ער איז אין קלאַס, וועקן זיך בײַ אים איבער די ספֿקות אין אַלעם געטלעכן. אויף דער פֿראַגע — אין וועלכער תּקופֿה, אָדער דור, ער וואָלט געוואָלט געבוירן ווערן, שרײַבט ער:

דער זעקסטער ליובאַוויטשער רבי, יוסף־יצחק שניאורסאָן, שרײַבט אינעם ערשטן קאַפּיטל פֿון זײַנע זכרונות:

"שוין אַרום דער אַנטשטייוּנג פֿון ליובאַוויטש אין דער גאָר ווײַטער פֿאַרגאַנגענהייט, פֿיגורירט אַ מערקווירדיקע ייִדישע פּערזענלעכקייט, וועמעס אָנדענק אין ניט פֿאַרגעסן געוואָרן אין משך פֿון דורות ביז צו אונדזער אייגענער צײַט. רב מאיר איז געווען זײַן נאָמען. ער האָט געהערט צו יענע צדיקים, וואָס האָבן געוואָלט לעבן נאָר מיט דער פּראַצע פֿון זייערע אייגענע הענט. ניט וועלנדיק בלײַבן אין זײַן אַלטער היים און בכלל וועלנדיק לייגן אַ נײַעם יסוד פֿאַר זײַן עקזיסטענץ און דער עקזיסטענץ פֿון אַנדערע ייִדן, האָט ער מיט דרײַ אַנדערע משפּחות אויסגעוואַנדערט פֿון זייער שטאָט אָדער שטעטל, און אַוועק זוכן ערגעץ אַ פֿאַרוואָרפֿן ווינקל, וווּ זיך צו באַזעצן אויפֿן לאַנד און פֿון דער אייגענער אַרבעט זיך מפֿרנס צו זײַן.

קענטיק, אַז רב מאיר האָט שוין געהאַט געחלומט פֿון שאַפֿן אַ ייִדישע קאָלאָניע — אַ געדאַנק, וואָס איז שפּעטער פֿון די ליובאַוויטשער רביים אויפֿגענומען און דערפֿירט געוואָרן צו גאַנץ פּראַקטישע רעזולטאַטן. וואָרעם, ווי די מעשׂיות, וואָס ווערן דערציילט, האָט דער דאָזיקער רב מאיר זיך טאַקע פֿאַרנומען צו בויען אַ קאָלאָניע דאָרט, וווּ ליובאַוויטש געפֿינט זיך. אַרומגערינגלט מיט וואַלד, און בײַ די ברעגעס פֿון אַ טײַך, איז דער באָדן געווען געוווּנטשן פֿאַר אַ קאָלאָניע. האָבן זיך רב מאיר און די משפּחות, וואָס האָבן אים נאָכגעפֿאָלגט, זיך גענומען צו דער אַרבעט. מע האָט געהאַקט ביימער אין וואַלד און געבויט מיט זיי הײַזער.

שבת, דעם 26סטן פֿעברואַר 2011 איז אַוועק אין דער אייביקייט מײַן שוויגער דזשודי סאָקאָלאָוו צו 89 יאָר. צום גליק האָט זי זיך נישט געמוטשעט און איר פּטירה איז געווען גאַנץ אומדערוואַרט פֿאַר דער גאַנצער משפּחה — זי איז דאָך געווען די געזינטסטע פֿונעם עלטערן דור בײַ אונדז; האָבן מיר געמיינט, אַז ס׳איז איר נאָך באַשערט געווען יאָרן צו לעבן. נאָר דער מענטש טראַכט און גאָט לאַכט. איך האָב נאָך גערעדט מיט איר עטלעכע שעה פֿאַרן טויט, און ווען זי איז געלעגן קראַנקערהייט, איז אונדז נישט אײַנגעפֿאַלן, אַז זי וועט אַזוי גיך אַוועק. איר טאָכטער, מײַן פֿרוי נחמה, איז געקומען צו פֿליִען פֿון אינדיע, אָבער נישט באַוויזן זי צו זען אַ לעבעדיקע.

ווען דזשודי איז געשטאָרבן, האָט מען, סוף־כּל־סוף, געקענט מער אָפֿן רעדן וועגן אַ סוד אין דער משפּחה מכּוח איר פֿאַרגאַנגענהייט: אין 1949 האָט מען זי, דזשודי קאָפּלאָן, אַרעסטירט אויף אַ גאַס פֿון ניו־יאָרק און זי באַשולדיקט אין זײַן אַ סאָוועטישער שפּיאָן. דאָס איז געווען בײַם סאַמע אָנהייב פֿון דער "קאַלטער מלחמה" און דער נאָמען פֿון אַלגער היס איז געווען נאָר באַקאַנט וואָס שייך דער "באַהאַלטענער אַרײַנדרינגונג פֿון קאָמוניסטן" אין אַמעריקע.

איר ווילט דווקא וויסן וואָס ווערט מגולגל פֿון צײַט צו צײַט אין דעם אַמעריקע? "אַ בינטל בריוו." דערמיט, דאַכט זיך מיר, האָט זיך פֿאַריאַטלט כּמעט דער ערשטער רעדאַקטאָר פֿונעם "פֿאָרווערטס" אַב. קאַהאַן מיט אַ בינטל יאָרן צוריק. און זינט דעמאָלט האָט מען אויפֿגעגראָבן דעם אוצר און גענומען זיך ערנסט צו שטעלן אים אויף די בינע־ברעטער, און דער עולם לעקט די פֿינגער.

דאָס ערשטע מאָל וואָס איך האָב געזען אַן אויפֿפֿירונג פֿונעם "בינטל בריוו" איז געווען אין קעמפּ־בויבעריק (ייִדישע זומער־קאָלאָניע אין רײַנבעק, נ״י). אַהין זײַנען אָנגעקומען מוזיקאַנטן און שפּילער פֿון מאָנטרעאַל, קאַנאַדע, אונטער דער לייטונג און רעזשי פֿון דאָראַ וואַסערמאַן, דער מוטער פֿון ברײַנע וואַסערמאַן; בעת די טאָכטער איז געבליבן אין דער זעלבער בראַנזשע. איך געדענק נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג סײַ די בריוו און סײַ די לידער.

דאָס מאָל איז די פֿאָרשטעלונג "אַ בינטל בריוו" פֿאָרגעקומען אין "טענעמענט־מוזיי," אין האַרץ פֿון דער "לאָוער איסט־סײַד," אָרטשאַרד און דילענסי, וווּ ס׳האָט זיך אַמאָל גערוכעוועט מיט נײַע אימיגראַנטן וואָס זײַנען ערשט אַראָפּ פֿון דער שיף, און נאָך געווען צוגעקאָוועט צום שטעטל, צו דער משפּחה, צו אייגענע. אַרומגעקוקט זיך, אַז אין אַמעריקע שאַרט מען נישט קיין גאָלד אין די גאַסן, האָט מען זיך גענומען קלאָגן. פֿאַר וועמען רעדט מען זיך אַראָפּ דאָס האַרץ?

די אַמאָליקע שפּרינצע־לאהלע איז הײַנטיקע ליליען, אַ גראַציעזע דאַמע מיט אַן אויעררינגל. מיט פֿינף־זעקס יאָר צוריק האָט זי געפֿונען מײַן נאָמען אינעם "חורבן־מוזיי" פֿון וואַשינגטאָן. זי האָט געהאַלטן דעמאָלט בײַם צונויפֿשטעלן איר אויסשטעלונג וועגן די די־פּי־לאַגערן אין נאָך־מלחמהדיקן דײַטשלאַנד, אַן אויסשטעלונג וואָס איז שפּעטער דערשינען סײַ דאָ, סײַ מעבֿר־לים. בעת איר פֿאָרשאַרבעט, האָט זי מיט אַ מאָל באַמערקט אינעם "חורבן־מוזיי" אַן אַלבאָם מיט לידער וואָס מיר קינדער האָבן געזונגען אין אונדזער לאַגער, הינדערבורג־קאַסערנע אין אולם. ווי אַ נײַן־צען־יעריק מיידעלע האָב איך אָנגעזאַמלט אין לאַגער אַן ערך אַכציק לידער און זיי פֿאַרשריבן אויף ייִדיש, העברעיִש, רוסיש און פּויליש. ליליען איז אַנטציקט געוואָרן פֿון מײַן אַלבאָם און גענומען זיך נאָכפֿרעגן ווער ס׳האָט עס געשריבן, האָט מען איר געזאָגט אַז דאָס געהערט צו מיר. זי האָט נישט פֿאַרלוירן קיין רגע און מיר אָנגעקלונגען פֿון איר היים אין גרייט־נעק, לאָנג־אײַלענד. קודם געוואָלט זיך באַקענען און למען־השם טרעפֿן זיך. אַרויסגעוויזן האָט זיך, אַז מיר זײַנען געגאַנגען אין דעם זעלבן בית־ספֿר "תּרבות" און געהאַט די זעלבע לערער. האָט מען זיך ביידע צוגעכאַפּט צום אַלבאָם און גענומען זינגען יענע פֿאַרגאַנגענע לידער, ווײַל בײַ איר אין די־פּי־לאַגער האָט מען זיי אויך געזונגען.