די אַמאָליקע שפּרינצע־לאהלע איז הײַנטיקע ליליען, אַ גראַציעזע דאַמע מיט אַן אויעררינגל. מיט פֿינף־זעקס יאָר צוריק האָט זי געפֿונען מײַן נאָמען אינעם "חורבן־מוזיי" פֿון וואַשינגטאָן. זי האָט געהאַלטן דעמאָלט בײַם צונויפֿשטעלן איר אויסשטעלונג וועגן די די־פּי־לאַגערן אין נאָך־מלחמהדיקן דײַטשלאַנד, אַן אויסשטעלונג וואָס איז שפּעטער דערשינען סײַ דאָ, סײַ מעבֿר־לים. בעת איר פֿאָרשאַרבעט, האָט זי מיט אַ מאָל באַמערקט אינעם "חורבן־מוזיי" אַן אַלבאָם מיט לידער וואָס מיר קינדער האָבן געזונגען אין אונדזער לאַגער, הינדערבורג־קאַסערנע אין אולם. ווי אַ נײַן־צען־יעריק מיידעלע האָב איך אָנגעזאַמלט אין לאַגער אַן ערך אַכציק לידער און זיי פֿאַרשריבן אויף ייִדיש, העברעיִש, רוסיש און פּויליש. ליליען איז אַנטציקט געוואָרן פֿון מײַן אַלבאָם און גענומען זיך נאָכפֿרעגן ווער ס׳האָט עס געשריבן, האָט מען איר געזאָגט אַז דאָס געהערט צו מיר. זי האָט נישט פֿאַרלוירן קיין רגע און מיר אָנגעקלונגען פֿון איר היים אין גרייט־נעק, לאָנג־אײַלענד. קודם געוואָלט זיך באַקענען און למען־השם טרעפֿן זיך. אַרויסגעוויזן האָט זיך, אַז מיר זײַנען געגאַנגען אין דעם זעלבן בית־ספֿר "תּרבות" און געהאַט די זעלבע לערער. האָט מען זיך ביידע צוגעכאַפּט צום אַלבאָם און גענומען זינגען יענע פֿאַרגאַנגענע לידער, ווײַל בײַ איר אין די־פּי־לאַגער האָט מען זיי אויך געזונגען.

זינט דעמאָלט, זײַנען שוין אַוועק אַ יערעלעך פֿינף, און בעת דאָס רעדעלע דרייט זיך, איז ליליען און איר מאַן דוד, געוואָרן מײַנע שכנים אין זעלבן הויז וווּ איך וווין אין ריווערדייל.

האָט מיר ליליען דערלאַנגט אַמאָל אירס אַ באַשרײַבונג וואָס האָט זיך מיט איר פֿאַרלאָפֿן ווען דאָס לעבן האָט געהאַלטן אין מיטן בלי, און די קינדהייט, הײַנט אַ ווײַטער מיראַזש. האָב איך עס איבערגעזעצט פֿון ענגליש אויף ייִדיש מיטן ציל דערמיט מהנה זײַן אונדזערע לייענער. ליליען קען די מלאָכה פֿון האַלטן אַ פּען אין האַנט. זי שרײַבט נישט, נאָר זי מאָלט, זי שילדערט, זי דערמאָנט זיך פּייזאַזשן אַרום איר פֿינף־יעריקער וועלט, וואָס שמעקט מיטן אַראָמאַט פֿון מײַ־גלעקלעך, לאָרבלעטער, תּבֿואה און שניט. מאַכט זיך באַקוועם און הערט:

"ווי נאָר איך בין געוואָרן פֿינף יאָר אַלט האָב איך זיך דערטרונקען. וואָס אַן אמת ווען איך וואָלט דעמאָלט טאַקע דערטרונקען געוואָרן וואָלט איך דאָ נישט געווען צו טיילן זיך מיט דער מעשׂה. איך בין אָבער יאָ אַרײַנגעפֿאַלן אין טײַך, איין רגע בין איך געווען אויף דער בריק, און מיט אַ מאָל טראַך, אין וואַסער אַרײַן, קוים צו דערכאַפּן דעם אָטעם. איך האָב אַ פּאָר מאָל פּרובירט אַרויפֿכאַפּן זיך אויף אַ כוואַליע, אָבער בחינם. כ׳האָב זיך אונטערגעגעבן דעם שטראָם. ווען איך בין צו זיך געקומען, האָב איך דערשפּירט ווי הענט האָבן זיך אָנגעזעצט אויף מײַן גאַנץ לײַב און לעבן, ביז איך האָב זיך צעוויינט, זיך געשטיקט און גאַנצע פֿעסער וואַסער האָבן זיך געגאָסן פֿון מײַנע נאָזלעכער.

"ס׳איז בײַ אונדז טאַקע אַ טײַך, כאָטש עס געפֿינט זיך נישט אויף קיין שום מאַפּע. די מאַפּע־מומחים האָבן זיך אַפֿילו נישט מטריח געווען אַ נאָמען צו געבן אונדזער טײַך. מ׳האָט עס נישט געקענט פֿאַרגלײַכן מיט דער וואָלגאַ אָדער ווײַסל, וועגן וועלכע מ׳האָט פֿאַרפֿאַסט לידער, באַזונגען און רעציטירט פּאָעזיע. וועמען איז אָנגעגאַנגען אַ קליין טײַכעלע אין אַ פּויליש שטעטל, און וועמען איז בכלל אָנגעגאַנגען אַ קליין שטעטל. ס׳איז אָבער יאָ געווען אַ טײַך, אַ טײַך מיט אַ ייִחוס־בריוו, מיט אַ זאַמדיקן ברעג וווּ קאַטשקעס האָבן זיך געקאַטשעט ווי אָנגעבלאָזענע מחותּנתטעס. געשטאַנען אײַנגעקאָוועט לעבן ברעג פֿון טײַך אַ נישקשהדיקער פֿעלדז, וואָס שטייענדיק דערויף האָט מען געקענט כאַפּן פֿיש, דערצו האָבן מיר פֿאַרמאָגט אַ ריזיק־גרויסע בריק וואָס אויף איר האָבן זיך געצויגן קאַראַוואַנען אָנגעפּאַקט מיט תּבֿואה אויפֿן וועג צו אונדזער מיל. האַרבסטצײַט האָט דאָס טײַכל אויסגעזען שלעכט געשטימט און שטורמיש, ווינטער איז עס פֿאַרפֿרוירן געוואָרן אַזוי, אַז מיר האָבן זיך געקענט שליטלען. מיט איין וואָרט, ס׳איז באמת געווען בײַ אונדז אַ טײַך.

"דערווײַל האָט מען מיר אַ נאָמען געגעבן, אַזאַ פֿרעמדן נאָמען ווי שפּרינצע. יאָרן־לאַנג האָב איך זיך געשעמט מיט מײַן נאָמען, באַהאַלטן עס פֿון מײַנע לערער און קאָלעזשאַנקעס. אַזעלכע נעמען ווי נעומהלע, איידעלע און שׂרהלע האָט מען ממש געקענט אויסזינגען, אָבער שפּרינצע? ס׳פֿאַרטשעפּעט זיך דאָך צווישן די ציין.

"'באָבעשי!’ — פֿלעג איך פֿרעגן ווען איך בין שוין אונטערגעוואַקסן — 'ווי איז דיר אײַנגעפֿאַלן אַזאַ שרעקלעכער נאָמען ווי שפּרינצע, און וואָס שטעלט עס מיט זיך פֿאָר?’

"'שפּרינצע מיינט שפּרינצע...’ — פֿלעגט זי מיך יאָגן פֿון זיך ווי איך וואָלט געווען אַ קעצל אונטער אירע פֿיס. ווען זי וואָלט מיר כאָטש דעמאָלט אויסגעזאָגט אַז אַמאָל אַמאָל, נאָך איידער מ׳האָט די ייִדן פֿאַריאָגט פֿונעם קעניגרײַך שפּאַניע, אין צײַט פֿונעם קעניג פֿערדינאַנד און דער מלכּה איזאַבעלאַ, אַז מײַן נאָמען קומט פֿון עספּעראַנזאַ, תּקווה, האָפֿענונג, וואָלט איך אפֿשר געקענט עס אָננעמען, אָבער —

"מײַן מומע פֿון טאַטנס צד, וועלכע איז דעמאָלט געווען נײַנצן, און איז שוין הײַנט אין די אַכציקער, דערציילט מיר אַזאַ מעשׂה:

"'אונדזער לאהלע, גאָט זאָל זי באַשירעמען, איז געווען אַ קלוג קינד. נאָך דעם ווי זי איז דערטרונקען געוואָרן און מ׳האָט זי אַרויסגעצויגן פֿונעם וואַסער, האָט זי זיך אַרומגעקוקט און דערזען, אַז עס פֿעלט איר דער ווײַסער סאַנדאַל. האָט מען מיך געשיקט אין שטאָט אַרײַן, אַ מהלך פֿון אַ קילאָמעטער, באַרג־אַרויף, אום שבת האָט מען מיך געשיקט, אַז איך זאָל איבעררעדן דעם געוועלבער, דווקא אַ פֿרומען ייִדן, ער זאָל אַרײַנכאַפּן זיך אין זײַן שיך־געשעפֿט און מיר דערלאַנגען אַ פּאָר ווײַסע לאַקירטע סאַנדאַליקלעך. מיט צוויי טעג שפּעטער, נעמט ליליענקעס מאַמע און גיט זיי אַוועק די אָרעמע־לײַט, צוזאַמען מיטן רעשט פֿון קינדס זאַכן. נאַכער גייט זי און קויפֿט איר אַ נײַע גאַרדעראָבע, און אַלץ צוליב דעם מלאך־המוות, דערמיט איז זי אויסן געווען אים צו פֿאַרטשאַדען דעם קאָפּ.’

"די זעלבע מומע האָט געהאַט אַ ייִנגערע שוועסטער. זי פֿאַרלירט נאָך עד־היום אַ טרער ווען זי דערציילט איר טרויעריקע געשיכטע.

"'כאָטש איך בין דעמאָלט געווען דרײַצן ווען דאָס קינד איז געקומען אויף דער וועלט. דאָס מיזינקעלע, ווי מ׳פֿלעגט זי דעמאָלט רופֿן, האָט איר מאַמע זי געפּיעשטשעט, זי פֿלעגט איר לאָזן עסן אײַנגעמאַכטס גלײַך פֿון סלוייִקל אַרויס, אַפֿילו ווען דאָס קינד איז געלעגן קראַנק. מײַן עלטערע שוועסטער פֿלעגט וואַשן די וועש און זיי פּרעסן, אָבער לאהלע האָט דווקא ליב געהאַט די ביכלעך, פֿלעגט זי ליגן אין 'העמאַק,’ אײַנגעזונקען אין ביכלעך. כ׳האָב ליב געהאַט דאָס קינד ס׳לעבן. זי איז געווען אויסגעפּוצט און אויסגעסטרויעט ווי אַ פּרינצעסין און איר רײַכע באָבע פֿון מאַמעס צד פֿלעגט אָפּשנײַדן גאַנצע דרײַ מעטער פֿון זעלטן שטיקל סחורה בכדי איר אויפֿצונייען אַ מאַטראָסן־קליידל.

"גייען מיר אַזוי שפּאַצירן אום שבת אויף דער בריק. איך, אַ ייִנגל וואָס הייסט שמאי און לאהלע. די בריק איז שטאַרק–אײַזן, וואָגנס מיט זעקס פֿערד גאַלאָפּירן דערויף טעגלעך. שפּעטער ווען די מלחמה האָט זיך אָנגעהויבן, האָט די בריק אויף זיך געטראָגן קאָנווויען מיט רוסישע קאַטיושעס, דײַטשע טאַנקן. אָבער דאָס מאָל, ווי מיר שפּאַצירן אַזוי אויף דער בריק, ווערט איינס פֿון די ברעטלעך לויז און פּונקט אונטער לאהלעס פֿיסלעך, און זי האַלט זיך אָן אין מיר. נעמט זי און פֿאַלט אַרײַן אין וואַסער און אויס לאהלע. וויי איז מיר. איך שרײַ, איך גוואַלדעווע. נעמט שמאי און לאָזט זיך אַראָפּ אין טײַך נאָך איר, כאַפּט זי אָן בײַם קעפּל און ברענגט זי צום ברעג. דאָס ייִנגל וואָלט געגאַנגען אין פֿײַער און וואַסער פֿאַר איר.’

"מײַן טײַכל" — דערציילט ליליען — "איז געפֿלאָסן דורך אַ פֿעלד באַשיט מיט פֿעלדבלימעלעך. באָרוועסע מיידלעך אין קאָלירטע יופּעס פֿלעגן אַרומלויפֿן איבער די פֿעלדער בשעת דעם מײַ־פֿעסטיוואַל. אויבן אויפֿן באַרג האָט זיך געפֿונען דעם פּריצעס אימעניע. פּאַן טושקאָווסקי, אַזוי האָט מען אים גערופֿן, סײַ די פּוילישע שליאַכטע, סײַ די פּויערים. ייִדן האָבן זיך נישט דערוועגט צו רופֿן אים אויפֿן ערשטן נאָמען, כאָטש אַלע זײַנען מיט אים געווען גוט באַקאַנט און געלעבט אויף זײַן אייגנטום אויפֿן חשבון פֿון זײַן גוטסקייט. און כאָטש ער איז באמת נישט געווען קיין פּריץ, איז ער פֿאָרט געווען אַ פּריץ. ער פֿלעגט רײַטן אויף אַ ווײַסן פֿערד איבער זײַנע פֿעלדער, ער האָט באַזוכט פּאַריז און געשפּילט אין די קאַסינאָס פֿון מאָנטע־קאַרלאָ.

"צוזאַמען מיט אים האָט געוווינט זײַן עלטערע מאַמע, באַקאַנט ווי פּאַני טושקאָווסקאַ. זי האָט פֿאַרמאָגט צוויי קודלאַטע הינט. ביידע האָבן פֿאַרמאָגט לאַנגע פֿיס, און זייערע פּיסקעס זײַנען געווען אַזוי שמאָל און אַריסטאָקראַטיש, אַז זיי האָבן שיעור נישט דערלאַנגט ביז די מאָרדעס. די פּאַני טושקאָווסקאַ פֿלעגט מיט זיי שפּאַצירן, זיי געהאַלטן אויף אַ קייט, אָבער מיט דער מינוט וואָס עס האָט זיך באַוויזן אַ פֿרעמדער, האָט זי זיי אָפּגעלאָזט. זי איז אַראָפּגעקומען אין שטאָט בלויז דעמאָלט ווען זי איז געגאַנגען אין קלויסטער אָדער אין מאַגיסטראַט.

"בײַם סאַמע עק פֿון דער אימעניע, לעבן דעם טײַך, אין מיטן פֿעלד, האָט זיך געפֿונען אַ קליין הײַזל. בײַ דער זײַט האָט זיך געפֿונען אַ טאָפּלטע כאַטע מיט אַ שטאַל אויף איין זײַט און אויף דער צווייטער זײַט אַ גערטנדל מיט גרינס. אָפּגערוקט פֿון זיי איז געשטאַנען אַ פֿאַרדעקטער קליזעט. אין איין זײַט פֿון דער כאַטע האָט געלעבט אַן אַלטער ייִדישער מילנער. געהייסן האָט ער מרדכי רײַס, געוווינט האָט ער דאָרט מיט זײַן ווײַב און טעכטער, געווען איז ער דער פֿערטער דור מילנער אין שטעטל. אַנטקעגן דער כאַטע האָט זיך געפֿונען די דרײַענדיקע ראָד וואָס האָט זיך באַוועגט מיט דער הילף פֿונעם טײַך. פֿון דעם האָט דער ייִד געצויגן זײַן חיונה. אָט דער מילנער איז געווען מײַן זיידע.

"פֿון דער אַנדערער זײַט הײַזל האָבן געוווינט מײַן זיידנס זון הערשל מיט דער שנור קאַכיאַ און איך — שפּרינצע־לאה. הערשל, וועלכער האָט זיך אָפּגעזאָגט אונטערצוּוואַרפֿן זיך דעם קאַפּריז פֿונעם טײַך, האָט אויסגעבלאַגעט בײַ דער פּאַני טושקאָווסקאַ די דערלויבעניש צו מעכאַניזירן די מיל. איך קען אײַך פֿאַרזיכערן, אַז ערגעץ אין די אַרכיוון מוז זיך געפֿינען דער דאָקומענט וואָס זאָגט עדות אַז:

"'דאָ, אויף דעם סיעדליסקאָ מיל, אויף דער אימעניע פֿון פּאַן טושקאָווסקי, וואָס ווערט באַאַרבעט פֿון די ייִדן מרדכי און הערשל, וועט פֿון הײַנט מאָל אָן נישט באַנוצן זיך מיט דער הילף פֿונעם טײַך, נאָר מיט 'דיזל־מאַשינעריע’, אימפּאָרטירט פֿון דײַטשלאַנד. מיט דער דערלויבעניש און גנאָד פֿון דער פּאַני טושקאָווסקאַ.’

"נו, קען מען זיך פֿאָרשטעלן, אַז אינעם דאָרף סיעדליסקאָ איז אַמאָל געשטאַנען אַ מיל? איין קילאָמעטער פֿונעם שטעטל גראַבאָוויטש, דאָרט בין איך געשטאַנען אויף ביידע זײַטן פֿונעם נאָמענלאָזן טײַך, וואָס האָט זיך געפֿונען לעבן אונדזער הויז און אויך די מיל. אַן אמתער מאָלער וואָלט געשילדערט למשל דאָס בילד אַזוי: אַ כאָפּטע נישט סימעטרישע כאַטעס, הינער וואָס האָבן געפּיקעט קערנער אויפֿן הויף, שכנישע חזירים, אַ קו וואָס האָט געגריזשעט ס׳גראָז און מעלה־גירהוועט. מוסקוליעזע פֿערד צוגעטשעפּעט צום וואָגן, און קינדער וואָס האָבן זיך געהאַלטן אין איין אַראָפּלאָזן פֿונעם שטרוי־באַרג. אַזוי האָט אויסגעזען דער שניט אויף די טושקאָווסקי פֿעלדער.

"איצט גראַבאָוויטש גופֿא. אַ שטעטל ווי אַלע שטעטלעך, וואָס זײַנען געווען פֿאַרזייט די אַלע שטעטלעך איבער פּוילן, צוריקגייענדיק צום 16טן יאָרהונדערט, ווען דער קעניג קאַזשימיעזש דער גרויסער האָט אויסגעשטרעקט אַ האַנט צו די ייִדן און זיי פֿאַרבעטן צו באַזעצן זיך אויף זײַן לאַנד. די ייִדן אין גראַבאָוויטש האָבן געפֿירט אַ געוויינטלעך לעבן. די למדנים האָבן גאַנצע טעג פֿאַרבראַכט אין שיל, געדרייט די פּאות און זיך געשאָקלט איבער די בלעטער פֿון הייליקן בוך. אין דרויסן האָבן די שנײַדער גענייט, די שוסטער געהאַמערט, און די וואַסער־טרעגער האָבן צעטראָגן וואַסער פֿונעם טײַך. די גראַבאָוויטשער זײַנען געווען ערלעכע ייִדן, צוגעשטעלט די צינדזן צו דער צײַט, זיך אַרויסגעדרייט פֿון צוהערן זיך צום גלחס דרשות ניטל־צײַט. זיי האָבן פֿאַרזאָרגט זייער אָרעמע־לײַט, געפֿירט זייערע טעכטער און זין אונטער דער חופּה, אָפּגעגעבן כּבֿוד די עלטערע לײַט און באַגראָבן זייערע מתים אויפֿן ייִדישן בית־עולם. שבת האָבן זיי געצונדן ליכט, געדאַנקט גאָט און געמאַכט אַ ברכה איבער דער חלה, און לאָמיר נישט פֿאַרגעסן די פֿיש פֿונעם טײַך.

"אין סעפּטעמבער 1939, בין איך אַריבער אונדזער בריק אין אַ וואָגן פֿול מיט היי איבער דעם שטורמישן טײַך.

"איידער מיר האָבן געלאַנדעט אין קראָקע, האָט מײַן באָבע געשמייכלט דורך אירע קנייטשן. איך קען דאַכט זיך הערן:

"'נו שפּרינצע־לאהלע, באָמבעט דער טיפֿוס, מאַלאַריע, דרײַ טריט פֿון באַבי־יאַר און אָט ביסטו דאָ, אַן אַמעריקאַנער דאַמע, אַפֿילו אַ באָבע שוין אַליין. טפֿו, טפֿו, טפֿו, קיין עין־הרע. קראָקע זעט אויס באַקאַנט, כאָטש איך האָב עס קיין מאָל נישט געזען. איך דערמאָן זיך דעם יריד אין גראַבאָוויטש. מײַן גרוי־בערדיקער זיידע שאָקלט זיך איבער דער גמרא. אַ שטיין איז פּלוצעם אַדורכגעפֿלויגן דורכן פֿענצטער פֿון אונדזער שלאָפֿצימער, דעם זונטיק פֿון דער גוייִשער פּאַסכאַ.

"און דאָ בין איך דאָ צוריק, איך רייניק אָפּ דעם שטויב פֿון אונדזער מנורה אין אַן אַנטיקן געשעפֿט אין קראָקע. מיר האָבן זיך אָפּגעשטעלט אין אוישוויץ, מײַדאַנעק און בעלזשעץ. דאָס יאָר איז 1988, און מיר גרייטן זיך צו באַזוכן אונדזער שטעטל. ס׳איז שוין 59 יאָר זינט איך האָב צום לעצטן מאָל אַדורך אונדזער טײַך. ס׳איז אויסגעפֿאַלן אין אַ רויִקן זונטיק אין שטעטעלע גראַבאָוויטש. די געשעפֿטן זײַנען געשלאָסן, די קירכן־גלאָקן רופֿן צום מיט־מאָרגנדיקער גאָטעסדינסט. אַ מאַן, אָנגעלענט די גאָמבע אין זײַן שטעקן, זיצט אויף אַ באַנק און איך פֿרעג אים:

"'איר זײַט אַ הינעדיקער?’, ער ענטפֿערט:

"'די גאַנצע 85 יאָר מײַנע. און איר?’

"'מיט אַ לאַנגער צײַט צוריק סיעדליסקאָ, בײַם טײַך, די פֿאַמיליע רײַס. האָט איר זיי געקענט?’

"'געקענט, געקענט... און די אַנדערע אין שטעטל... די געשיכטע פֿאַרווישט אַלץ.’

"ער זאָגט אונדז אָן וווּ צו פֿאָרן.

"'רעכטס לעבן דער קירכע, לינקס פֿון דעם בית־עלמין גלײַך אויפֿן וועג פֿון טושקאָווסקי־אימעניע.’

"מער קיין מצבֿות זײַנען שוין נישט פֿאַרבליבן פֿון אונדזער אַלטן בית־עולם. אונדזער שאָפֿער לאָזט אונדז וויסן:

"'עס פֿעלט אונדז בוי־מאַטעריאַל.’

"איך שמייכל צו די אַלעען, טראַכטנדיק וועגן דער דילעמע פֿון די צוקונפֿטיקע אַרכעאָלאָגן. צוויי מצבֿות מיט מײַן נאָמען 'שפּרינצע’ און 'לאה,’ אויסגעקריצט אין אַלט־העברעיִשער שריפֿט. אַ שטילקייט ווייעט איבער די תּבֿואה־פֿעלדער פֿון אַמאָליקן סיעדליסקאָ. אין מײַן דמיון גיי איך אין די פֿוסטריט צו דער טושקאָווסקי־אימעניע. נישטאָ קיין הינט צו באַגריסן מיך אָדער פֿאַריאָגן מיך, אַ ראָד פֿון אַ דראָשקע ראָסט און ווערט פֿאַרזשאַווערט בײַ אַ פּאַרקן. קיין פֿערד מער נישטאָ. אַ פֿרוי בײַ אַן אָפֿענער טיר פֿון אַ כאַטע באַטראַכט מיך, פֿאַרריכט די זאָקן אונטער אירע קני און איידער איך האָב צײַט געהאַט צו עפֿענען ס׳מויל, ענטפֿערט זי מיר:

"'דער פּאַן איז שוין פֿון לאַנג אַריבער וווינען אין פּאַריז. די פּאַני איז באַגראָבן אויף דער אימעניע.’ איך לאָז זיך גיין אויפֿן וועג פֿון די ברעגעס וווּ די קאַטשקעלעך האָבן זיך געקאַטשעט אויפֿן טײַך, וווּ דער פֿעלדז איז נאָך וווּ די ייִנגלעך האָבן אַמאָל געכאַפּט פֿיש. און צום סוף אָט איז די אײַנגעפֿאַלענע בריק איבערן טײַך.