צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"פֿון פּאַריז קיין ניו־יאָרק:
די רעזשיסאָרין און זינגערין
מילענאַ קאַרטאָווסקי
אַ רעפּאָרטאזש פֿון איציק גאָטעסמאַן

From Paris to New York:
The Director and Singer Milena Kartowski
A Report by Itzik Gottesman

Michael Laurence Miller. 

Rabbis and Revolution:
The Jews of Moravia
in the Age of Emancipation.
Stanford University Press, 2011

די פּראָווינץ מערן (מאָראַוויע) פֿון דער האַבסבורג־אימפּעריע איז תּמיד געווען אין שאָטן פֿון אירע גרעסערע שכנים׃ אונגאַרן (מיט סלאָוואַקײַ), בעמן (באָהעמיע), שלעזיע און עסטרײַך. אָבער דאָס מערישע ייִדנטום האָט געהאַט זײַן אייגנאַרטיק פּנים און געשפּילט אַ חשובֿע ראָלע אין דער ייִדישער און אייראָפּעיִשער געשיכטע. דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר מײַקל מיקער פֿונעם צענטראַל־אייראָפּעיִשן אוניווערסיטעט אין בודאַפּעשט אַנטפּלעקט די דאָזיקע געשיכטע אינעם ליכט פֿון הײַנטיקן טאָג.
הײַנט פֿאַרנעמט מערן דעם מיזרח־טייל פֿון דער טשעכישער רעפּובליק. אַ מאָל, מער ווי מיט איין טויזנט יאָר צוריק, איז גרויס–מערן אויף אַ קורצער צײַט געוואָרן אַ מעכטיקע אימפּעריע; אָבער שוין זינט דעם צענטן יאָרהונדערט האָט מערן ניט קיין אייגענע מלוכישקייט. ייִדן האָבן זיך באַזעצט אין מערישע שטעט און שטעטלעך אַרום דעם עלפֿטן–צוועלפֿטן יאָרהונדערט. אין די ייִדישע מקורים האָבן די סלאַווישע לענדער באַקומען דעם נאָמען כּנען, וואָס איז מרמז אויפֿן שקלאַפֿן־האַנדל. שפּעטער זײַנען די "כּנענישע" ייִדן, וואָס האָבן גערעדט אַן אייגענע סלאַווישע שפּראַך, "קאָלאָניזירט" געוואָרן דורך די אַשכּנזים און אַריבער אויף ייִדיש.

די "אידעלזאָן־געזעלשאַפֿט פֿאַר מוזיקאַלישער פּרעזערווירונג" האָט ווי איר ציל דאָס אויפֿהאַלטן רעקאָרדירונגען פֿון ייִדישער מוזיק, וועלכע זיי באַטראַכטן ווי "קלאַסישע". למשל, די אַלטע פּלאַטע — "מײַן וועג" — פֿון די "באַרי שוועסטער" האָט די "געזעלשאַפֿט" ווידער אַרויסגעגעבן, ווי אַ "קלאַסיש" קאָמפּאַקטל. אָבער די דאָזיקע רעקאָרדירונג וואָס באַשטייט פֿון ייִדישע איבערזעצונגען פֿון פּאָפּולערע ענגליש־שפּראַכיקע לידער, ווי פֿרענק סינאַטראַס ליד "מײַן וועג", שטעלט מיט זיך פֿאָר, לפֿי דעתּי, די "באַרי שוועסטער"־פּלאַטע מיטן גרעסטן עלעמענט פֿון "קיטש". בײַ אונדז זאָגט מען — "ווי בײַ וועמען": יעדער האָט זײַן אייגענעם געשמאַק. בײַם איבערלייענען די אַנדערע אַרויסגעגעבענע קאָמפּאַקטלעך זייערע ווערט קלאָר, אַז די "אידעלזאָן"־געזעלשאַפֿט האָט דווקא ליב די קאַטעגאָריעס פֿון דער ייִדישער מוזיק, וואָס לאָזן זיך שווער צו דעפֿינירן. די אַנדערע רעקאָרדירונגען אין זייער קאַטאַלאָג נעמען אַרײַן אייניקע פֿון שוואַרצע דזשעז־ און בלוז־שפּילער און זייערע אויסטײַטשונגען פֿון ייִדישע לידער און מעלאָדיעס; אָדער פֿון "לאַטײַן"־אַמעריקאַנער מוזיקער, ווי זיי שפּילן ייִדישע לידער מיט אַ "לאַטײַנישן" (דאָס הייסט, דרום־ און צענטראַל־אַמעריקאַנער) ריטעם.
דער נײַסטער פּראָדוקט פֿון דער "אידעלזאָן־געזעלשאַפֿט" איז אַ קאָמפּאַקטל מיט אַן אויסקלײַב פֿון די פּלאַטעס, וואָס די "תּיקווה"־מוזיק־פֿירמע האָט פֿאַרשפּרייט במשך פֿון 23 יאָר, 1950 — 1973.

מיט צוויי וואָכן צוריק, אין דער פּרשה "תּולדות", האָבן מיר אָנגעהויבן באַהאַנדלען די קאָמפּליצירטע באַציִונגען צווישן יצחק אָבֿינוס צוויי זין: יעקבֿ און עשׂו. ווען זייער טאַטע, וועלכער איז אויף דער עלטער בלינד געוואָרן, האָט געוואָלט בענטשן עשׂון מיט אַ ספּעציעלער ברכה, האָט יעקבֿ זיך אָנגעטאָן אין עשׂוס בגדים, כּדי זײַן טאַטע, ווען ער טאַפּט אים אָן, זאָל מיינען, אַז ער בענטשט עשׂון, ווי זײַן ערשט־געבוירענעם זון. פֿריִער, האָט יעקבֿ אָפּגעקויפֿט בײַ זײַן ברודער די בכורה. צוליב דעם מחלוקת, האָט יעקבֿ געמוזט אַנטלויפֿן פֿון זײַן היים.
די באַציִונגען צווישן יעקבֿ און עשׂו ווערן אָפֿט געשילדערט אין שוואַרץ־ווײַסע קאָלירן, ווי אַ מחלוקת צווישן צוויי אינגאַנצן היפּוכדיקע פּערזענלעכקייטן. אין דער אמתן, אָבער, ווי מיר האָבן עס באַטראַכט מיט צוויי וואָכן צוריק, טרעפֿן זיך סיכסוכים און שוועריקייטן אַפֿילו אין די באַציִונגען צווישן די סאַמע בעסטע פֿרײַנד. צומאָל שפּילט איין מענטש אַ ביסל די ראָלע פֿון יעקבֿ, און דער צווייטער — די ראָלע פֿון עשׂו.
אַדרבה, ס׳איז צומאָל שווער צו זאָגן אין אַ רעאַלער לעבן־סיטואַציע, ווער ס׳איז דער "רשע" און ווער ס׳איז דער "צדיק". אַחוץ דעם, לעבט אין יעדער מענטשלעכער נשמה אַן אינערלעכער יעקבֿ און עשׂו, און נישט אַלעמאָל איז קלאָר, וועלכער פּסיכאָלאָגישער טרײַב־כּוח רעפּרעזענטירט עשׂון, און וועלכער — יעקבֿן. צומאָל זענען די אינערלעכע סתּירות אַזוי שטאַרק, אַז דער מענטש מוז "אַנטלויפֿן" פֿון זיך אַליין — אָפּזאָגן זיך פֿון זײַן גאַנצקייט און פֿאָקוסירן זיך בלויז אויף אַ געוויסן אַספּעקט פֿון זײַן נשמה, כּדי אײַנצושטילן דעם אינערלעכן קאָנפֿליקט.

עס איז אַ פֿאַקט, וועלכן דער צוקונפֿטיקער היסטאָריקער פֿון דעם אַמעריקאַנער סאָציאַליזם וועט שענקען אויפֿמערקזאַמקייט און אינטערעס — אַז די ייִדישע אימיגראַנטן פֿון רוסלאַנד, פּוילן, גאַליציע און רומעניע זײַנען געווען צווישן די קרעפֿטן, וואָס האָבן געלייגט דעם פֿונדאַמענט פֿון דער סאָציאַליסטישער באַוועגונג אין אַמעריקע.