איך האָב שוין געשריבן, אַז מאָסקווע איז אַ טײַערע שטאָט, אַזוי אַז ס’איז ניט גרינג צו געפֿינען דאָרטן אַ לײַטישע אַכסניא, זי זאָל ניט קאָסטן עטלעכע הונדערט דאָלאַר אַ מעת-לעת. דער סוף איז געווען, אַז איך האָב געוווינט אין אַ גאַנץ סימפּאַטישן, נײַעם האָטעל, אָבער ניט אין צענטער שטאָט. אמת, קיין גרויסע פּראָבלעמען האָט עס פֿאַר מיר ניט געשאַפֿן. פֿאַרקערט, בעת דער יאַזדע אין דער אונטערבאַן פֿלעג איך באַווײַזן דורכצולייענען די צוויי מאָסקווער צײַטונגען, אַ רוסישע און אַן ענגלישע, וועלכע מע פֿלעגט קריגן צוזאַמען מיטן פֿרישטיק. אַזוי האָב איך אין איינעם פֿון די טעג איבערגעלייענט, אַז אין דעם היסטאָרישן מוזיי האָט מען אַרויסגעשטעלט דאָקומענטן פֿון זייער סענסיטיווע טעקעס פֿון די געוועזענע סאָוועטישע אַרכיוון. איינער פֿון די דאָקומענטן איז געווען וועגן לענינס ייִדישן ייִחוס.

האָב איך זיך שוין אַרײַנגעכאַפּט אין דעם מוזיי, וואָס איז אויפֿן רויטן פּלאַץ, און איבערגעלייענט דאָרטן דעם דאָזיקן דאָקומענט, וועלכער שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ בריוו פֿון לענינס עלטערער שוועסטער, אַנאַ (1864—1935), וואָס זי האָט געשיקט סטאַלינען דעם 12טן דעצעמבער 1932. איך ברענג דאָ אויסצוגן פֿון דעם בריוו, וואָס איז, פֿאַרשטייט זיך, אויף רוסיש:

ווען מיר, ייִדן, רעדן וועגן די-פּי-לאַגערן און די מענטשן פֿון די דאָזיקע צײַטווײַליקע ייִשובֿים אין דער נאָך-מלחמהדיקער אייראָפּע, מיינען מיר, בדרך-כּלל, די ייִדן, וועלכע האָבן איבערגעלעבט דעם חורבן; ס’רובֿ אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד, און זײַנען פֿאַרבליבן שטעקן אין דײַטשלאַנד, עסטרײַך צי איטאַליע, וואַרטנדיק אויף אַ מעגלעכקייט צו פֿאָרן קיין ארץ-ישׂראל, אַמעריקע צי נאָך ערגעץ-וווּ. ס’איז באַוווּסט, אַז די דאָזיקע שארית-הפּליטה האָבן אַרײַנגעטראָגן אַ ממשותדיקן בײַטראָג אין דעם אויפֿבוי פֿון ישׂראל, און אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן האָבן זיי געשפּילט — און זייערע קינדער שפּילן ביזן הײַנטיקן טאָג — אַן אָנגעזעענע ראָלע אין ייִדישן לעבן. אמת, דאָס איז געוויינטלעך אַ ראָלע פֿון יחידים, ניט פֿון אַן אָרגאַניזירטן ציבור — די שארית-הפּליטה איז גלײַך ווי צערונען געוואָרן אין דער ייִדישער סבֿיבֿה.

אין דער אמתן, האָט די שארית-הפּליטה געשאַפֿן נאָר איינעם, און דווקא גאָר ניט דעם גרעסטן, חלק אין דער אַלגעמיינער די-פּי-באַפֿעלקערונג. למשל, אין 1946 איז די צאָל פּוילישע "די-פּיס" געווען פֿיר מאָל גרעסער פֿון דעם ייִדישן קאָנטינגענט. איך ווייס פֿון מײַן אייגענער דערפֿאַרונג, אַז דאָס קען זײַן אַ נײַעס פֿאַר אַ סך ייִדן, בפֿרט פֿון דעם ייִנגערן דור. ווען איך דערמאָן אין מײַנע לעקציעס ניט-ייִדישע ד־י־פּיס, זע איך, אָפֿט מאָל, אַז די סטודענטן בלײַבן פֿאַרחידושט פֿון דער דאָזיקער אינפֿאָרמאַציע, ווײַל פֿאַר זיי איז די-פּי אַ ייִדישער באַגריף, ניט זעלטן — אַ טייל פֿון זייער משפּחה-געשיכטע. ניט צופֿעליק איז דאָס וואָרט "די-פּי" אַרײַן אין אוריאל ווײַנרײַכס ווערטערבוך, בײַנאַנד מיטן סינאָנים "פֿאַרוואָגלטע".

מיט אַ יאָר פֿופֿציק צוריק פֿלעג איך גיין אין מײַן לערנשול דורך אַ פּאַרק, אָדער ריכטיקער — אַ שטיקל פּאַרק, ווײַל מע האָט אים דעמאָלט נאָר פֿאַרלייגט און אָנגערופֿן "פּאַרק פֿון שלום"; ווײַל פּונקט דעמאָלט האָט ניקיטאַ כרושטשיאָוו זיך אַרומגעטראָגן מיט זײַן סטראַטעגיע פֿון שלום איבער דער גאַנצער וועלט. און נאָך איין מאַנקאָליע האָט ער — כרושטשיאָוו — זיך דעמאָלט אַרײַנגעקלאַפּט אין זײַן פּויעריש-באָלשעוויסטישן קאָפּ, דהײַנו: אַז אין יאָר 1980 וועט דער סאָוועטן-פֿאַרבאַנד אַרײַנטרעטן אין דער תּקופֿה פֿון קאָמוניזם. ווי מיר ווייסן איצט, האָט אי כרושטשיאָוו אי דער סאָוועטן-פֿאַרבאַנד אַרײַנגעטראָטן אין אַ היפּש ביסל זאַכן, אָבער ניט אין קאָמוניזם.

כרושטשיאָוו איז געווען ניט דער איינציקער, וואָס האָט געגלייבט, אַז דער מאַרקסיסטישער גן-עדן איז ערגעצוווּ גאָר ניט ווײַט, אַז מע קען אים שוין כּמעט אַ טאַפּ טאָן צי, לכל-הפּחות, זען פֿון דער ווײַטנס; בפֿרט, אויב מע געפֿינט זיך אין מאָסקווע. טובֿיה גען, דער סאָוועטיש-ייִדישער שרײַבער, האָט מיר דערציילט, ווי ס׳האָט אין קאָמוניזם געגלייבט דער תּמיד שיכּורעוואַטער רעדאַקטאָר פֿון דער צײַטונג הינטער מאָסקווע, וווּ גען האָט קוים געפֿונען אַן אַרבעט נאָך דעם ווי מע האָט אין די לעצטע יאָרן פֿון סטאַלינס ממשלה ליקווידירט דעם מאָסקווער פֿאַרלאַג "אמת". יעדן אין דער פֿרי פֿלעגט דער רעדאַקטאָר קומען און קודם-כּל פֿרעגן, צי די רעגירונג האָט נאָך ניט אַנאָנסירט דעם אָנהייב פֿון דער קאָמוניסטישער תּקופֿה.

איצט איז אַ גוטער מאָמענט פֿאַר אומקערן זיך צו די צײַטן פֿון דער קאַלטער מלחמה, ווײַל די אַלטע סאָוועטישע פּראָפּאַגאַנדיסטן, וועלכע האָבן דערלעבט ביז אונדזערע צײַטן, קענען קלײַבן נחת פֿון זיך אַליין: זיי האָבן דאָך יאָרנלאַנג געטענהט, אַז דער אַראַביש-ישׂראלדיקער קאָנפֿליקט מוז געלייזט ווערן לויטן פּרינציפּ פֿון אומקערן זיך צו די גרענעצן, וואָס זײַנען געווען פֿאַר דער זעקס-טאָגיקער מלחמה. איצט זאָגט עס שוין, דאַכט זיך, די גאַנצע (אָפֿיציעלע) וועלט, אַ חוץ דער ישׂראלדיקער רעגירונג.

איך בין ניט קיין פּאָליטיקער און רוף זיך ניט אַרויס צו זאָגן מבֿינות וועגן דעם אָדער יענעם צוגאַנג, כאָטש עס לייגט זיך אויפֿן שׂכל, אַז שלום איז וויכטיקער פֿון טעריטאָריעס, בפֿרט נאָך אַז פֿאַר אונדזערע אויגן בײַט זיך די גאַנצע דינאַמיק פֿון געשעענישן אין דער וועלט בכלל, און אין די אַראַבישע לענדער בפֿרט. כ׳בין אויך זיכער, אַז איך בין גאָר ניט דער איינציקער חכם אַזאַ, וואָס פֿירט דורך פּאַראַלעלן צווישן דער אַמאָליקער סאָוועטישער רעטאָריק און דער הײַנטיקער פּאָליטיק פֿון אַמעריקע און אייראָפּע. אַזוי, אַז קיין גרויסע סימפּאַטיעס וועט עס בײַ אַ סך ייִדן, בפֿרט אין ישׂראל, ניט אַרויסרופֿן.

אָבער ניט דאָס בין איך אויסן. עס זײַנען דאָ אויך אַנדערע סיבות און תּירוצים פֿאַר רעטראָספּעקטיוו אין די צײַטן פֿון סוף 20סטן יאָרהונדערט.

איך האָב זיך דערמאָנט וועגן אַ מענטשן, וואָס האָט מיט עטלעכע און דרײַסיק יאָר צוריק געאַרבעט אין דעם זעלבן מאָסקווער אַנשטאַלט ווי איך. אויסגעזען האָט ער נאָרמאַל, כאָטש פֿון מאָל צו מאָל האָט מען געפֿילט, אַז ער האָט זיך געשניטן אויף אַן עקסצענטריקער. אָבער דערנאָך האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז דער דאָזיקער כּמו-נאָרמאַלער מאַנצביל האָט געהאַלטן אויף זײַן טיש אַ צוגאָב-טעלעפֿאָן, דורך וועלכן ער איז כּלומרשט (אָבער אין זײַן קאָפּ — באמת) געווען פֿאַרבונדן דירעקט מיט לעאָניד ברעזשנעוון. דער טעלעפֿאָן האָט אָפּגעשפּיגלט דעם מענטשנס משוגעת: אים האָט זיך אויסגעדאַכט, אַז דער דעמאָלטיקער באַלעבאָס פֿונעם לאַנד, ברעזשנעוו, טעלעפֿאָנירט אים אין אַ שווערער מינוט, כּדי זיך אויסצועצהנען וועגן פֿאַרשיידענע ברענענדיקע ענינים.

דאָס גאַנצע משוגעת האָט זיך אַנטפּלעקט, ווען דער מענטש איז געקומען צו די אָנפֿירער פֿונעם אינסטיטוט און זיך געקלאָגט, אַז ער האָט פּשוט ניט געוווּסט, וואָס צו ענטפֿערן ברעזשנעוון, ווען יענער האָט אים געשטעלט אַ האַרבע פֿראַגע: וואָס זאָל מען פֿריִער שטעלן אויף די פֿיס — די אינדוסטריע צי די לאַנדווירטשאַפֿט? דעמאָלט האָט מען זיך געוואָנדן צו דאָקטוירים, און זיי האָבן דעם עצה-געבער פֿאַרשפּאַרט אין אַ משוגעים-הויז.

מיט אַ יאָר פֿופֿצן, צי אַפֿילו מער, צוריק האָב איך פּלוצעם דערהאַלטן אַ בריוו פֿון אַן עלטערן ייִדישן שרײַבער. איך האָב דעמאָלט געוווינט אין אָקספֿאָרד, און דאָס בריוול איז אָנגעקומען פֿון ניו-יאָרק. די רייד איז אין אים געגאַנגען וועגן דעם ייִדישן פּען-קלוב — דעמאָלט האָב איך זיך, אַ פּנים, צום ערשטן דערוווּסט וועגן זײַן עקזיסטענץ. צו יענער צײַט האָב איך שוין זיכער געוווּסט וועגן דעם אינטערנאַציאָנאַלן פּען-קלוב גופֿא, ווײַל רוסישע צײַטונגען האָבן אין די "פּערעסטרויקע"-יאָרן געשריבן וועגן דער דאָזיקער אָרגאַניזאַציע, בפֿרט וועגן דעם פֿאַקט, וואָס סאָוועטישע מחברים האָבן באַקומען צו איר אַ צוטריט אין 1989. אַגבֿ, פֿאַרן פֿאָרזיצער פֿון דער סאָוועטישער בראַנזשע האָט מען אויסגעוויילט דעם שרײַבער אַנאַטאָלי ריבאַקאָוו, וואָס איז באַקאַנט געוואָרן אַ דאַנק עטלעכע ראָמאַנען, אַרײַנגערעכנט דעם חורבן-ראָמאַן "שווערער זאַמד".

אָבער — צוריק צום בריוו. דער ניו-יאָרקער שרײַבער האָט מיר דערציילט, אַז די ייִדישע פּען-מענטשן זײַנען צו יענער צײַט שוין אַלט געוואָרן און האָבן שוועריקייטן מיט אונטערהאַלטן דעם ייִדישן פּען-קלוב ווי אַ פֿונקציאָנירנדיקע אָרגאַניזאַציע. באַזונדערס שווער איז געווען צו באַטייליקן זיך אין די רעגולערע צונויפֿקומענישן פֿון דעם אינטערנאַציאָנאַלן קלוב. האָט ער בײַ מיר געפֿרעגט צי איך וואָלט געווען אַ בעלן זיך צו באַשעפֿטיקן מיט דעם קלוב און אים פֿאָרצושטעלן בעת די צוזאַמענפֿאָרן.

אין דער אמתן, האָב איך זיך געקליבן צו שרײַבן וועגן דעם פּרעזידענט אָבאַמאַס מעטריקע. פֿון איין זײַט האָט די גאַנצע טעמע קיין ווערט ניט, ס׳איז פּשוט אַ טראַגי־קאָמעדיע מיט דאָנאַלד טראָמפּן אין דער ראָלע פֿונעם הויפּט-לץ. (ניט צופֿעליק איז דאָך זײַן טשופּרינע אַזאַ קלאָונישע.) פֿון אַן אַנדער זײַט, צוזאַמען מיט די ציפֿערן פֿון אויספֿרעגן, איז עס אַן אָפּשפּיגלונג פֿון זייער אַ טרויעריקן פֿענאָמען אין אַמעריקאַנער לעבן און אַ שלעכטער סימן פֿאַרן צווייטן טערמין פֿונעם איצטיקן פּרעזידענט. סײַדן וועט ער מוזן טאַקע קאָנקורירן מיט דעם זעלבן טראָמפּן צי מיט אַן אַנדערן שוואַכינקן קאַנדידאַט פֿון אַזאַ שניט.

אָבער איך וועל שרײַבן וועגן אַן אַנדער זאַך, דהײַנו: טשערנאָביל, וואָס איז אַרײַן אין דער געשיכטע נאָכן באמת שוואַרצן טאָג, דעם 26סטן אַפּריל 1986, ווען עס האָט זיך אויפֿגעריסן אַ בלאָק פֿון דער אַטאָם-סטאַנציע. די רוסישע טעלעוויזיע, און די מעדיאַ בכלל, האָט לעצטנס וועגן טשערנאָביל זייער אַ סך גערעדט און געשריבן. בפֿרט נאָך, אַז די קאַטאַסטראָפֿע מיט 25 יאָר צוריק האָט הײַנט אַ פֿרישן, טראַגישן אָפּקלאַנג אין יאַפּאַן.

די חרדישע, בפֿרט די חסידישע, סבֿיבֿה, וואָס איז איצט אַזוי שטאַרק אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, האָט אין די פֿריִע יאָרן פֿון דער מיזרח-אייראָפּעיִשער ייִדישער אימיגראַציע פֿאַרנומען אַ ניט צו פֿאַרגלײַכן מער באַשיידן אָרט אין ניו-יאָרק און אַנדערע שטעט אין צפֿון-אַמעריקע. די רביים האָבן זיך גאָר ניט געאײַלט צו פֿאָרן אויפֿן מערבֿדיקן ברעג פֿון דעם אַטלאַנטישן אָקעאַן און ניט געעצהט זייערע חסידים צו פֿאָרן אַהין, ווײַל די "גאָלדענע מדינה" האָט ניט געהאַט קיין גוטן שם צווישן פֿרומע ייִדן. מע האָט געהאַלטן, אַז אין אַמעריקע גייען אַוועק אַ סך ייִדן אויף קרומע, גוייִשע וועגן.

אַרײַנפֿיר

די "בי-בי-סי" האָט לעצטנס דורכגעפֿירט אַן אויספֿרעג פֿון 29 טויזנט רעספּאָנדענטן אין 27 מדינות. דער ציל איז געווען אויסצומעסטן די פּאָפּולערקייט, צי ניט-פּאָפּולערקייט, פֿון פֿאַרשיידענע לענדער. עס לאָזט זיך אויס, אַז דעם סאַמע פּאָזיטיוון אימאַזש האָט הײַנט-צו-טאָג דײַטשלאַנד. 62 פּראָצענט אויסגעפֿרעגטע האַלטן, אַז דײַטשלאַנד האָט אַ גוטע השפּעה אויף דער וועלט, בעת נאָר 15 פּראָצענט האָבן אַ נעגאַטיווע מיינונג וועגן דעם לאַנד, וואָס היסטאָריש האָט געשפּילט לחלוטין אַן אַנדער ראָלע.

ישׂראל, אָבער, געהערט צו די אַמווייניקסטן פּאָפּולערע לענדער. 49 פּראָצענט רעספּאָנדענטן האָבן אַ נעגאַטיוון אימאַזש פֿון דער ייִדישער מדינה, און נאָר 21 פּראָצענט האָבן וועגן איר אַ פּאָזיטיווע מיינונג. בלויז אין פֿיר לענדער איז די צאָל "פּאָזיטיוויסטן" גרעסער איידער די צאָל לײַט מיט אַ נעגאַטיווער באַציִונג צו ישׂראל. דאָס זײַנען אינדיע, גאַנאַ, די פֿאַראייניקטע שטאַטן, און רוסלאַנד. צווישן אָט די פֿיר לענדער, טיילט זיך אויס רוסלאַנד מיט איר גרעסטן אונטערשייד צווישן אַ גוטער (35 פּראָצענט) און אַ שלעכטער (17 פּראָצענט) מיינונג.

אין דער שול, וווּ איך האָב זיך געלערנט, איז געווען אַ ייִדישער בחור (דאָ וועל איך אים רופֿן מאַרק), אויף וועמען איך האָב תּמיד געקוקט מיט אַ שטיקל קינאה. ערשטנס, איז ער געווען מיט אַ יאָר עלטער. צווייטנס, האָט ער זייער גוט געשפּילט אויף כּלערליי אינסטרומענטן. דריטנס, האָט זײַן משפּחה געהערט צום היגן "באָמאָנד" — דער טאַטע איז געווען אַ פּראָפֿעסאָר, אָנגעפֿירט מיט אַ קאַטעדרע פֿון מאַרקסיסטיש-לענינישער פֿילאָסאָפֿיע און אויך געשריבן אויף אוקראַיִניש אַנטי-ציוניסטישע ביכער.

מיט יאָרן שפּעטער, ווען איך האָב שוין געאַרבעט אין מאָסקווע אין דעם ייִדישן זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" און געקומען צו מײַנע עלטערן, האָבן מיר זיך צופֿעליק באַגעגנט מיטן פּראָפֿעסאָר און ער האָט מיר געזאָגט, אַז זײַן קריטיק פֿון ציוניזם איז געווען די סאַמע פּאָזיטיווע אין גאַנץ ראַטן־פֿאַרבאַנד. איך האָב זיך נאָך געחידושט, צוליב וואָס ער האָט עס מיר געמוזט זאָגן. אָבער שפּעטער איז מיר קלאָר געוואָרן די סיבה: ער האָט זיך געקליבן צו פֿאָרן קיין ישׂראל און געוואָלט קומען אַהין אַ "ריינער". איך האָב געהערט, אַז אין ישׂראל איז ער, צווישן די רוסיש-רעדנדיקע עולים, געוואָרן אַ פּאָפּולערער לעקטאָר פֿון ייִדישער געשיכטע.