אויסשטעלונג: דאָקומענטן פֿון געוועזענע סאָוועטישע אַרכיוון

איך האָב שוין געשריבן, אַז מאָסקווע איז אַ טײַערע שטאָט, אַזוי אַז ס’איז ניט גרינג צו געפֿינען דאָרטן אַ לײַטישע אַכסניא, זי זאָל ניט קאָסטן עטלעכע הונדערט דאָלאַר אַ מעת-לעת. דער סוף איז געווען, אַז איך האָב געוווינט אין אַ גאַנץ סימפּאַטישן, נײַעם האָטעל, אָבער ניט אין צענטער שטאָט. אמת, קיין גרויסע פּראָבלעמען האָט עס פֿאַר מיר ניט געשאַפֿן. פֿאַרקערט, בעת דער יאַזדע אין דער אונטערבאַן פֿלעג איך באַווײַזן דורכצולייענען די צוויי מאָסקווער צײַטונגען, אַ רוסישע און אַן ענגלישע, וועלכע מע פֿלעגט קריגן צוזאַמען מיטן פֿרישטיק. אַזוי האָב איך אין איינעם פֿון די טעג איבערגעלייענט, אַז אין דעם היסטאָרישן מוזיי האָט מען אַרויסגעשטעלט דאָקומענטן פֿון זייער סענסיטיווע טעקעס פֿון די געוועזענע סאָוועטישע אַרכיוון. איינער פֿון די דאָקומענטן איז געווען וועגן לענינס ייִדישן ייִחוס.

האָב איך זיך שוין אַרײַנגעכאַפּט אין דעם מוזיי, וואָס איז אויפֿן רויטן פּלאַץ, און איבערגעלייענט דאָרטן דעם דאָזיקן דאָקומענט, וועלכער שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ בריוו פֿון לענינס עלטערער שוועסטער, אַנאַ (1864—1935), וואָס זי האָט געשיקט סטאַלינען דעם 12טן דעצעמבער 1932. איך ברענג דאָ אויסצוגן פֿון דעם בריוו, וואָס איז, פֿאַרשטייט זיך, אויף רוסיש:

מע קען ניט זאָגן, אַז דאָס איז געוואָרן אַ געוואַלדיקע סענסאַציע. אין אַ געוויסן זין, איז עס שוין קאַלטע לאָקשן. יאָרנלאַנג רעדט מען און מען שרײַבט וועגן לענינס ייִדישן זיידע. נאָך מיט אַריבער צוואַנציק יאָר צוריק, ווען מיר איז אויסגעקומען צו זײַן אין זשיטאָמיר, האָב איך געזען די פֿרוי, וועגן וועלכער מע האָט גערעדט, אַז זי האָט געפֿונען אַ דאָקומענט וועגן משה בלאַנק דעם משומד.

אָבער אַנאַ אוליאַנאָוואַס בריוו מאַכט קלאָר אייניקע פּרטים אין דער דאָזיקער געשיכטע. קודם-כּל, עס באַקומט זיך אַז לענין האָט, נעבעך, ניט געוווּסט וועגן זײַן ייִדישקייט, מישטיינס געזאָגט, ווײַל די גאַנצע מעשׂה האָט זיך פֿאַרקאָכט נאָך זײַן טויט. צווייטנס, אַז נאָך אין די "גוטע" 1920ער יאָרן האָט מען עס געהאַלטן פֿאַר אַ "ניט-באַקוועמער" זאַך. און דריטנס, אַז די אַנטי-ייִדישע שטימונג איז געווען זייער שטאַרק אין די פֿריִע 1930ער יאָרן — אַזוי שטאַרק, אַז לענינס "ייִדישקייט" האָט געקענט אויסזען ווי אַ סגולה.

פֿאַר וואָס האָט מען דעם בריוו אַרויסגעשטעלט איצט? ס’איז דאָך קלאָר, אַז דאָ גייט די רייד וועגן אַ באַשלוס אין די הויכע פֿענצטער פֿון דער הײַנטיקער רוסישער מאַכט. איז עס אַ פּרוּוו צו מאַכן ווייניקער סימפּאַטיש, צי אַפֿילו גאָר מיאוס, דעם אימאַזש פֿון לענינען, וועמענס נאָמען און סטאַטועס זעט מען נאָך אַלץ אין אַ סך ערטער פֿון מאָסקווע, און רוסלאַנד בכלל? אפֿשר האָט עפּעס אַ חכם באַשלאָסן, אַז דערמיט וועט מען אין די קומענדיקע וואַלן צונעמען עטלעכע שטימען בײַ די קאָמוניסטן. דערווײַל זעט מען ניט, אַז מענטשן זאָלן זיך שטאַרק איבערנעמען מיט דער דאָזיקער געשיכטע.