במשך פֿון די לעצטע צוואַנציק יאָר האָט זיך צעוואַקסן אַ נײַער מינהג בײַ אַ צאָל ליבעראַלע שילן און ייִדישע קהילה־צענטערס איבער אַמעריקע: עטלעכע וואָכן פֿאַר פּסח פּראַווען פֿרויען זייער אייגענעם סדר, וווּ מע באַטאָנט די אויפֿטוען פֿון די העלדינס פֿון יציאת־מצרים, און מע גיט אָפּ כּבֿוד די וויכטיקע פֿרויען פֿון דער ייִדישער געשיכטע בכלל.

אין אַן אַרטיקל אויף דער וועבזײַט פֿון דער "פֿרויען־ליגע פֿון קאָנסערוואַטיוון יודאַיִזם" פֿאַראַיאָרן, האָט ליסאַ קאָגען, די בילדונג־דירעקטאָרין פֿון דער אָרגאַניזאַציע, דערקלערט, פֿאַר וואָס די סדרים זענען אַזוי וויכטיק:

"איינע פֿון די גרעסטע איראָניעס פֿון פּסח איז אַז, פֿון איין זײַט, פֿײַערן מיר די פֿרײַהייט פֿון שקלאַפֿערײַ, אָבער פֿון דער צווייטער זײַט, האָרעווען די פֿרויען נעבעך אַזוי שווער צוצוגרייטן אויף פּסח, אַז זיי ווערן צו מיד אָפּצושאַצן דעם יום־טובֿ! דערצו, ווען זיי זעצן זיך (סוף־כּל־סוף!) שוין אַוועק צום סדר, ווערט באַלד קלאָר, אַז קיין איין פֿרוי ווערט נישט דערמאָנט אין דער הגדה.

דער פּסחדיקער סדר ווערט געפֿירט אין דער טראַדיציאָנעלער ייִדישער וועלט אויף דעם זעלבן, מער־ווייניקער סטאַנדאַרטן, שטייגער. עס זענען אָבער פֿאַראַן פֿאַרשיידענע אינטערעסאַנטע חילוקים. לאָמיר זיך אָפּשטעלן אויף די חסידישע מינהגים.

דער ווײַסער קיטל

בײַ אַ סך ייִדן טוט זיך דער ראָש־המשפּחה אָן בײַם סדר אין אַ ווײַסן קיטל. דער נצי״בֿ, הרבֿ נפֿתּלי־צבֿי בערלין, אַ באַקאַנטער ליטווישער גאון, האָט געזאָגט, אַז דער קיטל דערמאָנט אונדז אינעם קרבן־פּסח, וואָס מע האָט געגעסן אָנגעטאָן אין ווײַסע מלבושים. דער "מגן־אַבֿרהם" און אַנדערע באַקאַנטע פּוסקים דערקלערן, אַז דער קיטל, וואָס זעט אויס ווי תּכריכים, דערמאָנט אונדז, מיר זאָלן זיך נישט צעווילדעווען צופֿיל בײַם סדר.

דעם טראַדיציאָנעלן פּסח־סדר ריכט מען אָפּ דאָס יאָר אין ייִדישע היימען איבער דער וועלט, און די אַלטע הגדה, כּמעט צוויי טויזנט יאָר אַלט, וועט מען לייענען בײַ דער געלעגנהייט. דער עלטסטער הגדה־כּתבֿ־יד שטאַמט פֿונעם 10טן יאָרהונדערט, און מע האָט אָנגעהויבן צו דרוקן הגדות, ווי באַזונדערע ווערק און נישט ווי אַ טייל פֿון אַ מחזור, אינעם 13טן יאָרהונדערט אין שפּאַניע און איטאַליע.

דער טעקסט פֿון דער הגדה במשך פֿון די יאָרן איז געבליבן דער זעלבער, אָבער דאָ און דאָרט האָט מען עפּעס צוגעגעבן און אַוועקגענומען. "חד גדיא" און "אחד מי יודע", למשל, האָט מען צוגעגעבן אינעם 15טן יאָרהונדערט און זיי זענען געוואָרן אַזוי באַליבט, אַז מע האָט זיי געהאַלטן ווי אַ טייל פֿונעם סדר. פּאַראָדיעס פֿון דער הגדה האָט מען אָנגעהויבן צו דרוקן אינעם 19טן יאָרהונדערט, און מע קען הײַנט אין אַ גוטער ביבליאָטעק געפֿינען אָן אַ שיעור דוגמאות פֿון די הגדה־פּאַראָדיעס.

אין אַ צײַטונג־מאַטעריאַל וועגן די גרויליקע יאָרן פֿון ייִדישער פֿאַרניכטונג, פֿאַרעפֿנטלעכט אין "פֿאָרווערטס", האָב איך געשריבן:

"...גאָר באַזונדער דאַרף אונטערגעשטראָכן ווערן, אַז אין ליכט פֿון אונדזערע הײַנטיקע טעג פֿאַרנעמט צווישן אַזוינע מחברים ווי אַבֿרהם סוצקעווער, הערש סמאָליאַר, הירש דאָבין, און מאיר יעלין אַ ביז גאָר חשובֿ אָרט מאַשע ראָלניק (ראָלניקײַטע)". איר צושטײַער אין אונדזער חורבן־ליטעראַטור איז נישט צום איבערשאַצן. ס’איז ווי זי וואָלט געגעבן אַ שבֿועה, ווי אומדערטרעגלעך שווער און פּײַנלעך דאָס זאָל ניט זײַן, נאָר ביז דעם לעצטן אָטעם נישט אַרויסלאָזן די פּען פֿון האַנט און אָן אויפֿהער, מיט באַוווּסטזיניק אונטערגעשטראָכענער ייִדישקייט, דערציילן וועגן די אומגעבראַכטע קדושים; דערציילן טיף־יחידיש, מיט פּראָסט־האַרציקע וואָכעדיקע רייד, מיטן שטילן ווייגעשריי, וואָס זאָל זיך לאָזן ווײַט הערן.

איר ווייגעשריי דערגייט צום לייענער נאָר דערפֿאַר, ווײַל אַליין איז זי אַרײַנגעפֿאַלן אונטערן נאַצישן חלף, ווען איר האָט באַדאַרפֿט ערשט ווערן פֿערצן יאָר און דאָס וואָס איר איז אויסגעקומען אויסצושטיין האָט זיך פֿאַראַנקערט ביז הײַנט אין איר זכּרון. זי איז אין פֿולן זין פֿון וואָרט אַ פֿאַרקערפּערונג פֿון דעם זכר.

"עסט געזונטערהייט!"
אַ קאָך־פּראָגראַם פֿון געשמאַקע מאכלים
אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך,
מיט שׂרה־רחל שעכטער און איוו יאַכנאָוויץ
גאַסט־קעכין: סאַבינע באַרשאַפּ
די אמתע געפֿילטע פֿיש

Eat In Good Health!
A Cooking Show in Yiddish with English subtitles
with Rukhl Schaechter and Eve Jochnowitz
Guest Cook: Sabina Barszap
The Real Gefilte Fish

די ערשטע סטראָפֿע פֿונעם ייִדישן נוסח פֿונעם הגדה־ליד "אחד מי יודע" שטאַמט פֿון דער אַזוי־גערופֿענער "קאָפּענהאַגער הגדה", וואָס איז געדרוקט געוואָרן אין 1739 אין אַלטאָנאַ־האַמבורג, דײַטשלאַנד. דער קינסטלער פֿון די אילוסטראַציעס אין דער הגדה, וואָס איז אויף לשון־קודש און ייִדיש, האָט געמאָלן אורי פֿײַוווּש, דער זון פֿון יצחק־אײַזיק סגל. דאָס ליד, מיט ענלעכע ווערטער, זינגט מען נאָך הײַנט, בפֿרט אין ליטוויש־ייִדישע היימען. די אַנדערע סטראָפֿעס פֿונעם ליד אין דער אַלטער הגדה זינגט מען אַזוי: צוויי זענען די "טאַוויל"; דרײַ זענען די "פֿעטער"; פֿיר זענען די "מיטער"; פֿינף "די ביכער", זעקס "לערנונג", זיבן "פֿײַערונג", אַכט "באַשנײַדונג", נײַן "געווינערין", צען "די צען געבאָט", עלף "שטערן", צוועלף "געשלעכט", און דרײַצן "די זיטן".

צווישן נח פּרילוצקיס ערשטע עסייען וועגן ייִדישן פֿאָלקלאָר, וואָס ער האָט אָפּגעדרוקט אין דער פּסח־בײַלאַגע פֿון דער וואַרשעווער צײַטונג "אונדזער לעבן" אין 1910, איז געווען זײַן קליינע שטודיע "פֿאָלקס חד־גדיא: אַ בלעטל פֿאָלקלאָר". ער האָט באַשלאָסן צו שרײַבן וועגן די לידער צוליב זייער עלטער און ייִחוס; און פּרילוצקי איז געווען גערעכט — עס זעט אויס, אַז די פּסחדיקע לידער אויף ייִדיש, בפֿרט די וואַריאַנטן פֿון "אחד מי יודע" און "חד גדיא", זענען פֿון די עלטסטע לידער וואָס ווערן נאָך הײַנט געזונגען.

אַחרי

מיט עטלעכע וואָכן צוריק, אין דער פּרשה "שמיני", האָבן מיר באַטראַכט די מעשׂה מיט צוויי זין פֿון אַהרן הכּהן, נדבֿ און אַבֿיהוא. זיי האָבן געבראַכט אַ קטורת אינעם מישכּן, און זענען פֿאַרברענט געוואָרן אינעם הימלישן פֿײַער; דער אייבערשטער האָט געזאָגט, אַז זיי האָבן געבראַכט אַ "פֿרעמד פֿײַער" און דערפֿאַר זענען זיי באַשטראָפֿט געוואָרן.

די חז״ל דערקלערן, אַז יענער טראַגישער טאָג, ווען אַהרנס זין זענען אומגעקומען, איז געווען ראָש-חודש ניסן. זײַענדיק כּהנים, האָבן נדבֿ און אַבֿיהוא געהאַט דאָס רעכט צו ברענגען דאָס קטורת. די גמרא לייגט פֿאָר עטלעכע מעגלעכע סיבות פֿאַר זייער שטראָף. לויט איין דעה, זענען זיי געווען שיכּור. די חסידישע מפֿרשים טײַטשן עס אָבער אָפּ נישט אויף אַ בוכשטעבלעכן אופֿן און דערקלערן, אַז די אומגעקומענע כּהנים האָבן זיך געפֿילט בלויז "גײַסטיק שיכּור" און זענען ממש אויסגעגאַנגען פֿון התלהבֿות.

עס איז ממש געווען אַ פֿאַרגעניגן צו פֿאַרברענגען אין די פֿרילינג־טעג, צווישן פּורים און פּסח אין טבֿריה. די בערג און טאָלן אַרום זענען באַדעקט מיט אַ שלל פֿון קאָלירפֿולע בלומען און זאַפֿטיקע גרינע גראָזן.

דער פֿלאַך פֿון די שימערירנדיקע וואַסערן פֿון כּנרת, האָט אַ דאַנק די רעגנס פֿון דעם פֿאַרגאַנגענעם ווינטער, זיך באַדײַטנדיק געהויבן און זיך דערנענטערט צו די ברעגן פֿון דער אָזיערע.

די לופֿט איז קיל און ליבלעך. עס איז געווען אַ פֿאַרגעניגן צו שפּאַצירן געמיטלעך לענג־אויס דער שיינער פּראָמענאַדע אַרום דער כּנרת. אין פֿאַרגלײַך צו די הייסע און שווערע זומער־חדשים, וואָס וועלן זיכער אָנקומען נאָך פּסח, איז איצט אין טבֿריה, און אין די אַרומיקע קיבוצים און מושבֿים, ממש אַ מחיה...

איז טאַקע ניט קיין וווּנדער, וואָס טויזנטער ישׂראלים און טוריסטן פֿון דער גאָרער וועלט קומען איצט קיין טבֿריה, צו געניסן פֿון דעם מילדן, אָנגענעמען קורצן פֿרילינג־פּעריאָד אין גליל בכלל, און אין טבֿריה בפֿרט.

עלילת־דם

פּסח אין דער פֿרי. די גרויסע אַלטע שיל איז געפּאַקט פֿון מענער און פֿרויען, דער חזן באַגײַסטערט דעם עולם מיט זײַן האַרציקן יום־טובֿדיקן דאַוונען. די מענער קוקן אַרײַן אין די גרויסע פּסחדיקע מחזורים, שאָקלען זיך און די ליפּן מורמלען אַ שטילע הייליקע תּפֿילה. פֿון דער ווײַבערשער שיל לאָזן זיך הערן די האַרציקע קולות פֿון די ווײַבער, לייענענדיק די תּחינות, און פּלוצעם עפֿנט זיך די אײַזערנע טיר פֿון שיל מיט גרויס גבֿורה.

עס לויפֿן אַרײַן אין שיל אַ גרויסע באַנדע פֿון מענטשן מיט געזיכטער פֿון טײַוול, מיט שטיינער, שטעקנס און וואָפֿן, מיט אַ ווילדן געשריי: "אַ קריסטלעך קינד איז זינט נעכטן פֿאַרפֿאַלן געוואָרן. איר, פֿאַרפֿלוכטע ייִדן, האָט עס געגנבֿעט, כּדי צו שעכטן דאָס קינד, און זײַן בלוט אויף פּסח צו נוצן".

די וואָך ווערט 50 יאָר זינט דער פֿאַנטאַסטישער דאַטע — דעם 12טן אַפּריל 1961, — ווען דער ערשטער מענטש אין דער וועלט, יורי גאַגאַרין, איז געפֿלויגן פֿון דער ערד אין קאָסמאָס אַרײַן. מיר, די לעבעדיקע עדות פֿון דער דאָזיקער היסטאָרישער געשעעניש, געדענקען פּרטימדיק אַלץ, וואָס דאַן איז פֿאָרגעקומען: דעם אומקער פֿון יורי גאַגאַרין אויף דער ערד, זײַן אָנקום אין מאָסקווע, זײַן באַגעגעניש מיט דער משפּחה, זײַן אויפֿשטײַגן צוזאַמען מיט כרושטשאָוון און אַנדערע אָנפֿירער פֿון לאַנד אויף וו. לענינס מאַווזאָליי, און גאַגאַרינס רויִקע ווערטער, געווענדט צום ריזיקן עולם, וואָס האָט זיך פֿאַרזאַמלט אויפֿן רויטן פּלאַץ.

מיר געדענקען אויך די ווײַטערדיקע עטאַפּן פֿון דער קאָסמאָס־געשיכטע אין ראַטן־פֿאַרבאַנד און אין דער וועלט. און דערין אויך דעם פּלוצעמדיקן, אומדערוואַרטן, טראַגישן צופֿאַל, ווען גאַגאַרין איז, נאָכן אויספֿאָרן אַ האַלבע וועלט און דורכמאַכן באַגעגענישן מיט אָן אַ שיעור מענטשן, מיט אַ מאָל, בײַ זיך אין לאַנד אומגעקומען אין אַן אַוויאַ־קאַטאַסטראָפֿע. דאָס איז געווען ניט צו באַגרײַפֿן...

אַרײַנפֿיר

די "בי-בי-סי" האָט לעצטנס דורכגעפֿירט אַן אויספֿרעג פֿון 29 טויזנט רעספּאָנדענטן אין 27 מדינות. דער ציל איז געווען אויסצומעסטן די פּאָפּולערקייט, צי ניט-פּאָפּולערקייט, פֿון פֿאַרשיידענע לענדער. עס לאָזט זיך אויס, אַז דעם סאַמע פּאָזיטיוון אימאַזש האָט הײַנט-צו-טאָג דײַטשלאַנד. 62 פּראָצענט אויסגעפֿרעגטע האַלטן, אַז דײַטשלאַנד האָט אַ גוטע השפּעה אויף דער וועלט, בעת נאָר 15 פּראָצענט האָבן אַ נעגאַטיווע מיינונג וועגן דעם לאַנד, וואָס היסטאָריש האָט געשפּילט לחלוטין אַן אַנדער ראָלע.

ישׂראל, אָבער, געהערט צו די אַמווייניקסטן פּאָפּולערע לענדער. 49 פּראָצענט רעספּאָנדענטן האָבן אַ נעגאַטיוון אימאַזש פֿון דער ייִדישער מדינה, און נאָר 21 פּראָצענט האָבן וועגן איר אַ פּאָזיטיווע מיינונג. בלויז אין פֿיר לענדער איז די צאָל "פּאָזיטיוויסטן" גרעסער איידער די צאָל לײַט מיט אַ נעגאַטיווער באַציִונג צו ישׂראל. דאָס זײַנען אינדיע, גאַנאַ, די פֿאַראייניקטע שטאַטן, און רוסלאַנד. צווישן אָט די פֿיר לענדער, טיילט זיך אויס רוסלאַנד מיט איר גרעסטן אונטערשייד צווישן אַ גוטער (35 פּראָצענט) און אַ שלעכטער (17 פּראָצענט) מיינונג.

די ייִדישע שפּראַך האָט אַן אייגנאַרטיקן כּוח־הזכּרון. דעריבער ווערן אָפּגעהיט געאָגראַפֿישע באַגריפֿן פֿון די אַלטע צײַטן, וואָס זײַנען שוין לאַנג אָפּגעמעקט געוואָרן פֿון דער מאַפּע. למשל, די ייִדישע "ליטע" איז אַ סך ברייטער, איידער די איצטיקע ליטווישע רעפּובליק, און נעמט אַרײַן היפּשע טיילן פֿון ווײַסרוסלאַנד און צפֿון־אוקראַיִנע, וואָס זײַנען אַמאָל געווען אין באַשטאַנד פֿונעם ליטווישן גרויס־פֿירשטנטום.

גאָר אַנדערש איז דער ענין גאַליציע. אין תּוך גענומען, איז גאַליציע ניט קיין היסטאָרישער באַגריף. ווען די האַבסבורג־אימפּעריע האָט אָפּגעשניטן אַ שטיק פּוילישע טעריטאָריע אין 1772, בעת דער ערשטער צעטיילונג פֿון פּוילן, האָט מען געדאַרפֿט צוטראַכטן אַ פּאַסיקן נאָמען פֿאַר אָט דעם נײַעם קרוין־לאַנד. איז מען אין ווין געפֿאַלן אויף אַ המצאה אָנצורופֿן די נײַע פּראָווינץ לויט דעם נאָמען פֿון די אַלטרוסישע פֿירשטנטומער פֿון האַליטש און לודמיר (וולאַדימיר־וואָלינסקי). עס האָט זיך באַקומען אַ "קיניגרײַך פֿון גאַליציע און לאָדאָמעריע", כאָטש היסטאָריש האָט אַזאַ קיניגרײַך קיינמאָל ניט עקזיסטירט.