ויקהל
אין אָנהייב פֿון אונדזער פּרשה, דערציילט די תּורה, אַז משה רבינו האָט צונויפֿגעזאַמלט אַלע ייִדן און זיי אָנגעהויבן אָנזאָגן וועגן אָפּהיטן דעם שבת. צווישן די אַנדערע רייד זאָגט דאָ דער פּסוק: "ששת ימים תּיעשׂה מלאָכה, ובֿיום השבֿיעי יהי׳ לכם קודש וגו׳" — זעקס טעג זאָל געטאָן ווערן מלאָכה, און אינעם זיבעטן טאָג זאָל בײַ אײַך זײַן ׳קודש׳, הייליק...
פֿון דעם פּסוק לערנען אַרויס די חז״ל, אַז ניט בלויז דאָס אָפּהיטן שבת איז אַ מצוה, נאָר אַז אויך דאָס אַרבעטן אין די 6 וואָכן־טעג איז אַ מצוה, ווי דער לשון אין די רייד פֿון חז״ל: "אַזוי ווי די ייִדן זײַנען אָנגעזאָגט געוואָרן אויף דער מצות עשׂה פֿון שבת, אַזוי זײַנען זיי אויך אָנגעזאָגט געוואָרן אויף דער מלאָכה" — צו טאָן זי אין די וואָכן־טעג. דאָס הייסט, אַז אַרבעטן און זיך באַשעפֿטיקן מיט מלאָכות, ווען זיי ווערן געטאָן לויט די געבאָטן פֿון דער תּורה און לשם־שמים, זײַנען זיי אויך אין דער בחינה פֿון עבֿודת השם.
אָבער אין דעם פּסוק איז אויך אָנגעדײַט ווי אַזוי אַ ייִד דאַרף זיך באַציִען צו דער אַרבעט אין די זעקס וואָכן־טעג. מיט דעם דאָזיקן אָנזאָג ("ששת ימים תּיעשׂה וגו׳") האָט זיך דאָך משה געוואָנדן דירעקט צום ייִדישן פֿאָלק, וואָלט דאָך דער פּאַסיקסטער אויסדרוק געווען צו זאָגן: "ששת ימים תּעשׂו (אָדער "תּעשׂה") מלאָכה" (זעקס טעג זאָלט איר [אָדער זאָלסטו] טאָן מלאָכה), אָבער דער פּסוק זאָגט ניט אַזוי, נאָר — "תּיעשׂה" (זאָל געטאָן ווערן מלאָכה). וואָס איז דער אונטערשייד?
ווען מ׳זאָגט אַ מענטשן: טו די מלאָכה, אָדער זאָלסט טאָן די מלאָכה, מיינט עס, אַז דער מענטש דאַרף זיך אַנגאַזשירן אין דעם ענין און זיך אַקטיוויזירן צו טאָן די מלאָכה; דערקעגן ווען ס׳ווערט געזאָגט, אַז עס זאָל געטאָן ווערן די מלאָכה, קען דאָס אויך הייסן כּאילו די מלאָכה ווערט געטאָן ווי פֿון זיך אַליין, אָדער דורך עמעצן אַנדערש, אין אַן אופֿן אַז דער מענטש אַליין דאַרף ניט אינוועסטירן אין דעם זײַנע כּוחות און ענערגיע — אַבי די זאַך זאָל געטאָן ווערן.
און פּונקט דאָס איז די תּורה אונדז אויסן צו לערנען: ס׳איז טאַקע אמת, אַז מ׳דאַרף אַרבעטן אין די זעקס וואָכן־טעג; און נאָך מער, ס׳איז אַפֿילו אַ מצוה צו טאָן מלאָכה, ווי געזאָגט. אָבער צוזאַמען דערמיט דאַרף מען געדענקען ניט אַרײַנצוטאָן אין דער מלאָכה זײַן גאַנצן קאָפּ, זײַן לײַב־און־לעבן.
פֿון אַ ייִדן פֿאָדערט זיך צו געדענקען שטענדיק, אַז די אַרבעט און די מלאָכה זײַנען אַן־און־פֿאַר־זיך ניט דער תּכלית אין לעבן; זיי זײַנען בלויז אַ מיטל פֿאַר פּרנסה אד״ג; און אויך די גשמיותדיקע פּרנסה איז ניט דער אמתער ציל אין לעבן. אמתדיק לעבן באַשטייט פֿון אויסלעבן זיך גײַסטיק דורך לערנען תּורה, דורך עבֿודת התּפֿילה, דורך מקיים זײַן מצוות און טאָן מעשׂים טובֿים אאַ״וו.
אָט דער געדאַנק איז אויך אָנגעוווּנקען אין פּסוק פֿון תּהילים (קכח, ב): "יגיע כּפּיך כּי תאכל, אַשריך וטובֿ לך" — אַז דו עסט די מי פֿון דײַנע הענט, איז דיר ווויל און גוט. זעען מיר דאָ די באַטאָנונג אויף די מי פֿון די הענט, ס׳הייסט אַז בלויז די הענט, די אַרבעטסזאַמע כּוחות, זײַנען אַרײַנגעטאָן אין דער באַשעפֿטיקונג; אָבער דער קאָפּ און דאָס האַרץ, די העכערע גײַסט־כּוחות זײַנען רעזערווירט פֿאַר לערנען תּורה און דינען דעם אויבערשטן. און אַז אַ ייִד פֿירט זיך אַזוי, איז ער זוכה צו "אַשריך וטובֿ לך" — איז אים ווויל און גוט.
פּקודי
דעם הײַנטיקן שבת ענדיקט מען לייענען דעם חומש שמות, וואָס ווערט אויך אָנגערופֿן "ספֿר הגאולה", ווײַל אין דעם חומש ווערט דערציילט וועגן דעם אַרויסגאַנג און אויסלייז פֿונעם ייִדישן פֿאָלק פֿון מצרים. בײַם סוף פֿון חומש שמות ווערט דערציילט וועגן דעם אויפֿשטעל פֿון דעם משכּן און וועגן דער ג-טלעכער אַנטפּלעקונג אין אים. און צום סאַמע שלוס פֿון דעם ענין זאָגט די תּורה: "ובהעלות הענן מעל המשכּן יסעו בני ישׂראל בכל מסעיהם" — און ווען דער (הייליקער) וואָלקן האָט זיך אויפֿגעהויבן פֿון איבער דעם משכּן, האָבן די בני ישׂראל געצויגן אין אַלע זייערע ציִונגען (צו ארץ־ישׂראל).
דאָ שטעלט זיך אַ דאָפּלטע שאלה:
א) וואָס פֿאַר אַ שײַכות האָט אָט דער ענין — אַז די ייִדן האָבן געצויגן ווײַטער ווען דער וואָלקן האָט זיך אויפֿגעהויבן פֿון משכּן — צו דער גאַנצער פֿריִערדיקער שילדערונג וועגן דעם געבוי און אויפֿשטעל פֿונעם משכּן? דאָס האָט דאָך אַ שײַכות צו די ערטער אין דער תּורה וווּ ס׳רעדט זיך וועגן די ׳מסעות׳ (ציִונגען) פֿון די ייִדן.
ב) פֿון אָט די ווערטער וועגן דעם אופֿן פֿון די ׳מסעות׳ איז משמע, אַז די ווײַטערדיקע נסיעה פֿון די ייִדן און זייער דערנענטערונג צו ארץ־ישׂראל איז פֿאַרבונדן מיט דעם וואָס די שכינה ווערט אַרויסגעהויבן און אָפּגעטראָגן — דעמאָלט ציִען די ייִדן; אָבער וואָס איז די שײַכות?
דער ענטפֿער אויף ביידע שאלות איז איינער און דער זעלבער: די כּוונה און דער תּכלית סײַ פֿון דעם משכּן און סײַ פֿון דעם גאַנצן באַשאַף, דריקט זיך אויס אין דעם וואָס די ייִדן ציִען און גייען פֿאָרויס דווקא "בהיעלות הענן", ווען דער ג־טלעכער וואָלקן איז אָפּגעטראָגן און ווערט פֿאַרהוילן. ס׳איז ניט קיין באַזונדער אויפֿטו צו דינען דעם אויבערשטן און טאָן וואָס ער וויל, ווען זײַן שכינה געפֿינט זיך אין אַן אַנטפּלעקטן אופֿן דאָ אונטן. דער ציל און תּכלית איז צו דערגרייכן צו דער וועלט פֿון קדושה בשעת זי איז באַהאַלטן און פֿאַרהוילן, ווען עס זעט אויס אויסערלעך, אַז דער הייליקער ׳ענן׳ האָט זיך אַרויפֿגעהויבן און געפֿינט זיך ניט דאָ אין דער וועלט.
דער מדרש (תּנחומא נשׂא טז) זאָגט: "נתאווה הקדוש ברוך הוא להיות לו דירה בתּחתּונים" — דער אויבערשטער האָט, כּבֿיכול, ׳געגלוסט׳ צו האָבן פֿאַר זיך אַ ׳דירה׳ אין צווישן די ׳נידעריקע׳. אַוודאי קען מען פֿרעגן: איז דען שייך בײַ דעם אויבערשטן דער באַגריף פֿון הויך און נידעריק? נאָר דאָס מיינט ניט ׳נידעריקע׳ אין פּשוטן זינען, נאָר אַ מצבֿ פֿון גײַסטיקער נידעריקייט, ווײַל דאָס ג-טלעכע ליכט איז פֿאַרהוילן און לײַכט ניט בגילוי און דאָס ברענגט אַ גרויסע רוחניותדיקע דערנידערונג.
און דאָס איז געווען די כּוונה אינעם גאַנצן וועלט־באַשאַף, אַז דאָס דאָזיקע נידעריקע אָרט, וווּ ס׳איז ניטאָ קיין אַנטפּלעקונג פֿון קדושה, זאָל ווערן אַ ׳דירה׳ פֿאַר דעם אויבערשטן. דהײַנו: אַז ווען דאָס ליכט פֿון קדושה קומט דאָרט ניט צו אַנטפּלעקונג, זאָלן דאָס די ייִדן דורכפֿירן דורך זייער עבֿודה אין תּורה און מצוות.
אַזוי אַרום איז פֿאַרשטאַנדיק, אַז ווען דער ג־טלעכער ׳וואָלקן׳ געפֿינט זיך דאָ אונטן און די שכינה־ליכטיקייט איז אַנטפּלעקט פֿאַר אַלע, דעמאָלט איז די וועלט ניט אין אַ צושטאַנד צו ווערן באַצייכנט ווי אַ "תּחתּון", ווי אַ נידעריק אָרט — און במילא ווערט ניט פֿאַרווירקלעכט די ג־טלעכע כּוונה אין דער בריאה — צו האָבן אַ ׳דירה בתּחתּונים׳, ד״ה דווקא אין אַן אָרט, וווּ דאָס קדושה־ליכט איז פֿאַרהוילן. און דאָס קומט פֿאָר ווען דער ג־טלעכער ׳ענן׳ איז אַרויפֿגעהויבן און ניט אַנטפּלעקט, דעמאָלט הייבן אָן די ייִדן זייערע "מסעות", זייער גאַנג אויפֿן וועג אויסצופֿירן דעם אויבערשטנס רצון — אַראָפּצוברענגען דאָס ליכט פֿון קדושה אין וועלט דורך עבֿודת השם.
און דאָס איז דאָך דאָס וואָס דער משכּן דאַרף אויפֿטאָן — צו באַזעלן דאָס ייִדישע פֿאָלק מיט דעם גײַסטיקן כּוח אַראָפּצוברענגען אין וועלט דאָס ליכט פֿון קדושה — דווקא "בהיעלות הענן". דערפֿאַר ענדיקט די תּורה דאָס דערציילן וועגן אויפֿשטעלן דעם משכּן מיטן פּסוק וואָס זאָגט, אַז "בהיעלות הענן" האָבן זיך די ייִדן געצויגן צו זייער ענדציל.
אין דעם איז דאָ אויך אַן אייביקער אָנווײַז פֿאַר די ייִדן: ווען דאָס ייִדישע פֿאָלק געפֿינט זיך אין פֿינצטערן גלות און אין דער גאַנצער וועלט הערשט אַ גײַסטיקער חושך — איז דווקא דעמאָלט די צײַט ווען די ייִדן דאַרפֿן זיך שטאַרק באַמיִען צו באַשעפֿטיקן זיך אין דער עבֿודה פֿון תּורה ומצוות. מיר טאָרן זיך ניט אָפּשרעקן פֿון דעם גלות־חושך. אַדרבה, מיר דאַרפֿן באַנעמען, אַז אין דעם באַשטייט טאַקע דער תּכלית — צו באַלײַכטן מיט דער תּורה־ליכט די וועלט־פֿינצטערניש.