ווי אַזוי קען דער ייִנגערער דור קלעזמאָרים און ייִדישע זינגערס זיך אונטערשיידן פֿון זייערע פֿירגייער? מע קען שאַפֿן אַ נײַעם רעפּערטואַר, אינעם אַלטן פֿאָלקס־סטיל. און אַזוי טוען טאַקע אַ וואַקסנדיקע צאָל קינסטלער — סײַ קלעזמאָרים, סײַ זינגער. אָדער מע קען נעמען די פֿאָלקס־שאַפֿונגען און זיי באַאַרבעטן; צוגעבן אַ נײַעם קנייטש, אפֿשר אַן אַנדער ריטעם, אַ שפּאָגל נײַע — אומגעריכטע — אַראַנזשירונג. אויב די "באַאַרבעטונג" פֿאַראינטערעסירט אַן עולם וואָס דער טראַדיציאָנעלער צוגאַנג האָט נישט מסוגל געווען צוצוציִען, דאַרף מען דאָס באַטראַכטן ווי אַ סוקצעס. דניאל קאַהן, למשל, דער אַמעריקאַנער אין בערלין, פֿלעכט אַרײַן מיט הצלחה הײַנטצײַטיקע איבערזעצונגען, זײַט בײַ זײַט מיטן ייִדישן טעקסט. דער היפּ־האָפּ־זינגער דזשאַש דאָלגין, באַקאַנט ווי "סאָקאָלד", ניצט ייִדישע טעאַטער־ און פֿאָלקסלידער אין זײַן צעמישונג פֿון קלאַנגען, און דער הײַנטיקער דור וואָס איז אויפֿגעוואַקסן מיט היפּ־האָפּ האָט הנאה דערפֿון.
די ריגער גרופּע "פֿאָרשפּיל" האָט באַשלאָסן, אַז מע קען צופּאַסן די אַלטע ייִדישע לידער צו די נײַע קלאַנגען פֿון וועלט־מוזיק און ראָק־און־ראָל. די גרופּע איז נישט די ערשטע צו גיין אויף דעם דרך.
אָבער, לויט מײַן מיינונג, איז זיי געראָטן צום בעסטן במשך פֿון די לעצטע יאָרן. די זינגערין פֿון דער גרופּע סאַשאַ לוריאַ איז ווייניק באַקאַנט אין אַמעריקע, אָבער איז אַן אָנפֿירנדיקע פּערזענלעכקייט אין דער "ייִדיש־זומער־ווײַמאַר"־פּראָגראַם אין דײַטשלאַנד. אַ פּראָפֿיל פֿון איר האָב איך אָנגעשריבן אין אַ רובריק וועגן דער פּראָגראַם מיט צוויי יאָר צוריק. איצט אַ דאַנק דער נײַער, און ערשטער, רעקאָרדירונג פֿון דער קאַפּעליע, וואָס הייסט, ווי די גרופּע, "פֿאָרשפּיל" Forshpil, קאָן אַ גרעסערער עולם געניסן פֿון איר קול וואָס קען קלינגען סײַ צאַרט, סײַ ענערגיש און שטאַרק. צוזאַמען מיט איר לאַנדסמאַן איליאַ שנייווייס, האָבן זיי מיט דער קאַפּעליע, געשאַפֿן פֿרישע, נאָוואַטאָרישע ייִדישע מוזיק וואָס קאָמבינירט דאָס אַלטע מיטן נײַעם.

מיט אַ פֿידל, אָן אַ פֿידל:
ווידער קלינגט אַ ייִדיש לידל,
מאַמע־לשון — ס‘איז דאָך אַ מחיה.
קלעזמער: הײַנטיקע חכמים
שפּילן ייִדישע ניגונים
צווישן אַלטע לידער שפּילט מען נײַע.
מיט די שורות הייבט זיך אָן דאָס ליד "זינגט אויף ייִדיש" פֿון אַרקאַדי גענדלער. אַז דער זינגער, לערער און ייִדישער קולטור־טוער אַרקאַדי (אַבֿרהם) גענדלער פֿון אוקראַיִנע שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ רײַכן אוצר פֿאַר דער ייִדיש־וועלט האָבן מיר שוין געשריבן מער ווי איין מאָל. דער 91־יאָריקער כעמיקער פֿון זאַפּאָראָזשע, אוקראַיִנע, פֿאַרמאָגט נאָך אַנדערע מעלות וואָס מע דאַרף אַרויסהייבן, דער עיקר, ווי אַ פֿרוכטפּערדיקער שרײַבער פֿון ייִדישע זינגלידער; אַ טאַלאַנט וואָס האָט זיך אַנטוויקלט שפּעט אין זײַן לעבן. אויף דעם נײַעם קאָמפּאַקטל "ייִדישע לידער" הערט מען צום ערשטן מאָל אַן אויסקלײַב פֿון זײַנע אייגענע מוזיקאַלישע שאַפֿונגען.
די רעקאָרדירונג האָט אַרויסגעגעבן די קאַליפֿאָרניער פֿירמע Golden Horn, וועלכע האָט במשך פֿון די לעצטע עטלעכע יאָרן פֿאַרנומען אַן אויבן אָן אין דער קלעזמער־וועלט מיט קאָמפּאַקטלטעך פֿון חנה קופּער, "ווערעצקי פּאַס", "בודאָוויץ" און לעצטנס, מײַקל ווינאָגראַד. אָבער פֿאַרן צוזאַמענשטעלן די רעקאָרדירונג טראָגט דאָס אַחריות אַ גרופּע פֿרײַנד פֿון גענדלערן, בראָש מיטן דײַטשן קלאַרנעטיסט קריסטיאַן דאַוויד. דעם פּראָיעקט האָבן געשטיצט גענדלערס חסידים פֿון איבער דער וועלט, און זיי וועלן נישט אַנטוישט ווערן פֿונעם רעזולטאַט.

צוקוקנדיק זיך צו אַ קורצן פֿילם וועגן דעם נײַ־געשאַפֿענעם "גערער מאַנדאָלין־אָרקעסטער" איז מיר געקומען אויפֿן געדאַנק דער אינטערעסאַנטער ענין פֿונעם ווידעראויפֿלעב פֿון דער מוזיקאַלישער קולטור פֿון די ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע הײַנטיקע צײַטן.
נישט קיין קליינעם חלק אין דער שאַפֿונג פֿון דער נײַער מיזרח־אייראָפּעיִשער מוזיק — די אַזוי־גערופֿענע "קלעזמער־מוזיק" — האָט צו טאָן מיט רעקאָנסטרויִרן; דאָס צונויפֿנעמען "ברעקלעך", פֿראַגמענטן, קרישקעס, וואָס אונדז איז געבליבן נאָכן חורבן און מיט דעם חומר ווי אַ באַזע, שאַפֿן אָריגינעלע קאָמפּאָזיציעס און קומען צו קינסטלערישע באַשלוסן און אויספֿירן. אָפֿט מאָל האָט מען נישט קיין סך אַזעלכע "פֿראַגמענטן", אָבער דער קינסטלער גייט זײַן אייגענעם וועג מיט זאַכן וואָס ער האָט נאָר בײַ דער האַנט.
למשל, עס פֿרעגט זיך די קשיא — ווי אַזוי האָט געקלונגען דער ייִדישער פֿידל אינעם 19טן יאָהונדערט? וואָס האָט סטעמפּעניו געשפּילט און ווי אַזוי האָט ער געשפּילט אויף זײַן כּלי, אַז יעדער בײַ דער חתונה זאָל זיך צעוויינען? קיין רעקאָרדירונגען פֿון סטעמפּעניו האָבן מיר נישט. אָבער מיר האָבן יאָ רעקאָרדירונגען פֿון ש. אַנ־סקיס פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה, אין וועלכע די פֿידלער שפּילן פֿאַר דעם פֿאָלקלאָריסט פֿידל־שטיקעלעך, וואָס ווי מע זאָגט, סטעמפּעניו אַליין האָט זיי קאָמפּאָנירט. צוהערנדיק זיך צו די רעקאָרדירונגען, צעוויינט מען זיך אָבער נישט, און דער פֿידלער קלינגט גאַנץ אַמאַטאָריש, "אַפֿילו פֿאַר אַ קלעזמער".

אין דער הײַנטיקער וועלט פֿון יונגע קלעזמאָרים, וואָס באַשטייט, דער עיקר, פֿון מאַנצבילן, וואַרפֿט זיך אין די אויגן דאָס מוטער־טאָכטער פּאָרל פֿון עליין (איטעלע) האָפֿמאַן־וואַטס און סוזען וואַטס פֿון פֿילאַדעלפֿיע. נישט נאָר איז די מאַמע עליין אַ מוזיקער, אַ קלעזמער, נאָר זי שפּילט אויף די פּײַקלעך, דער "מענערישסטער" אינסטרומענט אין דער קאַפּעליע. די טאָכטער סוזען שפּילט אויפֿן טרומייט און ווערט הײַנט פֿאַררעכנט ווי איינע פֿון די בעסטע שפּילערס אין דער קלעזמער־וועלט. אָבער די פֿאַרבינדונג אין דער משפּחה מיט קלעזמער־מוזיק איז עלטער ווי די צוויי דורות, און אין אַ נײַעם פֿילם "איטעלע: אַ לעבן אין קלעזמער" [Eatele: A Life in Klezmer] באַקענט מען זיך מיט דער גאַנצער משפּחה־געשיכטע.
די בראַנזשע פֿון קלעזמערײַ בײַ ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע האָט זיך תּמיד געהאַלטן אין דער משפּחה, און איז איבערגעגעבן געוואָרן פֿון איין דור צום צווייטן. דער פּאָעט ירמיהו העשעלעס האָט געקענט באַשרײַבן ווי די אַלע קלעזמאָרים אין דער אַמאָליקער גאַליציע זענען באַשטאַנען פֿון בלויז געציילטע משפּחות, וואָס האָבן זיך משדך געווען איינע מיט דער אַנדערער, און האָבן זיך פֿאַרשפּרייט איבער אַ גרויסער טעריטאָריע במשך פֿון יאָרן. מע דאַרף געדענקען, אַז דער סטאַטוס פֿונעם קלעזמער איז געווען אַ גאַנץ נידעריקער. דעריבער האָבן די קלעזמאָרים־משפּחות זעלטן געקענט געפֿינען אַ שידוך אין רײַכערע פֿאַמיליעס.
דער זיידע פֿון עליין האָפֿמאַן־וואַטס, דער קלעזמער יוסף האָפֿמאַן, האָט געלעבט אינעם אוקראַיִנישן שטעטל באָגאָפּאָליע, נישט ווײַט פֿון אָדעס. זײַן זון יעקבֿ האָפֿמאַן (1899—1974) איז געקומען קיין אַמעריקע און אָנגעהויבן צו שפּילן דעם קסילאָפֿאָן אין "קאַנדעלס אָרקעסטער" אין די 1920ער יאָרן. איין רעקאָרדירונג פֿון דער תּקופֿה "דזשייקי דזשעז עם אָפּ" [Jakie, Jazz‘em Up] שטעלט מיט זיך פֿאָר דעם באַקאַנטסטן משל פֿון אַ צונויפֿגוס פֿון קלעזמער־מוזיק מיט דזשעז־מוזיק, בפֿרט מיט דער דזשעז־מוזיק פֿון ניו־אָרלינס.

פֿון מײַן נסיעה קיין אייראָפּע האָב איך צוריקגעבראַכט צוויי נײַע און אינטערעסאַנטע רעקאָרדירונגען פֿון דײַטשע קאַפּעליעס; גאַנץ אַנדערש איינע פֿון דער אַנדערער. אָנהייבנדיק פֿון די 1990ער יאָרן, איז דײַטשלאַנד געוואָרן אַ צענטער פֿון קלעזמער־מוזיק און מע קען הײַנט שוין צוגעבן, אַז זי איז אויך געוואָרן אַ צענטער פֿון נײַע שאַפֿונגען פֿון ייִדישע לידער. בערלין, אַ מעטראָפּאָל וווּ דאָס דירה־געלט איז נאָך נישט צו הויך, ציט צו שאַפֿערישע כּוחות פֿון דער גאָרער וועלט. אָבער אַפֿילו אין אַנדערע שטעט פֿון דײַטשלאַנד אַנטוויקלען זיך נײַע פּראָיעקטן. אין האַמבורג זינגט סטעלאַ יורגענסאָן נײַע קאָמפּאָזיציעס צו דער פּאָעזיע פֿון דער דיכטערין רייזל זשיכלינסקי; אין מינכן טרעטן אויף אַנדרעאַ פּאַטשור מיט איליאַ שנייווײַס אין אַ נײַער פּראָגראַם פֿון בײַעריש־ייִדישע לידער; און אין קעלן, האָט די גרופּע ״A Tickle in the Heart״ ["אַ קיצל אין האַרצן"], אַרויסגעלאָזט אַ נײַ קאָמפּאַקטל "פֿידלרויז", מיט דער גאַסט־פֿידלערין און זינגערין פֿון ברוקלין, דבֿורה שטראַוס.
דער אָנפֿירער פֿון דער גרופּע "קיצל אין האַרצן", אַנדרעאַס שמיטגאַס, האָט אין אַ פֿריִערדיקן געראָטענעם פּראָיעקט פֿאַרבעטן דעם אַמעריקאַנער ייִדיש־פּעדאַגאָג, פּסח פֿישמאַן, קיין דײַטשלאַנד אַרומצופֿאָרן און דערציילן זײַנע אויסגעטראַכטע מעשׂיות, וואָס ער האָט אויסגעשפּילט פֿאַרן דײַטשישן עולם. די מוזיקער אין דער גרופּע — דער גיטאַריסט שמיטגאַס, קלאַרנעטיסט בערנד שפּעהל, באַסיסט טאָמאַס פֿריצע — זענען שוין צוזאַמען 12 יאָר, און דאָס צוזאַמענשפּילן קלינגט אָן אַ פּגם.
נאָכן טויט פֿון אַבֿרהם סוצקעווער איז די גרופּע אינספּירירט געוואָרן פֿון זײַן פּאָעזיע און פֿײַערדיקער פּערזענלעכקייט. דער טיטל פֿון דער נײַער רעקאָרדירונג "פֿידלרויז" נעמט זיך פֿון סוצקעווערס פּאָעזיע. לויט די מוזיקער פֿון "קיצל אין האַרצן", שטעלט מיט זיך פֿאָר די רויז אַ סימבאָל פֿון ליבע און שיינקייט, און די פֿידל — אַ סימבאָל פֿון דער ייִדישער מוזיק. דעריבער קען מען פֿאַרן ייִדישן מוזיקער קיין מער פּאַסיקן אימאַזש נישט געפֿינען.

אין די הייסע טעג פֿון זומער דערמאָנט מען זיך אין די יונגע יאָרן, ווען מע איז געפֿאָרן אין די ייִדישע זומער־קאָלאָניעס, ווי "קינדערלאַנד" "בויבעריק" "המשך" און "קינדעררינג". די טויזנטער תּלמידים פֿון די ייִדישע פֿאָלקשולן פֿלעגן דאָרטן פֿאַרברענגען די זומערן און ווען מע האָט די קעמפּס געגרינדעט אין די 1920ער און 1930ער יאָרן, האָט מען געהערט אַ סך ייִדיש. מיט די יאָרן האָבן די קינדער זיך אַסימילירט און אַלץ ווייניקער געקענט און גערעדט ייִדיש. אָבער די ייִדישע לידער, וואָס מע פֿלעגט זינגען, זענען געבליבן אין זכּרון בײַ די קעמפּער, ביזן טיפֿן עלטער.
נישט נאָר פֿאָלקסלידער האָט מען געזונגען, נאָר אָריגינעלע ייִדישע לידער, געשאַפֿן פֿאַרן זומער־לאַגער. ווייניק פֿון די דאָזיקע לידער האָט מען רעקאָרדירט, און ס׳וואָלט אַוודאי געווען כּדאַי זיך צו טרעפֿן מיט די אַמאָליקע קעמפּער און די לידער פֿאַרשרײַבן. יענע וואָך האָב איך זיך געטראָפֿן מיט פֿרוי וויקי מאַניס פֿון ריווערדייל, ניו־יאָרק, כּדי צו רעקאָרדירן די לידער, וואָס זי געדענקט פֿונעם קעמפּ "קינדערוועלט". דער קעמפּ איז געווען אַ טייל פֿונעם "ייִדיש־נאַציאָנאַלן אַרבעטער־פֿאַרבאַנד" און האָט זיך געפֿונען אין הײַלאַנד־מילס, ניו־יאָרק. דער שטח פֿונעם זומער־לאַגער האָט זיך געשטרעקט איבער 250 אַקער און דאָס לאַנד האָט מען געטיילט מיט דער "פֿאַרבאַנד"־קאָלאָניע פֿאַר דערוואַקסענע — "אונדזער קעמפּ".
דאָס באַגעגעניש מיט פֿרוי מאַניס האָב איך אַראַנזשירט, נאָך דעם ווי איך האָב באַקומען אַ געזאַנג־ביכל פֿון "קינדערוועלט" פֿון די 1930ער יאָרן. זי האָט אָנגעקוקט דאָס ביכל און באַלד פֿאַרשטאַנען, אַז זי איז געקומען אין קעמפּ עטלעכע יאָר שפּעטער ווי ווען דאָס ביכל איז אַרויס, און געקענט אַנדערע לידער. דער באַקאַנטער אַקטיאָר צבֿי סקולער איז אין די 1930ער יאָרן געווען דער דירעקטאָר פֿון "קינדערוועלט", אָבער נישט אין איר צײַט. דעם "קינדערוועלט־הימען", ווערטער פֿון אַ. מאיראָוויטש, מוזיק פֿונעם גרויסן קאָמפּאָזיטאָר לאַזאַר ווײַנער, האָט מען נאָך געזונגען אין אירע קעמפּ־יאָרן, און זי האָט דאָס פֿאַר מיר אויפֿגעזונגען.

דער אַמעריקאַנער זינגער־טרובאַדור, וווּדי גאָטרי, איז געבוירן געוואָרן דעם 14טן יולי 1912 אין אַ קליין שטעטל אין אָקלאַהאָמאַ און געשטאָרבן אין ניו־יאָרק אין 1967. קיין ייִד איז ער נישט געווען, אָבער קיין געטרײַער קריסט איז ער אויך נישט געווען. אַ לינק־געשטימטער פּאָליטיש־אַקטיווער פֿאָלקזינגער, האָט גאָטרי באַגײַסטערט עטלעכע דורות מיט זײַן איבערגעגעבנקייט און אידעאַליזם, מיט זײַן צונויפֿגאָס פֿון קונסט און אַקטיוויזם. אויף זײַן גיטאַר האָט ער אָנגעשריבן "די מאַשין הרגעט אַוועק פֿאַשיסטן".
וואָס איז דאָס שײַכות צווישן וווּדי גאָטרי און די ייִדן? קודם־כּל איז זײַן ווײַב מאַרגאָ גאָטרי געווען די טאָכטער פֿון דער ייִדישער פּאָעטעסע עליזה גרינבלאַט (1888—1975), דיכטערין פֿון אַזוינע לידער ווי "פֿאָרט אַ פֿישער אויפֿן ים", "חלומען חלומות" און "חבֿיבֿהלע". הייסט עס, אַז וווּדיס קינדער זענען ייִדן, און זײַנע קינדער זענען געוואָרן גאַנץ באַקאַנט אין דער וועלט פֿון פֿאָלקמוזיק. דער זון אַרלאָ גאָטרי, אַ בן־דור פֿון באָב דילאָן, איז נאָך אַלץ פֿון די באַליבטסטע פֿאָלקזינגערס. די טאָכטער נאָראַ גאָטרי פֿירט אָן מיטן "וווּדי גאָטרי־אַרכיוו", אַ וויכטיקע זאַמלונג, צו וועלכער מיר וועלן זיך אין גיכן אומקערן.

דעם סוף־וואָך האָט מײַן חבֿר מיישקע אַלפּערט מיך געבעטן אים צו פֿירן אויף אַ פֿעסטיוואַל נישט ווײַט פֿון אונדזער דאַטשע אין די קעטסקיל־בערג, וווּ מע האָט אים פֿאַרבעטן צו שפּילן. האָב איך מסכּים געווען און זיך באַקענט מיט אַ גאַנץ נײַער סבֿיבֿה. דער פֿעסטיוואַל הייסט "דזשעטלאַג" [Jetlag] און איז געצילט אויף די רוסישע אַמעריקאַנער. די אונטערנעמונג קומט פֿאָר אין אַ טאָל צווישן צוויי בערג, און עס ציט זיך אַ מײַל פֿון איין עק ביזן צווייטן. איך האָב דערוואַרט, אַז דער עולם וועט באַשטיין פֿון רוסישע אינטעלעקטואַלן פֿון ניו־יאָרק. אָבער ס׳האָט זיך אַרויסגעשטעלט, אַז עס זענען געקומען, דער עיקר, רוסישע "היפּיס". אין איין עק האָט מען אויפֿגעשטעלט אַן אָרט אין גײַסט פֿונעם היפּי־פֿעסטיוואַל "ברענענדיקער מאַן" [Burning Man], וואָס קומט פֿאָר, געוויינטלעך, אין אַן אַמעריקאַנער מידבר, און הונדערטער טאַנצן אַרום אַ לאַגער פֿײַער ביז עס הייבט אָן שאַרייען אויף טאָג.
אין מיטן פֿון דער בפֿירוש נישט־ייִדישער אונטערנעמונג (כאָטש עס קומען אַ סך רוסישע ייִדן), איז אויפֿגעטראָטן דער מוזיקער דן קאַהן פֿון בערלין, צוזאַמען מיט די רוסיש־ייִדישע מוזיקער, באַקאַנט פֿאַר זייער עקצענטרישקייט, דער זינגער פּסוי קאָראָלענקאָ און גיטאַר־שפּילער וואַניע זשוק. דאַכט זיך, אַז זשוקן האָט מען אָראָפּגעבראַכט גלײַך צו פֿליִען פֿון מאָסקווע; אַ סימן, איך האַלט, אַז מסתּמא גיט אַ רוסישער אָליגאַרך דאָס געלט צו דעקן די קאָסטן פֿונעם פֿעסטיוואַל, ווײַל דער עולם איז געווען אַ רעלאַטיוו קליינער.
דן קאַהן האָט געזונגען זײַנע ראַדיקאַלע לידער און באַאַרבעטונגען פֿון ייִדישע לידער אויף ייִדיש און ענגליש, ווי געבירטיגס "אַרבעטסלאָזע מאַרש" און וואַרשאַווסקיס "מילנערס טרערן" (כּדאַי צו זען זײַן מוזיקאַלישן ווידעאָ פֿון דעם "מאַרש" אויף יו־טוב https://www.youtube.com/watch?v=6KFVVKFxr60. אויב די ייִדיש־וועלט וואָלט געהאַט אַ פּריז פֿאַרן בעסטן מוזיקאַלישן ווידעאָ, וואָלט דאָס זיכער געוווּנען!).

צו אַבֿרהם סוצקעווערס באַקאַנט ליד "ווער וועט בלײַבן?" האָט די כאַרקאָווער זינגערין זשעניע לאָפּאַטניק געשאַפֿן אַ מעלאָדיע וואָס איז, אין איין אויגנבליק, פֿאַרשפּרייט געוואָרן איבער ימען. די ניו־יאָרקער גרופּע "ייִדישע פּרינצעסין" בראָש מיט דער זינגערין שׂרה־מינע גאָרדאָן און די לאָנדאָנער זינגערין הילדע בראָנשטיין האָבן רעקאָרדירט לאָפּאַטניקס ליד אויף זייערע קאָמפּאַקטלעך. נאָך סוצקעווערס פּטירה איז דאָס ליד געוואָרן נאָך מער געזונגען איבער דער וועלט.
ווער וועט בלײַבן
וואָס וועט בלײַבן?
בלײַבן וועט אַ ווינט
בלײַבן וועט די בלינדקייט פֿונעם בלינדן,
וואָס פֿאַרשווינדט.
בלײַבן וועט אַ סימן פֿונעם ים,
אַ שנירל שוים.
בלײַבן וועט אַ וואָלקנדל
פֿאַרטשעפּעט אויף אַ בוים...
זשעניע לאָפּאַטניק איז הײַנט אַ לערערין פֿון ייִדיש פֿאַר קינדער אין כאַרקאָוו, אוקראַיִנע, און איז צווישן אַ גרופּע מוזיקער, וועלכע איז ערשט באַקאַנט געוואָרן אין די מערבֿ־לענדער נאָך דעם ווי "קלעזפֿעסט־קיִעוו" און "קלעזפֿעסט־פּעטערבורג", און פֿעסטיוואַלן אין מאָסקווע האָבן צוזאַמענגעבראַכט יונגע טאַלאַנטן פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד מיט די קלעזמאָרים און ייִדישע זינגער פֿון אַמעריקע און אייראָפּע אין די 1990ער און אָנהייב 2000ער יאָרן. לאָפּאַטניק איז געוואָרן די זינגערין פֿון דער "כאַרקאָווער קאַפּעליע" וואָס דער פֿידלער סטאַש רײַקאָ האָט געשאַפֿן; אַ גרופּע וואָס איז אָנערקענט ווי איינע פֿון די בעסטע אין מיזרח־אייראָפּע.

אין צפֿון־קאַליפֿאָרניע האָבן זיך באַזעצט במשך פֿון די לעצטע יאָרן שאַפֿערישע ייִדישע מוזיקאַלישע כּוחות, ווי: די זינגערס שאַראָן בערנשטיין און הענעך קאַרי; די קלעזמאָרים דשאַזש האָראָוויץ און קוקי זעגלשטיין. פֿריִער האָבן דאָרטן שוין געוווינט דער מײַסטער־באַסיסט סטו בראָטמאַן און זינגער דזשערי טעני, צווישן אַנדערע. דער יערלעכער "קלעז־קאַליפֿאָרניע"־פֿעסטיוואַל, וואָס יהודית קונאָפֿסקי שטעלט צונויף, און "דער ייִדישער מוזיק־פֿעסטיוואַל" וואָס עלענאָר שאַפּיראָ אָרגאַניזירט אין בערקלי, שפּיגלען אָפּ דעם גרויסן אינטערעס דאָרטן צו דער ייִדישער מוזיק און די גרויסע צאָל טאַלאַנטן אַרום סאַן־פֿראַנציסקאָ.
די זינגערין און אַקאָרדעאָן־שפּילערין, נשמה לעוויצקי, שטאַמט פֿון צפֿון־קאַליפֿאָרניע, אָבער האָט אַרומגעוואַנדערט, און האָט אין ניו־יאָרק געוווינט עטלעכע יאָר. אפֿשר האָט איר זי געהערט זינגען ייִדישע לידער אין אַן אונטערבאַן־סטאַנציע? אין ניו־יאָרק האָט זי געזונגען אין דער גרופּע "מאַקס און מינקאַ", און אַראַנזשירט מוזיק פֿאַרן קינדער־קאָמפּאַקטל "פֿלי, מײַן פֿלישלאַנג". בסך־הכּל האָט זי אַרויסגעלאָזט זיבן קאָמפּאַקטלעך מיט פֿאַרשיידענע גרופּעס.
אויף איר נײַער רעקאָרדירונג "די גנבֿים" (אויף ענגליש The gonifs), הערט מען, אַז לעוויצקי האָט ליב צו זינגען לידער מיט אינטערעסאַנטע ווערטער, און נישט סתּם פּאָפּולערע לידער. איר אופֿן פֿון פֿאָרשטעלן אַ ליד, וואָלט איך באַצייכנט ווי אַ קאַבערע־סטיל — אַ ביסל דראַמאַטישקייט, און אַ ביסל ראָמאַנטישקייט. מע קען זיך לײַכט פֿאָרשטעלן ווי זי זינגט די לידער אין אַ קאַפֿע אָדער קאַבערע. זעט אויס, אַז אַ קאַבערע־סטיל און קאַבערע־לידער זענען אין דער מאָדע: מיר האָבן אָקאָרשט רעצענזירט נאָך אַ נײַע קאַבערע־רעקאָרדירונג פֿון "מאַפּאַמונדי" — וואַרשעווער ייִדישע קאַבערע־לידער. הלוואַי וואָלט געווען כאָטש איין קאַבערע אין דער גרויסער ניו־יאָרק, וווּ מע וואָלט געקענט רעגולער הערן די ייִדישע לידער!

ווי אַזוי באַשליסט מען, וואָס איז פֿאָלקלאָר און וואָס איז "הויכע קונסט"? וואָס איז אַמאַטאָריש און וואָס — פּראָפֿעסיאָנעל? די טערמינען ניצט מען אָפֿט אָן שום ספּעציפֿישקייט. נישט איין מאָל האָט אַ קריטיקער אָנגערופֿן אַ שרײַבער — "פֿאָלקספּאָעט", און דער שרײַבער האָט זיך באַליידיקט, כאָטש דער רעצענזענט האָט דאָס דווקא געמיינט צום גוטן. צי זענען די לאָדזשער פּאָעטן מרים אולינאָווער, אָדער הערשעלע געווען פֿאָלקספּאָעטן? און אויב יאָ, וואָס מיינט מען דערמיט? פֿאַר וואָס איז מרדכי געבירטיג אַ פֿאָלקספּאָעט, און יעקבֿ גלאַטשטיין נישט? ווײַל מע פֿאַרשטייט לײַכט זייערע לידער, אָדער ווײַל זיי זענען געווען באַליבט בײַם פֿאָלק?
אַזעלכע געדאַנקען זענען מיר געקומען אין קאָפּ, ווען איך האָב איבערגעלייענט דעם נײַעם נומער פֿונעם זשורנאַל "Musica Judaica“ (באַנד 19). עטלעכע אַרבעטן אין דער פּובליקאַציע באַהאַנדלען טעמעס און פּערזענלעכקייטן, וועלכע רופֿן אַרויס בײַם לייענער קשיאות וועגן דעם ענין, ווי אַזוי צו באַצייכענען די מוזיקאַלישע שאַפֿערישקייט אין געוויסע קהילות.
רחלי גלאַי, אַ טשעליסטין, איז די טאָכטער פֿונעם קאָמפּאָזיטאָר און כּלל־טוער פֿון דער ייִדישער קולטור אין ישׂראל, דניאל גלאַי. זי פֿאָרשט איצט דאָס לעבן און שאַפֿן פֿון יאָאַכים סטוטשעווסקי, און האָט אָנגעשריבן אַן אַרבעט אינעם זשורנאַל וועגן זײַן אַרכיוו, וואָס געפֿינט זיך אין תּל־אָבֿיבֿ. אין דער קלעזמער־ און ייִדישער פֿאָלקלאָר־וועלט קען מען גוט די אַרבעטן פֿון סטוטשעווסקי, ווײַל זײַנע צוויי ביכער אויף העברעיִש וועגן קלעזמאָרים און דעם מוזיקאַלישן פֿאָלקלאָר פֿון די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן פֿאַרמאָגן אַ סך אינטערעסאַנטע מאַטעריאַלן.

סוף מאַרץ האָט מען געוויזן אויף דער טעלעוויזיע די פּראָגראַם The Thomashefskys: Music & Memories of a Life in the Yiddish Theater ["די טאָמאַשעווסקיס: מוזיק און זכרונות פֿון אַ לעבן אינעם ייִדישן טעאַטער"]. די וואָך ווערט אַרויסגעגעבן דאָס ווידעאָ־קאָמפּאַקטל פֿון דער פּראָגראַם — אַ פֿאָרשטעלונג פֿונעם דיריגענט מײַקל טילסאָן-טאָמאַס וועגן זײַן זיידע־באָבע, די לעגענדאַרע ייִדישע אַקטיאָרן באָריס און בעסי טאָמאַשעווסקי.
טילסאָן־טאָמאַס, אַן אַמאָליקער פּראָטעזשע פֿונעם באַרימטן דיריגענט און קאָמפּאָזיטאָר לעאָנאַרד בערנשטיין, שטרעבט אויך, ווי זײַן לערער, צו מאַכן אַ רושם סײַ אין דער וועלט פֿון דער קלאַסישער מוזיק, סײַ אין דער וועלט פֿון פּאָפּולערער מוזיק. טילסאָן־טאָמאַס איז באַקאַנט ווי דער דיריגענט פֿון דער "סאַן־פֿראַנציסקאָ־סימפֿאָניע", און דער גרינדער און קינסטלערישער דירעקטאָר פֿון דער "נײַער וועלט־סימפֿאָניע"; אַן אָרקעסטער פֿון ייִנגערע מוזיקער, מיט וועלכן ער דיריגירט אין דער פֿאָרשטעלונג.
אָבער אַ מאָל איז ער געווען אַ קליין ייִנגל אויף זײַן באָבע בעסיס שויס, און די באָבע האָט אים דערציילט וועגן איר לעבן און וווּנדערלעכע מעשׂיות וועגן דעם ייִדישן טעאַטער. זײַן טאַטע און פֿעטער פֿלעגן אויך אויסשפּילן סצענעס פֿאַר אים אין זייער היים און אים באַקענען מיט די באַקאַנטסטע לידער.
טילסאָן־טאָמאַס האָט אָנגעשריבן דעם סקריפּט און איז דער נאַראַטאָר פֿון דער פֿאָרשטעלונג, וואָס מע האָט פֿילמירט אין אַפּריל 2011, אינעם "נײַער וועלט־צענטער" אין מיאַמי־ביטש. שוין אין 1998 האָט טילסאָן־טאָמאַס געשאַפֿן דעם "טאָמאַשעווסקי־פּראָיעקט" צו זאַמלען מאַטעריאַלן וועגן זײַן זיידע־באָבע פֿון איבער דער וועלט.