3. מײַן ייִדישער באַגאַזש

צווישן די שענסטע אוצרות, וואָס דאָס ייִדישע פֿאָלק האָט געשאַפֿן און לאָזט איצט אַזוי לײַכטזיניק און גלײַכגילטיק צעשלעפּן — איז דער ייִדיש־אוצר. אויב דער אייבערשטער האָט געשאַפֿן דאָס וואָרט און געגעבן עס דווקא דעם מענטשן, נישט אַן אַנדער פֿון זײַנע באַשעפֿענישן, האָט ער דאָך דערמיט אַרויסגעוויזן דעם גרעסטן רעספּעקט און חשיבֿות פֿאַרן מענטשן.
דאָס אַשכּנזישע ייִדנטום האָט געשאַפֿן אַן אייגן "וואָרט" — די שפּראַך ייִדיש. איז עס דען ניט קיין געטלעכע אַרבעט?! ייִדיש — איז אַ מין גלויבן; און ווער עס נעמט דאָס דאָזיקע גלויבן אָן, ווערט אַ טייל פֿון אַ באַזונדערער עדה, וואָס איז, ווי פֿריִער, צעוואָרפֿן איבער דער וועלט. וואָס טראָגט עס אין זיך, דאָס גלויבן? וואָס יעדעס גלויבן טראָגט — דעם פֿאָלקס גײַסט, אויסגעהאַלטן, ווי אַ טויזנט־יאָריק געטראַנק, אויף חכמה, הומאָר און געוויין, געשיכטע און גורל פֿון אָבֿות, מוזיק און טענץ — אַלץ אַרײַנגעשריבן אין אַ באַזונדערער ספֿר־תּורה...
אין מעלבורן האָב איך באַגעגנט מענטשן פֿון פֿאַרשיידענעם עלטער, וואָס האַלטן זיך בײַ אָט דעם ייִדיש־גלויבן. יעדער פֿון זיי איז אַוודאי באַשעפֿטיקט מיט זײַן אייגענער פּרנסה, פֿאַרטאָן אין זײַן פֿאַך, משפּחה־ענינים; זיי רעדן אינעם טאָג־טעגלעכן לעבן אויף דער לאַנד־שפּראַך, אָבער אַלע פֿאַראייניקט זיי די געטרײַשאַפֿט און ליבע צו מאַמע־לשון. ווען זיי בלײַבן אַליין, אָדער טרעפֿן זיך מיט אַן אַנדער מיטגליד פֿון דער ייִדיש־עדה, וואַרפֿן זיי אַראָפּ פֿון זיך די וואָכעדיקע מלבושים און פֿילן זיך פֿרײַ און יום־טובֿדיק, ווי עס פּאַסט פֿאַר אַ ייִד אום־שבת.

ייִדישע אינטעליגענץ האָטּ ליב דאָסטאָיעווסקין. ניט געקוקט אויף זײַן אויסגעשפּראָכענער שׂינאת־ישׂראל, וואָס קומט אַרויס בולט אי אין זײַן פּריוואַטער קאָרעספּאָנדענץ, אי אין זײַנע געדרוקטע טעקסטן, איז דאָסטאָיעווסקי געווען אפֿשר דער סאַמע פּאָפּולערער רוסישער קלאַסיקער ניט נאָר בײַם אַסימילירטן רוסיש–ייִדישן עולם, אָבער אויך בײַ פֿרומע ייִדן ווי, למשל, אַהרן שטיינבערג און אַפֿילו בײַ ציוניסטן און העבראַיִסטן, ווי יוסף־חיים ברענער. אויף ייִדיש זײַנען דאָסטאָיעווסקיס ראָמאַנען אַרויס אין פֿאַרשידענע איבערזעצונגען אין בערלין, וואַרשע און ניו־יאָרק (הגם ניט אין סאָוועט־רוסלאַנד, וווּ מען האָט אים געהאַלטן פֿאַר טריף־פּסול!).
די ייִדישע ליבע צו דאָסטאָיעווסקין הייבט זיך אָן נאָך בעת זײַן לעבן. דער אַנטוישטער משׂכּיל אַבֿרהם־אורי קאָוונער האָט אָנגעשריבן דעם באַרימטן רוסישן שרײַבער אַ בריוו פֿון סיביר, וווּ מען האָט אים פֿאַרשיקט פֿאַר באַגנבֿענען אַ באַנק. קאָוונער האָט זיך געחידושט, ווי אַזוי פּאָרט זיך בײַ דאָסטאָעווסקין זײַן אַלמענטשלעכער הומאַניזם מיט דער שׂינאה צו דעם ייִדישע פֿאָלק. דאָסטאָיעווסקי האָט אים געענטפֿערט גאַנץ פֿרײַנדלעך, און סוף־כּל־סוף איז קאָוונער געוואָרן אַ קריסט און האָט זיך קונה־שם געווען אין דער רוסישער זשורנאַליסטיק.

אין די פֿאָריקע פּרשיות פֿונעם חומש "במדבר", האָבן מיר באַהאַנדלט פֿאַרשיידענע אויסנעמלעכע, פּאַראַדאָקסישע און אומגעוויינטלעכע סיטואַציעס. ווי מיר האָבן דאָס שוין באַהאַנדלט עטלעכע מאָל, ווערט אינעם דאָזיקן טייל פֿון דער תּורה כּסדר באַטראַכט די טעמע פֿון דיאַלעקטישע באַציִונגען צווישן אָרדינאַרע זאַכן און אויסנאַמען.
די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן מיר געלייענט די פּרשה "חוקת", וווּ עס גייט אַ רייד וועגן דער פּאַראַדאָקסישער מיצווה פֿון "פּרה אַדומה", דורך וועלכער די כּהנים פֿלעגן מטהר זײַן ייִדן נאָך אַ קאָנטאַקט מיט אַ מת. דער כּהן, וועלכער פֿירט דורך דעם דאָזיקן טהרה־ריטואַל, ווערט אָבער אַליין טמא אינעם פּראָצעס. דאָס הייסט, אַז דאָס אַש פֿון "פּרה אַדומה" טראָגט אין זיך, מיטאַמאָל, אַ קוואַל פֿון טומאה און טהרה.
אין משיחס צײַטן וועט דער חילוק צווישן טומאה און טהרה בטל ווערן. די מענטשהייט וועט זען, אַז דאָס ג־טלעכע ליכט שטעקט אַפֿילו אין אַזעלכע ענינים, וואָס זעען הײַנט אויס ווי נעגאַטיווע און פֿינצטערע. מע וועט פֿאַרשטיין, אַז אין אַ פּלאַץ, וואָס זעט אויס ווײַט פֿון קדושה, באַהאַלט זיך צומאָל אַ סגולה קעגן דער גרעסטער טומאה.
אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט דער זעלבער געדאַנק באַטראַכט אויף אַ מער ראַדיקאַלן אופֿן. דער מואבֿישער קיניג בלק, אַ בייזער מענטש און אַ בפֿירושער שׂונא פֿון ייִדן, האָט געבעטן דעם בייזן כּישוף־מאַכער בלעם צו פֿאַרשעלטן דאָס ייִדישע פֿאָלק מיט אַ טויט־קללה.

ייִדישע פּאָעזיע בײַם "פּאָעממאָביל"

טײַערע חזנטע,
ווען מײַן 4־יאָריק זונדל וויל עפּעס, הייבט ער אָן שרײַען, וואַרפֿט מיט די הענט און מאַכט געוואַלדן — ביז מע גיט אים וואָס ער וויל. איך שעם זיך פֿאַר לײַט ווען מיר זענען אויף דער גאַס אָדער אין אַ געשעפֿט. מײַן מאַן און איך האָבן פֿאַרשיידענע מיינונגען ווי צו לייזן די פּראָבלעם. ער האַלט, אַז מע דאַרף אים פּשוט נאָכגעבן אין אַזאַ מאָמענט, און אויף אים שפּעטער אָנשרײַען. איך האַלט, מע זאָל אויף אים שרײַען דאָרטן אויפֿן אָרט, אַפֿילו אויב עס קומט פֿאָר פֿאַר מענטשן. וואָס פֿאַראַ עצות קענט איר אונדז געבן?

די מאַמע פֿון אַ שרײַענדיק קינד

טײַערע מאַמע,
איך וואָלט אויף אַ גאַנץ אַנדערן אופֿן באַטראַכט די פּראָבלעם. מיר דאַכט, אַז אויב אײַער זון הערט ווי מע שרײַט און געוואַלדעוועט אין דער היים, איז נישט קיין חידוש, וואָס ער שרײַט און געוואַלדעוועט ביז ער באַקומט וואָס ער וויל. איך וואָלט זיך אַוועקגעזעצט זאַלבע דריט און אַרום גערעדט דעם ענין. אויב אײַער זון וועט שרײַען ווײַטער, בייגט זיך אָן צו אים און דערמאָנט אים מיט אַ רויִקן שטילן טאָן, אַז מע טאָר נישט שרײַען. גיט זיך נישט אונטער. אין גיכן וועט ער פֿאַרשטיין, אַז זײַנע "קונצן" וועלן מער נישט צוציִען אײַער אויפֿמערק און וועלן אים נישט ברענגען די זאַכן וואָס ער וויל. איך ווינטש אײַך אַ רויִקע שטוב.