ייִדישע קולטור אין בראָנקס:
מרים אײַזעקס און שׂרה מײַערסאָן
די פּראָגראַם פֿירט איציק גאָטעסמאַן

Yiddish Culture in the Bronx:
Miriam Isaacs and Sarah Myerson
A program hosted by Itzik Gottesman



דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר גענאַדי קאָסטירטשענקאָ, דעם גרעסטן רוסישן מבֿין אויף דער סאָוועטישער ייִדישער פּאָליטיק, איז געווידמעט דער תּקופֿה פֿון דער "אָדליגע" צווישן די יאָרן 1953 און 1964, ווען די קאָמוניסטישע פּאַרטיי אונטער דער פֿירערשאַפֿט פֿון ניקיטאַ כרושטשאָוו האָט באַשלאָסן צו רעווידירן די ירושה פֿון סטאַלינס שליטה. ווי אַלע פֿריִערדיקע ביכער פֿונעם דאָזיקן מחבר, באַזירט זיך די איצטיקע פֿאָרשונג אויף אַ ריזיקער צאָל אומבאַקאַנטע דאָקומענטן. די סאַמע אינטערעסאַנטע מקורים שטאַמען פֿון די אַרכיוון פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי, פֿון פֿאַרשידענע סאָוועטישע אָרגאַניזאַציעס, ווי אויך פֿון די אַרכיוואַלע זאַמלונגען אין ישׂראל און די אַמאָליקע סאָוועטישע סאַטעליטן אין מיזרח־אייראָפּע.
"דער הויפּט־אָביעקט פֿון מײַן פֿאָרשונג איז די סאָוועטישע אינטעליגענץ פֿונעם ייִדישן אָפּשטאַם", דערלקערט קאָסטירטשענקאָ דעם צוועק פֿון זײַן חיבור. ער איז אויסן צו דערווײַזן, אַז דווקא די דאָזיקע, גאַנץ קליינצאָליקע גרופּע, האָט געהאַט אַ שטאַרקע השפּעה אויף דער אַנטוויקלונג פֿונעם גאַנצן סאָוועטישן לאַנד. דווקא די ייִדישע אינטעליגענץ איז געווען דער אַקטיווסטער כּוח־הפּועל פֿון דער ליבעראַליזאַציע פֿון דער סאָוועטישער געזעלשאַפֿט נאָך סטאַלינס טויט. קאָסטירטשענקאָ האַלט, אַז די דאָזיקע גרופּע האָט אין אַ געוויסער מאָס קאָמפּענסירט דאָס פֿעלן פֿון דעמאָקראַטישע אינסטיטוציעס און ליבעראַלע פֿרײַהייטן אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד.

די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן מיר געשמועסט וועגן די באַציִונגען צווישן יעקבֿ און עשׂו. אין דער אַמאָליקער אייראָפּע פֿלעגן ייִדן אַסאָציִיִרן עשׂון מיט דער אַמאָליקער קריסטלעכער מאַכט און מיט די קריסטן בכלל, ווי אַ פּריווילעגירטע הערשנדיקע גרופּע. דאָס מיינט נישט, אַוודאי, אַז אַזאַ אָפּטײַטש איז גילטיק נאָך הײַנט, אין די לענדער, וווּ מענטשן פֿון אַלע רעליגיעס זענען גלײַך. אַדרבה, נאָך מיט 700 יאָר צוריק האָט דער גרויסער רבֿ און דענקער מנחם מאירי דערקלערט, אַז אַן אָרנטלעכער עטישער מענטש איז ברוחניות גלײַך מיט ייִדן און ווערט פֿאַררעכנט ווי אַ טייל פֿון כּלל־ישׂראל אינעם גײַסטיקן זין. פֿונדעסטוועגן, וועט דער שאַרפֿער חילוק צווישן יעקן און עשׂון נאָך אַלץ אַקטועל, כּל־זמן אין דער וועלט איז פֿאַראַן דער חילוק צווישן די דערנידעריקטע פּשוטע מענטשן און די אומיושרדיקע דאָמינירנדיקע כּוחות. יעקבֿ איז געווען אַ "יושבֿ אהלים", אַ פֿרידלעכער געצעלט־זיצער און אַ תּורה־לערער, און עשׂו איז געווען אַ "יודע־ציד", אַ ווילדער רויבער. כּדי נישט צו דערלאָזן עשׂון פֿאַררעכנט צו ווערן ווי אַ בכור — דער אָנפֿירער פֿון די קומענדיקע דורות פֿון יצחקס אייניקלעך — און כּדי עשׂו זאָל נישט באַקומען אַ ספּעציעלע ברכה פֿון זײַן טאַטן, האָט יעקבֿ אויסגענוצט כיטרע מיטלען, וועלכע עשׂו האָט אויפֿגענומען ווי אומיושר.
מע קאָן זאָגן, אַז כּדי אָפּצונעמען פֿון עשׂון די מעגלעכקייט אײַנצופֿירן זײַן פֿאַרדאָרבענעם סדר פֿון רויבערײַ און אומיושר, האָט יעקבֿ אַליין געמוזט אויסנוצן מיטלען, וועלכע קאָנען אויסזען, לכאורה, אויך אומיושרדיק. יצחק האָט געטענהט, אַז יעקבֿ האָט זיך אויפֿגעפֿירט ווי אַן אָפּנאַרער, כּדי צו קריגן זײַן טאַטנס ברכה. הרבֿ יונתן סאַקס, דער ענגלישער הויפּט־רבֿ און אַן אינטערעסאַנטער און שאַרפֿער תּורה־מפֿרש, באַמערקט, אַז פֿאַר זײַן אויפֿפֿירונג איז יעקבֿ געשטראָפֿט געוואָרן מיט שווינדלערײַ, מידה־כּנגד־מידה; זײַן פֿעטער לבֿן האָט אים געצוווּנגען אַרבעטן שווער 20 יאָר דורך שווינדלערישע מיטלען.
אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט דערציילט פּרטימדיק וועגן דעם. בײַם סוף, האָט יעקבֿ זיך אומגעקערט אין דער היים מיט פֿיר ווײַבער און אַ גאַנצער כאָפּטע קינדער. די תּורה זאָגט אונדז, אַז הגם יעקבֿ האָט געליטן בײַ לבֿנען, האָט ער, סוף־כּל־סוף, אַנטלאָפֿן פֿון זײַן פֿעטער מיט גרויס דערפֿאָלג. הגם יעקבֿ איז, מעגלעך, באַשטראָפֿט געוואָרן פֿאַרן אָפּנאַרן זײַן ברודער, ווײַזט אונדז די תּורה, אַז ער איז געווען, סוף־כּל־סוף, גערעכט און האָט עס געטאָן לשם־שמים — דערפֿאַר איז ער געבענטשט געוואָרן מיט אַזאַ גרויסער משפּחה און אַ סך גוטס־און־האָב.







אין פֿלוג, דאַכט זיך, אַ פּשוט וואָרט: פֿענצטער. אַ וואָרט וואָס איז אַרײַן אין ייִדיש פֿון דײַטשיש. וואָס איז נאָך דאָ צו דערציילן? אַ סך.
פֿון דײַטשיש איז דאָס וואָרט אויך אַריבער צו די שוועדן: , אַ פּנים, ווײַל די ערשטע גלעזערס האָט מען אימפּאָרטירט קיין שוועדן פֿון דײַטשלאַנד. אויף האָלענדיש אויך: .
נאָר דאָס דײַטשישע וואָרט איז אַרײַן צו זיי פֿון לאַטײַניש — . אין די טעכטער־לשונות פֿון לאַטײַן לעבט עס נאָך: איטאַליעניש און קאַטאַלאָניש , פֿראַנצייזיש (דאָס היטעלע אויפֿן איז ס’רובֿ אַ סימן, אַז דורך דער צײַט איז אַרויסגעפֿאַלן אַן ), רומעניש . אינעם הײַנטיקן פּאָרטוגאַליש און שפּאַניש איז דאָס וואָרט מער נישטאָ, אָבער אַ מאָל פֿלעגט מען זאָגן און finiestra. דאָס לאַטײַנישע וואָרט, ווידער, וואַקסט פֿון גרעקיש, פֿון אַ שורש - ‘ליכט, פּראַכט’. פֿון דעם שורש וואַקסן אויך די ווערטער "פֿענאָמען" און "עפּיפֿאַניע". הײַנט דער סירישער מלך פֿון חנוכּה, אַנטיוכוס עפּיפֿאַנעס, וואָס זײַן (אַדאָפּטירטער) נאָמען איז טײַטש ‘דער גאָט וואָס באַווײַזט זיך’; אַן עפּיפֿאַניע איז קודם טײַטש ‘דאָס באַווײַזן זיך פֿון אַ גאָט’, שפּעטער ‘דאָס באַווײַזן זיך, אָדער אײַנפֿאַלן אין קאָפּ, פֿון אַ גרויסן אמת’.
וואָס נאָך פֿאַר אַ ווערטער זענען פֿאַראַן? דאָס ענגלישע , אַ שטייגער. דאָס וואָרט וואַקסט פֿון אַ צונויפֿהעפֿט ‘ווינט־אויג’. אַזוי אויך אין דעניש און נאָרוועגיש: , און אַפֿילו אינעם הײַנטיקן שפּאַניש: , פֿון ‘ווינט’. (פֿאַרשטייט זיך, אַז די אַלע ווערטער פֿאַר ‘ווינט’ נעמען זיך אויך פֿון איין מקור.) דאָס הײַנטיקע פּאָרטוגאַלישע , ווידער, וואַקסט גאָר פֿונעם לאַטײַנישן , טײַטש ‘טיר’.
און די סלאַווישע לשונות? בדרך־כּלל , מיט זײַנע וואַריאַנטן: ווײַסרוסיש , אוקראַיִניש . בײַ זיי איז דאָס וואָרט פֿאַר ‘אויג’ בדרך־כּלל — בײַ די רוסן איז דאָס וואָרט פֿאַרעלטערט; אָבער דאָס מאַכט נישט אויס, איז אַ פֿענצטער אַן אויג צום דרויסן. אין דרום־סלאַוויש איז דאָ עפּעס אַנדערש: קראָאַטיש , בולגאַריש , טײַטש ‘עפּעס וואָס מע קען אַדורכקוקן’.