צו זײַן 30סטן יאָרצײַט
אין זײַן בוך "געזאַנגען אין שײַער" באַוויינט דער דיכטער אַריה שמרי דאָס אַוועקגיין פֿון די ייִדישע פֿאָלקסלידער, און דאָס וויינען פֿון די לידער גופֿא. ער טרעט, אין דער דעמערונג, אויף די סימבאָלן פֿונעם פֿאָלקסליד: די ראָזשינקעס מיט מאַנדלען, דאָס ציגעלע, די גאָלדענע פּאַווע און די ברידער וואָס זײַנען געשטאָרבן:
פֿון דעמערונג אַרויס
הייבט אָן שאָטעווען דאָס פֿאַלנדיקע הויז
פֿון מײַנע ראָזשינקעס און מאַנדלען.
אַ ציגעלע צעוויינט זיך: איך בין פֿאַרקויפֿט,
אַ שטומער מע דאָס האַרץ פֿון הימלען לעכערט
און די גאָלדענע פּאַווע אַנטלויפֿט, אַנטלויפֿט
אין רויטן פֿײַער־קנופּ פֿון שינדל־דעכער.
אין דער דעמערונג אַרײַן
הייבט אָן צו פֿליסן מײַן געוויין.
יעדער אָדער — אָפֿן.
אָ, גאָלדענע פּאַווע,
אַזוי פֿיל לידער זענען מיט דיר אַנטלאָפֿן!
נאַכט קומט אָן, טויבן קלאַפּן אויף דער שויב,
און נײַן ברידער וויינען אויפֿן שליאַך:
נײַן זענען מיר געווען,
איצט שטאַרבן אַכט.
דעק איך צו מײַן קאָפּ מיט אַש און שטויב,
און זינק מיט דעמערונג אין טיפֿער נאַכט.
פֿונעם ייִדישן פֿאָלקסליד וועגן דעם פּאַסטעכל, וואָס זוכט זײַן פֿאַרלוירן שעפֿעלע, דערציילט דער פּאָעט ווי דער ייִד, אין אַ שטאָט פֿון טויטע, בײַ וועמען דאָס פּאַסטעכל פֿרעגט זיך אָן, קלאָגט אַז ער האָט פֿאַרלוירן מיליאָנען עופֿעלעך.
איז אַ מאָל געווען אַ פּאַסטעכל,
איז אים פֿאַרלוירן געגאַן אַ שעפֿעלע,
אַן איינציק שעפֿעלע,
נאָר אַן איינציק שעפֿעלע, —
האָט ער געוויינט פֿאַר אדוני.
גייט דאָס פּאַסטעכל זוכן זײַן שעפֿעלע,
פֿרעגן בײַ וועגן, בײַ גראָזן, בײַ שטיינער, —
קומט ער צו אַ שטאָט פֿון אַש און ביינער,
טרעפֿט ער אַ ייִד,
אַן איינציקער ייִד,
וואָס שווײַגט צו אַדוני:
שווײַגט דער ייִד
פֿאַרלוירן און מיד
פֿאַר אַדוני.
שווײַגט דער ייִד, נאָר זײַן שווײַגן זאָגט
פֿאַר מיליאָנען שעפֿעלעך — —
— פּאַסטעכל, פּאַסטעכל,
אפֿשר האָסטו געזען מײַנע שעפֿעלעך?
שווײַגט דער ייִד, נאָר זײַן שווײַגן קלאָגט
פֿאַר מיליאָנען עופֿהלעך — —
— פּאַסטעכל, פּאַסטעכל,
אפֿשר האָסטו געזען מײַנע עופֿהלעך?
זענען צוויי געוויינען געפֿאַלן
אויף דער שוועל פֿון אַדוני.
אַ וואָגשאָל האָט זיך צעפֿיבערט מיט צוויי מיני טרערן,
ביז פֿון איבער דער חרובֿער שטאָט
האָט די זון ווי אַ צעפֿלאַקערטע שאָל
זיך אָנגעהויבן וויגן
און זינקען,
און אַריבערצושווערן. — —
אין יענעם אָוונט האָט גאָט נישט געוויזן זײַנע שטערן.
אַריה שמרי איז געבוירן געוואָרן אין קאַלושין, פּוילן, אין 1907, און געשטאָרבן אין עין־שומר, אין 1978. זײַן אָריגינעלער נאָמען איז געווען ריבאָ. ער האָט זיך געלערנט אין דער ישיבֿה, שפּעטער בײַם חסידישן טאַטן און זיידע. ער איז געווען אַן אָנהענגער פֿון דער חלוציש־שומרישער באַוועגונג. ער איז געקומען קיין ארץ־ישׂראל אין 1929 און זינט 1930 איז ער געווען אַ חבֿר אין קיבוץ עין־שמר (פֿון דעם נעמט זיך זײַן אַדאָפּטירטער נאָמען). אין 1936 האָט ער דעביוטירט אין דער ליטעראַטור מיט זײַן פּאָעמע "לייזער ציפּרעס". ער האָט אָנגעהויבן שרייבן אויך אין העברעיִש, אָבער ער איז פֿאַרבליבן מיט ייִדיש. ער האָט געשריבן לידער און אויך עסייען פֿון צײַט צו צײַט. ער האָט באַקומען דעם פֿיכמאַן־פּרײַז, דעם מאַנגער־פּרײַז און אַנדערע פּרעמיעס.
אין זײַן ליד צו חיפֿה באַשרײַבט ער די שיינע שטאָט, פֿון די בערג ביז די טאָלן, פֿון די פֿאַרביקע לאָנקישע גרינען און בלויען ים, פֿון דער בלומיק־שמעקענדיקער לופֿט.
די פֿעלדער פֿון עמק רירן דיך אָן —
אָטעמסטו, שטאָט, מיט בלומען און קוסטן,
און אויף דײַנע שוועלן שימערט דער מאָן
מיט דאָרפֿישע חנען און גוסטן.
ווי ס׳וואָלט ווער באַזײַט דײַנע ברוקן
און מיט קערנער באַפּערלט אַספֿאַלטן —
אַז אויך דײַנע מויערן זיך טוקן
אין לאָנקישע גרינען צעקוואַלטע;
עס בליט און וואַקסט דײַן שטייניקער היכל
און דו שיקסט מיטן ווינט דײַנע גרוסן,
שיקסט דײַן דאַנק פֿון די שטייניקע הויכן
צו די טאָלן פֿון ברויט און אַרבוזן.
ביז חרודישער גרודישער רחבֿות
בלויט דײַן ים־זוים און זעגלט און רודערט,
און אויף וואַרעמע פֿעלדישע פּאַכוועס
לייגט דער כּרמל זײַן קאָפּ ווי אַ ברודער.
אין זײַן אָנווײַז אויף דעם געבעט, גיט ער אָן פּאַנטעיִסטישע סימנים פֿאַר דער תּפֿילה:
ווען דו בעטסט מײַן באַריר
און איך בין נישטאָ,
נעם דעם שאָטן פֿון מיר
און זוך מײַן פּנים
אין דער פֿאַרנאַכטיקער שעה.
איך בין דאָ אין טוי אויף דײַן שויב,
איך בין דאָ אויפֿן וועג פֿאַר דײַן הויז,
און אויב דו ווילסט —
רײַס מײַן האַרץ פֿון דער שקיעה אַרויס
און שטעל אויפֿן טיש ווי אַ רויז.
און קומט די שעה פֿון געוועלק און צעפֿאַל,
ווען עס צעשטויבן זיך בליטן און בלעטלעך —
זוך מיך אין דופֿטיקן שטויב,
אויך שטויב קאָן זײַן געטלעך
און ראוי צו לויב;
און ווען עס צעפֿליט זיך דער שטויב —
אָטעם מײַן אָטעם אין ווינט.
איך בין אין דעם שוועביקן לויף
וווּ גאָרנישט פֿאַרשווינדט.
און זאָג נישט אַז ווײַט,
און זאָג נישט פֿאַרגאַנג.
די ווײַטקייט איז נאָר אַ גרײַז פֿון דעם אויג,
די שקיעה איז נאָר דער שאָטן פֿון שרעק.
אָט נידערט די זון צום אָפּגרונט גענייגט,
געפֿינסט איר ווידער באַגין אויפֿן ברעג.
שמרי באַשרײַבט אין אַ רירנדיק ליד וועגן דער פּטירה פֿון מאיר שלום אויף שבת און וווּ אַלץ און אַלע האָבן געוויינט, אַפֿילו די מלכּה־שבת:
און ווײַס דער שבת — י׳ טבֿת שנת תּרס״ב,
ווײַס ווי פֿאַרגלייזטע אויגן פֿון נסתּלק.
טויבנפֿליגל האָבן יאָמערדיק געקלאַפּט
און די טײַכן אונטער אײַז האָבן געכוואַליקט —
די שטשאַנקע וויינט צום בוג, צום ווײַסל — נאַרעוו,
און צו גאָט — די פֿאַריתומטע קהילה,
מלכּה שבת האָט צווישן מינחה־מעריבֿ
דערהערט אַזאַ גענאָגעניש פֿון גרילן...
אויף יעדן שבת־ליכט — אַ רויטער פּערל
פֿון אירע אויגן האָט זיך שווער געגאָסן,
און אַזוי, מיט צירינג פֿון אירע טרערן,
איז זי געגאַנגען צו איר טויטן חתן,
לכי כּלה — גיי צו אים, יתומה,
מיט אַלע ליכט און טרערנדיקע טראָפּנס.
נעם אויך מיט די שטערן פֿון מרומים,
און שטעל אַלע ליכט אַוועק בײַ זײַן צוקאָפּנס.
נישטאָ שוין מאיר שלום, ברוך דיין
אמת, אמת — די ווײַסע אויגן זאָגן.
אויף וועמען וואַרטן חלות און דער יין?
פֿאַר וועמען האָט ער הײַנט זײַן לײַב געצוואָגן?
זײַן גאַרטל וועט איצט קיינער נישט פֿאַרקניפּן,
דער יין, — ווי שוימט אין פֿלאַש דאָרט ביטער!
וואָס מורמלען איט די צוגעמאַכטע ליפּן?
אויף וועמען וואַרטן זמירות מיט אַ ציטער?
פֿאַראָבֿלט איז די מלכּה־שבת אָנגעקומען,
דורכן גאַנצן קהל דורכגעגאַגען,
האָבן אַלע הערצער, פֿאַרוויינטע, פֿרומע,
אַרויסגעטרעט מיט זמירהשע געזאַנגען,
וויינענדיק האָט מען געזונגען זמירות,
ווײַל שׂימחת־שבת טאָר מען נישט פֿאַרשעמען,
און דאָרט אין אַלקער, הינטער דער טיר איז
געשלאָפֿן דער ניפֿטר מיט פֿאַרשאַרצטע ברעמען.
— — חקל תּפּוחין קדישין... די כּלה
מלכּה־שבת איז אים מקדש איצטער,
און יעדער יאָמערט און עס זינגען אַלע,
אַדורכגעטרערטע און אַדורכגעבליצטע,
אויף פּילמיסקעס ברייטע שווײַגן דגים
מיט רויטע אויגן, ווי אַדורכגעשטאָכן,
אשת חיל — פּרוּווט זינגען דער מנגן,
גיט אַ זונק זײַן קול, טיף אײַנגעבראָכן.
נישטאָ שוין מאיר שלום, ברוך דיין...
די טרערן האָבן זיך צעפּריסקעט פּראָסנע,
יעדעס האַרץ ווי אַ ציטערדיקער שלײַען,
אין פֿענצטער האָט גערוישט אַ שוואַרצע סאָסנע,
בײַ יעדער נאָדל האָט אַ שטיק נשמה
געפּרוּווט די שאַרפֿע קריעה צו פֿאַרריכטן,
נישטאָ, אָ, נישטאָ שוין זײַן ליבער נאָמען,
און זאָל ער ווײַטער פֿאַר די דורות ליכטן!
*
ס׳האָט מײַן זיידע דאַן געוויינט צווישן וויינער,
געוויינט און אויך געזונגען ווי אַ מאַמין.
קום איך איצט צום לאַנד פֿון חורבֿה־שטיינער
מיט אַ טרער פֿון יזכּור צו דערמאָנען.
נישטאָ שוין מאיר שלום און די ייִדן,
אַפֿילו קיין מצבֿה נישט, קיין סימן,
נאָר אותיות ווי רויטע טראָפּנס זידן,
און מלכּה־שבת וויינט אַראָפּ פֿון הימל.
אַריה שמריס בילדערישקייט, זײַנע שיינע וואָרט־קאָמבינאַציעס און גראַמען האָבן קריטיקער געלויבט. יעקבֿ גלאַטשטיין האָט געשריבן, אַז די לידער פֿון שמרי האָבן אים אָנגעפֿילט מיט פֿרייד, ער האָט קודם־כּל הנאה געהאַט פֿון דער פֿרייד מיטן ייִדישן וואָרט און מיט דער צעזונגענער דערפֿינדערישקייט... "ווען די קינסטלערישקייט שטראַלט דורך די גרויסאַרטיקע וואָרט־ און קלאַנג־נצחונות".