דווקא אין די שיינע פֿרילינג־טעג פֿון אַפּריל איז מיט 105 יאָר צוריק אויסגעבראָכן דער קעשענעווער פּאָגראָם. די שחיטה אין דער ווײַטער בעסאַראַבער פּראָווינץ פֿון דער רוסישער אימפּעריע האָט דעמאָלט געמאַכט אַ גאַנצע איבערקערעניש אין דער וועלט. נישט, חלילה, צוליב דעם פֿאַקט פֿון אַ פּאָגראָם; אויך פֿאַר קעשענעוו איז אַ פּאָגראָם, אַ בלוט־פֿאַרגיסונג פֿון ייִדן נישט געווען קיין זעלטנקייט. פֿאַר וואָס זשע איז גראָד דער קעשענעווער פּאָגראָם פֿאַרקריצט געוואָרן אינעם ייִדישן קאָלעקטיוון זכּרון? ווי עס דערקלערן דעם פֿאַקט די ייִדישע היסטאָריקער, איז דער פּאָגראָם אין קעשענעוו געווען אַ נײַער קער אין די באַציִונגען צווישן דער צאַרישער מאַכט אין רוסלאַנד און דער ייִדישער באַפֿעלקערונג.

אויב פֿריִער פֿלעגן די פּאָגראָמען, בדרך־כּלל, אויסברעכן סטיכיש, ווי אַ שיכּו­רער כוליגאַניזם אויפֿן שטייגערישן הינ­טער­גרונט, אָדער אַן אַנטיסעמיטישע העצע מצד דעם קלויסטער, האָט דער קע­שע­נעווער פּאָגראָם געלייגט דעם אָנ­הייב פֿון דער כוואַליע אַזוי גערופֿענע "פּאָלי­טישע פּאָגראָמען", וואָס אין שפּיץ פֿון זייער צוגרייטן און דורכפֿירן איז געשטאַנען די מלוכישע רעגירונג גופֿא מיט איר גאַנצן קראַפֿט־אַפּאַראַט.

אין קעשענעוו, אינעם ווײַטן אַפּריל 1903, איז אָנגעצונדן געוואָרן דער קנויט פֿון דער מעכטיקער באָמבע, וואָס האָט אויפֿגעריסן אין נאַצישן דײַטשלאַנד מיט דרײַסיק יאָר שפּעטער. אָבער נישט נאָר קרבנות האָט געפּלאָדיעט די שׂינאה צו ייִדן. זי האָט אויך אויסגעהאַרטעוועט דעם ייִדישן ווילן און גײַסט. פֿון די ערשטע קליינצאָליקע זעלבסטשוץ־גרופּעס זײַנען אַרויסגעקומען די שפּעטערדיקע ייִדישע פּאַרטיזאַן־אָטריאַדן, די אויפֿשטענדלער אין סאָביבאָר, ביאַליסטאָק, וואַרשע און אַ סך אַנדערע גיבורים פֿון ייִדישער רעזיסטאַנץ.

דער אַנטי־ייִדישע שׂינאה אין רוסלאַנד, אײַנגעוואָרצלט אינעם באַוווּסטזײַן פֿון פֿאָלק, האָט זיך אָבער נאָכגעשלעפּט, ווי אַן אָפּגעלעבטער גלידער אויך אין די הײַנטיקע צײַטן. נאָך מער: זי האָט געבוירן אַ פֿאַרזעעניש, אַ מוטאַנט, וואָס באַהאַלט זיך אונטער דעם אויסלענדישן וואָרט "skinhead" (סקינהעד), וואָס מיינט אויף פּראָסט ייִדיש "גאָלעקאָפּ". אָבער נישט נאָר די קעפּ זײַנען בײַ די פּאַרשוינען אָפּגעגאָלט; נאַקעט און הויל איז זייער זכּרון און נשמה.

צווישן די לעצטע ידיעות, וואָס מע קאָן איצט געפֿינען אויף די רוסישע וועבזײַטלעך, איז אָנגעוויזן: "די ראַדיקאַלע נאַציאָנאַליסטן פּלאַנירן צו פֿײַערן דעם געבוירן־טאָג פֿון אַדאָלף היטלער מיט מאַסן־אָנפֿאַלן אויף די ׳ניט־רוסישע׳." אַזוינס קומט פֿאָר יעדעס יאָר, דעם 20סטן אַפּריל, זינט 1980. מחנות צעיושעטע כוליגאַנעס פֿאַלן אָן אויף אומשולדיקע מענטשן, איבערהויפּט אָפּשטאַמיקע פֿון קאַווקאַז און מיטל־אַזיע. זיי שאַנעווען אויך נישט די שוואַרצע סטודענטן, וואָס קומען אין רוסלאַנד זיך לערנען; רויִנירן מצבֿות אויף די ייִדישע בית־עולמס...

די נעאָ־נאַצישע סכּנה האַלט שוין אַזוי ווײַט, אַז די אַדמיניסטראַציע פֿון די לערן־אַנשטאַלטן דערלויבן זייערע אויסלענדישע סטודענטן נישט צו באַזוכן די לעקציעס און רעקאָמענדירן זיי נישט צו פֿאַרלאָזן זייערע וווין־ערטער.

מיר קוקן ווײַטער אַרײַן אין אינטערנעץ: "דער קרעמל, וואָס פּרעדיקט הײַנט ווידער די אידעאָלאָגיע פֿון אַן אויטאָריטאַרער מלוכה, נייטיקט זיך אין אַן אָפּשרעק־כּוח", — שרײַבט אַדרעאַס אולמאַן, אַן עקספּערט פֿון רוסישע פֿאַשיסטישע באַוועגונגען. די אײַזערנע פֿויסטן פֿון די צעווילדעוועטע "גאָלעקעפּ" דינען דער איצטיקע מאַכט פֿון פּוטין־מעדוועדיעוו ווי אַן אָנשוינלעכער מיטל אויפֿן לימוד פֿון דעמאָקראַטיע. "קוקט אויף די פֿאַנאַטיקער, — שרײַט מען פֿונעם קרעמל, — אויב איר וועט אונדז נישט פֿאָלגן, וועלן זיי פֿאַרכאַפּן די מאַכט!"

וועט איר פֿרעגן, פֿאַר וואָס זשע פֿאַרווערט מען זיי נישט, די פֿאַשיסטישע באַוועגונגען? טאַקע צוליב די זעלבע סיבות, וואָס מ‘האָט נישט געטשעפּעט די שוואַרץ־מאהניקעס אָנהייב פֿאָריקן יאָרהונדערט, אין דער רוסישער אימפּעריע. ווען די מאַכט נייטיקט זיך אין אָפּצוּווענדן דעם כּעס פֿון זיך, פֿון אייגענע דורכפֿאַלן און פֿעלערן, געפֿינט זי גיך אַ כּפּרה־הינדל, און רייצט אויף דעם אָן די טיטשקע בייזע הינט, אָן זכּרון און אָן נשמה.

הײַנט האַווקען זיי אויף אַמעריקע און אייראָפּע, אוקראַיִנע און גרוזיע; פֿאַלן אָן אויף זשורנאַליסטן און די יחידים, וואָס האָבן אין זיך מוט צו זאָגן דעם אמת.