צו זײַן 30סטער יאָרצײַט
 |
מאָטל טאַלאַלאַיעווסקי איז געווען אַ ייִדישער דיכטער — דערפֿאַר האָט ער ווי אַ סך אַנדערע ניט אויסגעמיטן דעם אַרעסט און פֿאַרשיקונג, טראָץ דעם וואָס ער האָט באַקומען אַן אָרדן פֿאַר זײַן העלדישקייט אין דער רויטער אַרמיי בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. ער איז געוואָרן פֿאַרשיקט אין מיטל־אַזיע; שפּעטער איז ער באַפֿרײַט געוואָרן.
מאָטל טאַלאַלאַיעווסקי איז געבוירן געוואָרן אין אוקראַיִנע. ער האָט באַקומען אַ ייִדיש־סאָוועטישע שול־בילדונג. פֿון 1927־1929 האָט ער געלערנט אין קיִעוו אין אַרבעטער־פֿאַקולטעט, נאָך דעם אין ייִדישן פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט. ער איז געוואָרן אַ מיטגליד פֿון דער קיִעווער גרופּע יונגע פּאָעטן און פּראָזאַיִקער, אָנגעפֿירט פֿון דוד האָפֿשטיין און האָט געדרוקט זײַנע לידער אין אַ סך ייִדישע, רוסישע און אוקראַיִנישע צײַטונגען און זשורנאַלן. בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה איז ער געווען אַ מאַיאָר אין דער רויטער אַרמיי, האָט מיטגעמאַכט דעם וועג פֿון סטאַלינגראַד איבער פּוילן, אַרבעטנדיק אין פֿראָנט־צײַטונגען. ער האָט זיך אויך באַטייליקט אין שלאַכטן קעגן די דײַטשן און איז אין 1945 באַלוינט געוואָרן מיטן "אָרדן פֿון דער פֿאָטערלענדישער מלחמה" און אַנדערע אויסצייכענונגען. ער האָט געשריבן פֿיל ביכער פֿון לידער און דראַמעס. דערנאָך איז געקומען זײַן אַרעסט און פֿאַרשיקונג, און לסוף באַפֿרײַונג.
טאַלאַלאַיעווסקיס לידער זײַנען וועגן דער נאַטור, וועגן דער היים. ער באַשרײַבט דאָס סאָלדאַטן־לעבן, ער באַזינגט די ליבע. די לידער זײַנען פֿאָלקסטימלעך און פּשוט און פֿול מיט חן. אין זײַן ליד וועגן דער נאַטור באַזינגט ער די גרינקייט פֿון דער וועלט:
גרינע שפּראָצונג
כ'האָב ליב דאָס לעבן!
מיר געפֿעלט
די גרינע שפּראָצונג פֿון אַ פֿעלד,
די גרינע גראָזן אין מײַן סאָד,
די גרינע פֿלאַנצונג אַרום שטאָט,
די פֿײַערלעך פֿון דײַנע אויגן —
זיי זײַנען אויך מיט גרינס פֿאַרצויגן.
דער פֿלאַנץ פֿון גרינעם מאַלאַכיט
מיך רייצט כּסדר
און מיך ציט
צו דעם קאָליר, וואָס ווען ניט ער,
וואָלט אומגעקומען אונדזער ערד.
ווײַל, ווי מײַן יוגנט, איז ער גרין.
ווײַל, ווי מײַן קינדהייט, איז ער גרין.
כ'האָב ליב צו שפּירן אין דער שטיל
דעם אימפּעט פֿון קאָלירנשפּיל.
נאָר מער פֿון אַלץ,
נאָר מער פֿון אַלץ —
די גרינע שפּראָצונג אין אַפּריל.
ער וויל אַז זײַנע טענץ "די שער" און "פֿריילעכס" וואָס זײַן פֿאָטער האָט געטאַנצט זאָל מען טאַנצן צוזאַמען מיט די אַנדערע פֿעלקערס טענץ.
מײַן "פֿריילעכס" און מײַן "שער"
איינער טאַנצט אַ פּאָלקע,
דער צווייטער — אַ האָפּאַק,
און איך האָב ליב אַ "פֿריילעכס",
וואָס ווערט געטאַנצט געשמאַק.
אין צווייען און אין פֿירן,
דערנאָך — אין ברייטן קרײַז,
ווי טאַנצן פֿלעגט מײַן טאַטע
אַ מאָל, נאָך ייִנגלווײַז.
עס בײַטן זיך די צײַטן,
אַ דור פֿאַרבײַט אַ דור —
מיט נײַע טענץ און לידער —
אויף מיר אַזאַ מין יאָר!
זאָל יעדער טאַנצן, וואָס ער וויל
און וואָס ס'געפֿעלט אים מער,
צוזאַמען מיטן שענסטן וואַלס
זאָל הילכן אויך מײַן "שער"!
ער זינגט וועגן זײַן ליבע, באַניצנדיק די שורות פֿון אַן אַלטן ייִדישן פֿאָלקסליד:
אַ פֿאָלקס־מאָטיוו
אוי דו פֿאָרסט אַוועק,
אוי דו פֿאָרסט אַוועק,
אויף וועמען זשע לאָזסטו מיך איבער?
פֿון יענער ווײַטער צײַט,
פֿון יענע ווײַסע טעג
אויף אייביק איז דײַן ליד אין מיר פֿאַרבליבן.
פֿון נאָגעניש דער וויי,
פֿון איינזאַמקייט די צײַט.
זיי פֿלעגן מיך אין שווערן וועג באַגלייטן,
נאָר כ'האָב געוווּסט — דו וואַרטסט,
דו וועסט געטרײַ מיר זײַן
און וועסט מיך ניט פֿאַרבײַטן אויף קיין צווייטן.
כ'בין אויסגעווען אַ וועלט,
כ'בין שוין מיט יאָרן זאַט —
פֿון גוטס און בייזס פֿאַרזוכט שוין אַלע טעמען,
נאָר ס'האָט מיך ניט דערשטיקט
די שלאַנג פֿון שוואַרצן חשד,
ווײַל אומעטום דו ביסט מיט מיר צוזאַמען.
די אימאַזשן פֿונעם פֿאָלקסליד זײַנען פֿאַרעלטערט, זיי פּאַסן זיך נישט צום נײַעם לעבן:
איך אָן דיר
(פֿאָלקס־מאָטיוו)
מײַן מאַמע פֿלעגט ניט ווערן מיד
צו זינגען אין אַ שפּאַס איר ליד,
אויך איך דערמאָן זי אַלע מאָל —
סײַ אין דער שטיל, סײַ אויף אַ קול:
"איך אָן דיר,
און דו אָן מיר,
איז ווי אַ קליאַמקע אָן אַ טיר..."
אַזוי ווי אַ קליאַמקע אָן אַ טיר
ביסטו אָן מיר און איך אָן דיר,
נאָר ווער די קליאַמקע! ווער — די טיר,
דערהרגע מיך — ניט קלאָר איז מיר!
וואָס איז דער מיין פֿון יענעם ליד,
ביז הײַנט צו טאָג פֿאַרשטיי איך ניט.
קיין קליאַמקעס מאַכט איצט קיינער ניט,
קיין שלעסער דאַרף איצט קיינער ניט.
מײַן טיר איז קיין מאָל ניט פֿאַרשפּאַרט,
און איינער אויפֿן צווייטן וואַרט,
די טיר איז אָפֿן — קום אַרײַן,
און ביידע וועלן גליקלעך זײַן.
ער באַדויערט דעם סאָלדאַטס טרערן, וואָס האָט גענוג צו באַוויינען אין זײַן לעבן.
אויב עס וויינט אַ סאָלדאַט
אויב עס וויינט אַ סאָלדאַט,
ווען ער קומט אויפֿן הייליקן אָרט,
וווּ אין אייביקן שלאָף
ליגט זײַן חבֿר דער שלאַכטמאַן,
זאָלסט ניט טרייסטן אים,
זאָלסט אים ניט זאָגן קיין וואָרט,
ווײַל ניט צוליב טרייסט האָט זײַן האַרץ
אויפֿן הייליקן אָרט געבראַכט אים.
אויב עס וויינט אַ סאָלדאַט —
זײַ אים מוחל זײַן ביטער געפֿיל,
אפֿשר וועט אויפֿן האַרצן בײַ אים
כאָטש אַ ביסעלע ליכטיקער ווערן,
אויפֿן הייליקן אָרט
זאָל ער אויסוויינען אין דער שטיל
זײַנע הייסע סאָלדאַטישע טרערן.
אויב עס וויינט אַ סאָלדאַט...
האָסט געזען, ווי עס וויינט אַ סאָלדאַט?
און אפֿשר ביסטו אויך אַליין
צווישן די, וואָס דאָס האַרץ איז בײַ זיי
ניט פֿון אײַזן,
קום מיט מיר אויפֿן הייליקן אָרט,
און דאָרט
ווי עס וויינט אַ סאָלדאַט,
כ'וועל פֿאַרשפּאָרן דיר צו באַווײַזן...
צום סוף ברענגען מיר אַ וווּנטש אַז דעם לייענערס האַרץ זאָל זײַן מיט ליבע רײַך.
דער וווּנטש
אַ וואַלד אָן פֿויגלען איז אַ וואַלד?
אַ פֿעלד אָן זאַנגען איז אַ פֿעלד?
אַ טײַך אָן וואַסער איז אַ טײַך?
אַ האַרץ אָן ליבע איז אַ האַרץ?
איך האָב געזען אַ טויטן וואַלד,
וווּ ס'האָט דער טויט די פֿויגלען אויסגעראָטן,
איך האָב געפּויזעט אויף אַ שוואַרצן פֿעלד,
אינעם געפּלאָנטער פֿון די שטעכלדיקע דראָטן.
ביז צו דעם האַלדז געזונקען אין אַ טײַך,
פֿון וועלכן ס'איז די וואַסער אויסגערונען...
געזוכט אַ האַרץ, וואָס איז פֿון ווייטיק פֿרײַ, —
און ניט געפֿונען.
טאָ זאָל זשע זײַן דײַן האַרץ —
אַ האַרץ, וואָס זינגט און בליט,
אַ רוישנדיקער וואַלד, אַ פֿליסנדיקער טײַך,
און מער פֿון אַלץ זאָלסט זײַן מיט ליבע רײַך.