איינער פֿון די גרעסטע און שאַפֿערישסטע, ווי אויך עקצענטרישסטע, אַמעריקאַנער דענקער אינעם 20סטן יאָרהונדערט איז געווען ר. באָקמינסטער פֿולער (1895 — 1983). ער איז געווען אַן אַרכיטעקט, אַ פֿילאָסאָף, אַ פּאָעט, אַן אויסגעפֿינער און צווישן די ערשטע שטיצער פֿון אַלטערנאַטיווע מקורים פֿון ענערגיע. פֿולער האָט אויסגעטראַכט דעם "געאָדעזישן קופּאָל", וואָס מע האָט געניצט איבער דער וועלט צו בויען הײַזער און אַנדערע סטרוקטורן.

דזשאַן מאַק׳קיינס באַשלוס אויסצוקלײַבן די אַלאַסקער גובערנאַטאָרין סאַראַ פּיילין ווי זײַן שותּף פֿאַר וויצע־פּרעזידענט, האָט שטאַרק אָפּגעפֿרישט זײַן קאַמפּאַניע און, לויט אַן אַנקעטע, דורכגעפֿירט פֿון דער "וואַשינגטאָן פּאָסט" און "איי־בי־סי"־נײַעס, האָט מאַק׳קיין איצט אויף 12% מער שטיצע בײַ ווײַסע פֿרויען, ווי באַראַק אָבאַמאַ — 53% קעגן 41%.

משה ראָסמאַן געהערט צו דעם דור ייִדישע היסטאָריקער, וואָס איז געקומען נאָך די "גדולים", אַזעלכע ווי שמעון דובנאָוו, סאַלאָ באַראָן און יוסף־חיים ירושלמי, וועלכע האָבן באַשטימט דעם סדר־היום פֿון דער מאָדערנער ייִדישער היסטאָרישער פֿאָרשונג. ראָסמאַנס פֿעלד איז די געשיכטע פֿון פּוילישן ייִדנטום אינעם 17טן און 18טן יאָרהונדערט, בפֿרט די סאָציאַלע געשיכטע פֿון חסידות. אָבער זײַן נײַ בוך איז ניט וועגן פּוילישע ייִדן, נאָר וועגן דעם תּכלית פֿון דער ייִדישער געשיכטע בכלל.

עס זעט אויס, אַז די צוויי פֿאַרמיאוסט געוואָרענע דערשײַנונגען — דעמאַגאָגיע און די עטנישע מלחמות — וועלן זיך נישט לאָזן אַזוי גיך אויסוואָרצלען און באַזײַטיקט צו ווערן פֿון דעם געזעלשאַפֿטלעכן לעבן, שוין אָפּגערעדט פֿון ביוראָקראַטיע און מלוכישער קאָרופּציע, וואָס איז, לויטן אויסדרוק פֿון דעם מדינה־קאָנטראָלער, נאָך געפֿערלעכער ווי דער טעראָר.

"כּי תבֿוא אל האָרץ", ווען איר וועט זיך באַזעצן אין ארץ-ישׂראל, זאָלט איר ברענגען די ערשטע פּירות פֿון אײַער גערעטעניש אינעם משכּן, בית-המיקדש — זאָגט דער אייבערשטער אָן בײַם אָנהייב פֿון דער הײַנטיקער פּרשה. בײַם ברענגען די ערשטע פּירות, "ביכּורים", פֿלעגן די ייִדן זאָגן געוויסע פּסוקים, צו באַדאַנקען דעם באַשעפֿער פֿאַרן באַפֿרײַען די ייִדן פֿון מצרים; די זעלבע פּסוקים זענען אויך אַרײַן אין דער פּסחדיקער הגדה.

ס'איז שווער צו זאָגן, ווי אַזוי די גרוזינישע באַפֿעלקערונג באַציט זיך איצט צו דער סאַאַקאַשווילי-רעגירונג, נאָר לעצטנס האָט מען גענומען הערן אַנדערע מיינונגען, פֿון דער אָפּאָזיציע, וועלכע האָט אַ נדר געטאָן צו שווײַגן בעת דער הייסער פֿאַזע פֿונעם קאָנפֿליקט מיט רוסלאַנד. ס'איז קלאָר, אַז גאָר ניט אַלע קלײַבן נחת פֿון די פֿירער, וועלכע האָבן פֿאַרפֿירט דאָס לאַנד אין אַזאַ טעמפּן ווינקל. אָבער קיין פּרטים פֿון דער שטימונג אין דער גרוזינישער געזעלשאַפֿט זײַנען דערווײַל ניט באַוווּסט.

אַ טייל מענטשן מיינען, אַז דער געאָגראַפֿישער אַספּעקט פֿון ייִדישקייט קאָן רעדוצירט ווערן צום כּותל-המערבֿי און אַנדערע ערטער אין ארץ־ישׂראל; הגם בײַ אַ טייל פֿרומע ייִדן אין דער וועלט שפּילן אויך אַ גרויסע ראָלע אַזעלכע הײַנטיקע ייִדישע צענטערס, ווי לייקוווּד אָדער אַנטווערפּן, ווערן זיי געוויינטלעך באַטראַכט בלויז ווי צופֿעליקע און צײַטווײַליקע. אַ סך ערטער, וווּ די ייִדן האָבן אַמאָל געלעבט — אין בבֿל, שפּאַניע, ליטע, פּוילן און אַנדערע לענדער — זענען יאָ פֿאַראייביקט געוואָרן אינעם פֿאָלק-זכּרון און די הייליקע ספֿרים, אָבער בלויז ווי סימבאָלן, אָפּגעריסן פֿון דער רעאַלער געאָגראַפֿישער מאַפּע.

(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

(פֿיפֿטער קאַפֿיטל)

ווען חיים קומט אַהיים פֿון דער אַרבעט פּאָרעט זיך טאָליע אין קיך. זי איז אין גאַנצן פֿאַרשוויצט. זי שטייט בײַ אַ קאָכעדיקן טאָפּ און מישט מיט אַ הילצערנעם לעפֿל. דער קאָפּ איז בײַ איר אַרומגעבונדן מיט אַ טוכלער שמאַטע. זי טראָגט אַ פֿאַרריסטן (שמוציק) פֿאַרטעך און הערט נישט אויף צו ווישן זיך די הענט אין אים. חיים שליסט אויף די טיר, לייגט אַוועק די צײַטונג אויפֿן טיש, דאָס ליידיקע מיטיק־זעקעלע אויפֿן בענקל און אײַלט זיך אין וואַשצימער זיך אַרומצוּוואַשן. טאָליע שרײַט אים נאָך פֿון קיך:

הײַיאָר איז שוין ניט ווייניק געזאָגט און געשריבן געוואָרן וועגן טשערנאָוויץ, וואָס איז ממש פֿאַרהייליקט געוואָרן ווי דער ייִדישיסטישער סיני־באַרג, וווּ מיט אַ יאָרהונדערט צוריק האָט מען באַקומען די קאָנטורן פֿונעם מאָדערנעם ייִדיש און מאָדערנער ייִדישער קולטור. אַזוי יעדנפֿאַלס זעט עס אויס אָפֿט מאָל אין אַ טייל פֿון דער הײַיאָריקער ווי אויך פֿריִערדיקער זשורנאַליסטישער פּראָדוקציע. און דאָס איז, אין תּוך אַרײַן, נאַטירלעך און אַפֿילו געזעצמעסיק פֿאַר יעדער יוביליי-קאַמפּאַניע, און פֿאַר יעדער קאַמפּאַניע בכלל.

צו זײַן 30סטער יאָרצײַט

מאָטל טאַלאַלאַיעווסקי איז געווען אַ ייִדישער דיכטער — דערפֿאַר האָט ער ווי אַ סך אַנדערע ניט אויסגעמיטן דעם אַרעסט און פֿאַרשיקונג, טראָץ דעם וואָס ער האָט באַקומען אַן אָרדן פֿאַר זײַן העלדישקייט אין דער רויטער אַרמיי בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. ער איז געוואָרן פֿאַרשיקט אין מיטל־אַזיע; שפּעטער איז ער באַפֿרײַט געוואָרן.

מאָטל טאַלאַלאַיעווסקי איז געבוירן געוואָרן אין אוקראַיִנע. ער האָט באַקומען אַ ייִדיש־סאָוועטישע שול־בילדונג.

דעם ערשטן סעפּטעמבער איז אומגעקומען עודד שראַם, איינער פֿון די בעסטע הײַנטצײַטיקע מאַטעמאַטיקער. ער איז געווען דער סאַמע אײַנפֿלוסרײַכער מומחה אין דער טעאָריע פֿון משמעותדיקייט (probability theory), איינעם פֿון די גרונט-געביטן אין דער מאָדערנער מאַטעמאַטיק. דער טראַגישער אומגליקפֿאַל איז פֿאָרגעקומען אין די בערג, ווען שראַם האָט געפּרוּווט אַרויפֿצוקלעטערן אויפֿן שפּיץ גײַ (Guye), אין די קאַסקאַד-בערג, שטאַט וואַשינגטאָן, ניט ווײַט פֿון סיעטל.