גימפּל תּם (אָדם שאַפּיראָ)

— ס‘איז קיין גאָט אויך נישטאָ
— וואָס זשע, זאָג איך, איז יאָ דאָ?
— אַ טיפֿע בלאָטע

אין יצחק באַשעוויסעס קלאַסישער דערציילונג "גימפּל־תּם", וואָס איז אַרויס אין אַ זאַמלונג אין 1957, האָט דער מחבר אַרויסגעבראַכט דאָס שלימזלדיקע לעבן פֿונעם העלד און זײַן באַציִונג צו דער וועלט, צום לעבן און צום גורל פֿונעם מענטשן. די מעשׂה ווערט אַזוי פּשוט דערציילט, עלעהיי אַ פֿאָלקסמעשׂה, מיט איבערגעטריבענע און צו מאָל אומגלייבלעכע געשעענישן, אַזוי אַז דער לייענער כאַפּט זיך, באַלד בײַם אָנהייב, אַז די דערציילונג פֿונעם נאַיִוון גימפּל שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ משל, וואָס איז שייך אונדז אַלעמען.

אַלע ייִדן אין פֿראַמפּאָל, זײַן שטעטל, מאַכן פֿון אים חוזק, פֿונעם ייִנגסטן ביזן עלטסטן. נאָר דער רבֿ זאָגט אים דעם אמת און פּרוּווט אים מונטערן, אָבער דאָס העלפֿט נישט קיין סך; און וואָס איז דען גימפּלס חסרון? ער גלייבט. שטעלט מען אויס גימפּל צום נאַר. נאָך אַ חסרון האָט ער — ער קען נישט ווערן בייז. זעט מען שוין וווּהין באַשעוויס וויל אונדז פֿירן — אין אַ "נאָרמאַלער" וועלט, וואָלט גימפּל ראָוי געווען אויף צו זײַן אַ למד־וואָווניק, אַ צדיק; אָבער אין אונדזער עולם־השקר, קען ער נישט לעבן צווישן מענטשן און מוז אויסוואַנדערן. גימפּלס ראַנגלענישן מיט זײַן אמונה אין גאָט און אינעם באַטײַט פֿונעם לעבן בכּלל ווערן פּשוט אויסגעדריקט, אָבער רירן אָן טיפֿע וואָרצלען בײַם לייענער.

בײַם בית־דין: גימפּל גט זיך מיט עלקע (דאַניעלע ראַבאַני)

די דערציילונג לאָזט זיך גאַנץ גרינג באַאַרבעטן ווי אַ דראַמע און משה יאַסור, אַ געניטער רעזשיסאָר און טעאַטראַלער טאַלאַנט, וואָס די "פֿאָלקסבינע" האָט שוין לאַנג באַדאַרפֿט אויסניצן, האָט געבראַכט זײַן באַאַרבעטונג, וואָס ער האָט צו ערשט געשטעלט מיטן רומעניש־ייִדישן טעאַטער, קיין אַמעריקע צום ערשטן מאָל, צו עפֿענען דעם 94סטן סעזאָן פֿונעם "נאַציאָנאַלן ייִדישן טעאַטער — פֿאָלקסבינע".

עס טוט אונדז הנאה, וואָס די "פֿאָלקסבינע" האָט דאָס יאָר אויסגעקליבן אַן אָריגינעל, שאַפֿעריש ווערק אין גאַנצן אויף ייִדיש, און נישט קיין איבערזעצונג און נישט קיין האַלב־ייִדיש, האַלב־ענגליש ספּעקטאַקל: הלוואַי ווײַטער. עס זענען דאָך פֿאַראַן אַזוי פֿיל מײַסטערווערק וואָס מע קען געפֿינען אין דער ייִדישער דראַמאַטורגיע, סײַ גאַנצע דראַמעס, סײַ איין־אַקטערס, וואָס מע דאַרף זיי ברענגען פֿאַר דער עפֿנטלעכקייט. צו פֿרעמדע שפּראַכן מוז מען נישט אָנקומען; מיר פֿאַרמאָגן דאָך נאָר איין פֿאָלקסבינע אין אַמעריקע, און זי איז מחויבֿ צו באַקענען דעם ברייטן עולם מיט די ייִדישע קולטור־אוצרות, אַלטע און נײַע.

אין זײַן דערציילונג "גימפּל תּם" האָט באַשעוויס איבערגעגעבן די עקזיסטענציאָנעלע דילעמע פֿון אונדזער פֿאָלק בפֿרט, און אונדזער תּקופֿה בכלל — אין וואָס קען מען גלייבן נאָך אַזאַ חורבן? אין מענטשן? אינעם אייבערשטן? להבֿדיל, אין דער בערזע? באַשעוויס האָט די פּראָבלעם אַרײַנגעפֿלאָכטן אינעם ייִדישן שטעטל־לעבן פֿון אַמאָל. אָבער דאָס איז נישט דאָס שטעטל פֿון "פֿידלער אויפֿן דאַך", אַ ראָמאַנטיש, נאָסטאַלגיש שטעטל. ניין, דאָס איז עפּעס אַ שטעטל וואָס דער שׂטן האָט אַליין אויסגעטראַכט און צוזאַמענגעשטעלט און גימפּל איז די כּפּרה.

יאַסור האָט אַוודאַי געמוזט פֿאַרברייטערן באַשעוויסעס דערציילונג פֿון 14 זײַטן און מאַכן אַ לענגערע פּיעסע. האָט ער צוגעגעבן אַ ביסל פֿון זײַנע אייגענע שטעטלדיקע זכרונות און מײַסטעריש דראַמאַטיזירט געוויסע מאָמענטן אין דער דערציילונג — למשל, ווי גימפּל האָט חתונה, סצענעס אין בעקערײַ, אין בעט מיט זײַן פֿרוי עלקע און אַנדערע. אַ דאַנק זײַן רעזשי, די פֿעיִקע אַקטיאָרן, דער מוזיק, די טענץ און, דער עיקר, באַשעוויסעס קלוגער פּען, ווערט דער עולם פֿאַרכאַפּט פֿון וואָס סע קומט פֿאָר אויף דער בינע, אַפֿילו אויב דער סיפּור־המעשׂה האָט אין זיך מער פֿילאָסאָפֿיע ווי אין ס‘רובֿ אַנדערע דראַמעס. עס האָבן יאָ געשטערט, צו מאָל, די אָריגינעלע לידער, מוזיק פֿון ראַדו קאַפּטאַרי, ווערטער פֿון משה יאַסור, וואָס האָבן זיך נישט אַרײַנגעפּאַסט אין אַלע סצענעס. זיי האָבן אַרײַנגעבראַכט אַ ביסל פֿרייד און לעבעדיקייט, דאָרטן וווּ אַ ביסל מער טרויער און רו וואָלט גיכער געווען אויפֿן אָרט.

די בינע־מוזיק, געשאַפֿן פֿון זלמן מלאָטעק, דער דירעקטאָר פֿון דער "פאָלקסבינע", און די קלעזמערישע קלאַנגען פֿון דער קאַפּעליע, ספּעציעל פֿונעם קלאַרנעטיסט דמיטרי סלעפּאָווטש און דער פֿידלערין לויִזע שטראַוס־בוימאַן, האָבן אַ סך צוגעגעבן צו דער פֿאָרשטעלונג. צוזאַמען מיט דער כאָרעאָגראַפֿיע פֿון אינקאַ יוסטין האָבן זיי אויפֿגעלעבט די דראַמע מיט אַ ייִדישן חן.

אָדם שאַפּיראָ, אין דער ראָלע פֿון גימפּל, שטעלט אים אַוועק מיט זײַן גאַנצן תּמימות. שאַפּיראָ איז אַ בעל־גוף, און דאָס איז געווען אַ סורפּריז בײַם ערשטן בליק, ווײַל מע ריכט זיך אויף אַן אויסגעדאַרטן בחור. אָבער אין באַשעוויסעס דערציילונג זאָגט גימפּל וועגן זיך — "אַז כ׳האָב דערלאַנגט אַ פּאַטש האָט מען געזען קראָקע", האָט מען, זעט אויס, דעם ריכטיקן אַקטיאָר אויסגעקליבן. ספּעציעל פֿײַן שפּילט דאַניעלע ראַבאַני אין דער ראָלע פֿון עלקע, זײַן פֿאַרפֿירעריש ווײַב. עס איז קלאָר, אַז ייִדיש איז נישט דאָס נאַטירלעכע לשון פֿון די אַקטיאָרן, און עס געדויערט אַ פּאָר מינוט צו כאַפּן די ווערטער בײַם אָנהייב פּיעסע. מיט דער דאָזיקער פּראָבלעם, וואָס איז שווער צו לייזן אויף דער הײַנטיקער ייִדישער בינע אין אַמעריקע, זענען מיר גוט באַקאַנט.

"גימפּל תּם", לאָמיר האָפֿן, וועט זײַן דער אָנהייב פֿון אַ ריכטיקן וועג פֿאַר דער "פֿאָלקסבינע"; אַ וועג וואָס פֿירט צו ערנסטע און שאַפֿערישע דראַמעס אויף ייִדיש, וואָס אַנטפּלעקן דאָס בעסטע פֿון אונדזער ליטעראַטור און פֿאַרכּישופֿן אונדז מיט זייער ייִדיש־וועלט אויף דער בינע.