יעדן ערשטן שבת פֿון חודש מײַ, אין פּאַרק פֿון דער שטאָט זכרון־יעקבֿ, וואָס טראָגט ראָטשילדס נאָמען, זאַמלען זיך צונויף מײַנע בני־עיר. אַלע מאָל קומען צו, אויך “נײַע" — דאָס מיינט די, וועלכע לויט פֿאַרשיידענע סיבות, האָבן ניט געקאָנט זײַן דאָ, אין פּאַרק, פֿאַר אַ יאָרן, פֿאַר צוויי יאָרן... ניט תּמיד דערקענט מען איינער דעם אַנדערן, ס’איז דאָך אַוועק אַ גאַנג פֿון אַזוי פֿיל צײַט, זינט מע האָט פֿאַרלאָזט דאָס היים־שטעטל. הייבן זיך אָן פֿראַגעס:
— ווער זענט איר?
— איך בין פּעסיע־פּאַרעכס שכנה...
— און איך בין שלמה דעם קראַצערס אַ קרובֿ...
— איר געדענקט מאָטלען־קוואָטשקע? איך בין זײַן טאָכטער...
אַזוי לעבן אויף און געפֿינען זיך מיט אונדז אין ראָטשילד־פּאַרק אויך די, וואָס זייערע נשמות רוען שוין ערגעץ אין די הימל־סעדער,אָבער זייערע נעמען און צונעמענישן, האָבן עפּעס געזאָגט מײַנע בני־עיר.
אין שאָטן פֿון גרינע ביימער שטייען טישן. אויף די טישן, אָנגעשטעלט פֿאַרשיידענע מאכלים, כּלערליי געטראַנקען. מע דערמאָנט זיך די קינדער־יאָרן, די יאָרן ווען מע האָט זיך געלערנט אין שקאָלע; די יוגנט... פֿאַרשטייט זיך, אַז ס’ווערט אויך אַרומגערעדט דאָס טאָג־טעגלעכע לעבן אין לאַנד. אויך דאָס יאָר בין איך געזעסן מיט מײַנע פֿרײַנד בײַ אַ טיש, געטרונקען אַ גלעזל ווײַן, געגעסן געבראָטן פֿלייש. לעבן מיר האָט עמעצער אַ זאָג געטאָן:
— דאָ, אין ישׂראל, וועט זײַן שלום, ווען בײַ שמואל דעם קרומען וועט אויסוואַקסן אַ נײַער פֿוס.
אַלע צעלאַכן זיך. וועט איר פֿרעגן: וואָס דאַרף גאָר בײַ אַ קרומען אויסוואַקסן אַ נײַער פֿוס? וועל איך אײַך דערציילן די דאָזיקע שמואל־געשיכטע פֿונעם סאַמע אָנהייב אָן...
* * *
שמואל (לייענט שמיל) האָט געקעמפֿט אין דער רויטער אַרמיי קעגן די דײַטשישע פֿאַשיסטן און זומער 1944. בײַם באַפֿרײַען בעסאַראַַביע איז ער שווער פֿאַרוווּנדעט געוואָרן און מע האָט אים געמוזט אָפּשנײַדן אַ פֿוס. צו אונדז אין שטעטל האָט ער זיך אומגעקערט מיט אַ פּראָטעז און מיט אַ שלאַכט־אָרדען אויף דער גימנאַסטיאָרקע. דאָ האָט ער חתונה געהאַט. דאָ זײַנען געבוירן געוואָרן זײַנע צוויי זין. שמואל האָט זיך אויסגעלערנט אויף אַ פּאַריקמאַכער, אײַנגעקויפֿט שערלעך, שער־מאַשינקעס. זײַנע אַרבעטס־פֿאַרדינסטן האָבן אים געסטײַעט אויף אויסצוהאַלטן די פֿאַמיליע. בײַם גיין פֿלעגט שמואל הינקען, אָבער וועגן דעם פּראָטעז זײַנעם האָט מען זיך דערוווּסט שפּעטער, ווען דער צונאָמען, מיט וועלכן דאָס שטעטל האָט אים געקרוינט, “שמואל דער קרומער", האָט זיך שוין פֿעסט צוגעקלעפּט צו אים. און אַזוי איז עס געבליבן — פֿאַרפֿאַלן!
שמואל איז געווען אַ מיטלוווּקסיקער ייִד, מיט אַ רויטער טשופּרינע האָר אויפֿן קאָפּ. ווען ניט דער פֿאַרלוירענער פֿוס זײַנער, וואָלט ער זיכער געקראָגן אַ צונאָמען: “שמואל דער רויטער". אָבער אין דער נאַטור ווערט דאָך גאָרניט פֿאַרלוירן; האָט שמואלס עלטערער זון, יחיאל, געירשנט דעם טאַטנס רויטע טשופּרינע, און מיר פֿלעגן אים טאַקע רופֿן “ריזשיִ" —"רויטער".
שמואלס פּראָטעז־"סעקרעט" איז געוואָרן ברייט באַוווּסט דורך אַ צופֿאַל. געווען איז אין שטעטל אַ פֿרוי פּעסיע, וואָס האָט געטראָגן אַ פּאַרוק. האָבן די ייִדן געפּסקנט, אַז זי האָט זיכער אַ פּליך. באַקומט די פֿרוי דעם צונאָמען: “פּעסיע־פּאַרך". דאָ האָט מען מיטן צונאָמען געטראָפֿן, ניט געגרײַזט. אַ דאַנק איר, דער דאָזיקער פּעסיען, האָט זיך פֿאַרקניפּט די געשיכטע, וואָס איך גיי אײַך דאָ דערציילן.
אין איינעם אַ טאָג איז געקומען פּעסיע־פּאַרך צו שמואל דעם קרומען אין פּאַריקמאַכערסקע מיט עפּעס אַ שמירעכץ. אויב די דאָזיקע שמירעכץ אײַנרײַבן אין הויט אַרײַן פֿונעם קאָפּ וועלן דאָרט, כּלומרשט, אָנהייבן וואַקסן נײַע האָר און זי, פּעסיע, וועט פּטור ווערן פֿון דעם פּליך, דעם פּאַרוק און דעם צונאָמען. אין משך פֿון עטלעכע וואָכן האָט שמואל אײַנגעריבן אין פּעסיעס פּליך די רפֿואה־שמירעכץ, אָבער אין דער היים, פֿאַר דער פֿרוי, איז ער געווען אויפֿריכטיק: "בײַ פּעסיע־פּאַרך וועלן אויסוואַקסן האָר אויפֿן קאָפּ, ווען בײַ מיר וועט אויסוואַקסן אַ נײַער פֿוס". זײַן פֿרוי האָט עס דערציילט אירע שכנים און יענע — ווײַטער... אין גיכן האָט שוין וועגן שמואלס וויץ גערעדט דאָס גאַנצע שטעטל: "בײַ פּעסיע־פּאַרך וועלן אויסוואַקסן האָר אויפֿן קאָפּ ווען בײַ שמואל דעם קרומען וועט אויסוואַקסן אַ נײַער פֿוס". אין פּעסיעס פּליך האָט מען אין גיכן פֿאַרגעסן. דאָס ווערטל איז אָבער געוואָרן בײַ אונדז פֿאַרשפּרייט און נישט זעלטן האָט מען געקאָנט הערן:
— קוקט נאָר אָן דעם שיקסע־בחור, וואָס פֿירט פֿרײַנדשאַפֿט נאָר מיט שקאָצים און מיט שיקסעס, ס’וועט שוין זײַן פֿון אים אַ לײַט, ווען בײַ שמואלן דעם קרומען וועט אויסוואַקסן אַ נײַער פֿוס;
צי:
— די קראַסאַוויצע אונדזערע קלײַבט איבער, וועמען מע זאָל איר ניט רעדן פֿאַר אַ חתן, דרייט זי מיט דער נאָז. זי וועט שוין חתונה האָבן, ווען בײַ שמואלן דעם קרומען וועט אויסוואַקסן אַ נײַער פֿוס;
צי גאָר פּאָליטיש:
— מיר וועלן דעריאָגן און איבעריאָגן אַמעריקע, ווען בײַ שמואלן...
שמואל האָט געוווינט אין זײַן אייגענער, איינשטאָקיקער שטוב. אין איינעם פֿון די צימערן, וואָס די טיר האָט זיך געעפֿנט צו דער גאַס, האָט ער געשוירן זײַנע קליענטן. איבער דער טיר איז געהאָנגען אַ שילד מיט אַן אויפֿשריפֿט אויף רוסיש: "פּאַריקמאַכערסקאַיאַ" און נידעריקער "יעדינעצקי ראַיאָני ביטקאָמבינאַט" — הייסט עס: דער "יעדינעצער ראַיאָנישער באַדינונג־קאָמבינאַט".
די אַרבעטער פֿון די שטאָטישע באַדינונג־וואַרשטאַטן: שנײַדערס, שוסטערס, בלעכערס, פֿאַרבערס, פּאַריקמאַכערס, סטאָליערס, קירזשנערס — זײַנען צום מערסטן געווען ייִדן. מיטן שטאָטישן באַצירק פֿונעם קאָמבינאַט האָט אָנגעפֿירט זיסיע גראַלניק.
זיסיע, כּמעט ווי אַלע אונדזערע ייִדן, האָט זיך אין דער צײַט פֿון מלחמה געמאַטערט אין די געטאָס און לאַגערן פֿון טראַנסניסטריע. נאָכן אומקערן זיך פֿון דאָרט האָט ער ניט פֿאַרלוירן זײַן אָפּטימיזם און הומאָר. געווען אַ פֿריילעכער, קאָמפּאַניייִשער ייִד. אויסגעלערנט זיך שנײַדערײַ, געוואָרן אַ פֿאַרוואַלטער פֿון אַ ניי־וואַרשטאַט. געזען, אַז זיסיע פֿאַרמאָגט אַן אָרגאַניזאַטאָרישן טאַלאַנט, האָט מען אים באַשטימט פֿאַרן נאַטשאַלניק פֿונעם שטאָטישן באַצירק.
אין איינעם אַ טאָג האָט זיסיע גראַלניק באַזוכט אַלע באַדינונג־אַנשטאַלטן און געמאָלדן די אַרבעטער, אַז דאָנערשטיק, 6 אַ זייגער פֿאַר נאַכט, וועט אין "רויטן ווינקל" פֿונעם קאָמבינאַט פֿאָרקומען אַ לעקציע אויף דער טעמע: "קאָמוניזם — די ליכטיקע צוקונפֿט פֿון דער גאַנצער מענטשהייט". זיסיע האָט שטרענג געוואָרנט:
— איר מוזט אַלע זײַן! ווער ס’וועט ניט קומען צו דער לעקציע וועגן ליכטיקן מאָרגן, וועט בײַ מיר האָבן אַ פֿינצטערן הײַנט!
דער "רויטער ווינקל" האָט זיך געפֿונען אין שטאָטישן באַדינונג־הויז אויפֿן צווייטן שטאָק. אין דעם דאָזיקן גרויסן צימער, כּמעט אַ זאַל, איז אין צענטער פֿון דער מיזרח־וואַנט געהאָנגען לענינס פּאָרטרעט, די לינקע וואַנט — באַפּוצט מיט די בילדער פֿון כרושטשאָוון און די חבֿרים פֿונעם צענטראַלן קאָמיטעט. פֿאָרנט, פֿאַר לענינס פּאָרטרעט, איז געשטאַנען אַ טיש באַדעקט מיט אַ רויט טישטעך; אויפֿן טיש, אין אַ גלעזערנער וואַזע, אַ ביסל וואַסער, און פֿינעף רויטע נעגלבלימלעך — דאָס אַלץ האָט טאַקע צוגעגעבן דעם זאַל די נייטיקע פּאַרטיייִשע רויטקייט און באַרעכטיקט זײַן נאָמען. לעבן טיש — אַ טריבונע.
ס’איז געווען אַ שיינער, וואַרעמער זומער־אָוונט. ערגעץ אויף אַ הינטערגעסל, אין דעם גרעסטן צימער פֿון אַ קליין שטיבל, וווּ אין אַ שאַפֿקעלע איז געלעגן פֿאַרמאַכט אויף אַ שלאָס די ספֿר־תּורה, האָבן עטלעכע עלטערע ייִדן זיך געגרייט צו דאַוונען מעריבֿ.
די מידע זון האָט זיך אַראָפּגעלאָזט צום סאַמע האָריזאָנט און פֿון דאָרטן געשיקט אירע רויט־פֿלאַמיקע גרוסן די אַרבעטער פֿון די באַדינונג־אַנשטאַלטן, וועלכע האָבן זיך געאײַלט צו דער לעקציע. צי מע האָט געוואָלט וויסן, וואָס מיינט "דער ליכטיקער מאָרגן", צי מורא געהאַט פֿאַר זיסיע גראַלניקס סטראַשונקעס, יעדן פֿאַלס, דער "רויטער ווינקל" איז פֿאַרפֿולט געוואָרן. עטלעכע שנײַדערקעס האָבן מיטגעבראַכט שטיקלעך "אַרבעט", געזעסן און געסטריגעוועט, ווער אַ קליידל, ווער אַן אַרבל... אַלע אַרבעטער האָבן גערעדט צווישן זיך ייִדיש, אַפֿילו די עטלעכע קריסטן, וועלכע זענען געווען אין זאַל, ווײַל אַרבעטנדיק צווישן ייִדן, האָבן זיי קיין ברירה ניט געהאַט און געמוזט אויסלערנען די נאַציאָנאַלע שפּראַך פֿונעם באַדינונג־קאָמבינאַט. פֿאַרשטייט זיך, אַז מע האָט געשמועסט נאָר אויף פּראָדוציר־טעמעס און וועגן די דערפֿאָלגן אין דעם סאָציאַליסטישן פֿאַרמעסט:
— שמואל, דײַן פּאַריקמאַכערסקע האָט שוין געמאַכט דעם פּלאַן?
— אַ גוטע קרענק וועלן זיי בײַ מיר זען, און ניט קיין פּלאַן. שער־מאַשינקעס גיט מען ניט, מיט אָדעקאָלאָן און פּודרע שמעקט אַפֿילו ניט, האַנטעכער פֿאַר דער פּאַריקמאַכערסקע וואַשט מען ניט און מע וויל אַ פּלאַן, מײַנע צרות...
— ישׂראל (לייען סרול), וווּ האַלטסטו מיט די פּראָצענטן?
— מײַנע שׂונאים זאָלן האָבן אַזוי פֿיל געזונט וויפֿל פּראָצענט וועט דער קאָמבינאַט האָבן פֿון מיר. מע גיט דאָך ניט קיין גוט שטיקל סחורה אויף אַ פּאָר הויזן צי אויף אַ קאָסטיום — ניט קיין "באָסטאָן", ניט קיין "דראַפּ", ניט קיין "דאַראַבאַנץ" — נאָר "שטאַפּעל". זיי גיבן, זײַ מיר מוחל, דרעק, וועלן זיי האָבן דרעק!
— מילא, ישׂראל, אָבער אַ שטיקל ברויט עסטו דאָך פֿון דעם...
— הערש, כ’האָב געהערט, אַז דו האָסט ניט לאַנג באַקומען אַ לויב־גראַמאָטע, פֿאַר דײַן שלאָגלערישער אַרבעט בײַם פֿאַרריכטן שיך, מאָלאָדיעץ!
— כ’מאַך זיך אויס אויף זייער גראַמאָטע. ווען מע גיט מיר בעסער אַ צען רובל פּרעמיע. צו וואָס טויגן מיר זייערע פּאַפּירלעך, מע קאָן זיך מיט זיי אַפֿילו ניט אונטערווישן...
די אַלע הויכע שמועסן וועגן "סאָציאַליסטישן פֿאַרמעסט" האָבן נאָך פֿאַרן אָנהייב פֿון דער לעקציע, געשאַפֿן אין "רויטן ווינקל", אַ פֿײַערלעכע אַטמאָספֿער.
און אָט איז אין "רויטן ווינקל" שטיל געוואָרן. ס’קומען אַרײַן די סעקרעטאַרשע פֿון דער פּאַרטיי־אָרגאַניזאַציע נינע פּעטראָוונע און דער לעקטאָר — דער סעקרעטאַר פֿונעם "ראַיקאָם פּאַרטיי", דאָס מיינט — דער ראַיאָנישער קאָמיטעט פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי, מיכאַיִל סאַמוילאָוויטש גראַנאָוו. נינע פּעטראָוונע איז געווען אַ רוסאַטשקע־שברוסאַטשקע. מע זאָגט, אַז איר ייִחוס־בריוו האָט זיך געצויגן אַזש צום גרויסן רוסישן בונטאַר יעמעליאַן פּוגאַטשאָוו. און מיכאַיִל סאַמוילאָוויטש איז דווקא געווען אַ ייִד. דער איינציקער ייִד אין ראַיקאָם. צו אונדז אין שטעטל איז ער געקומען פֿון כאַרקאָוו, תּיכּף נאָך דער מלחמה. דעמאָלט, ווען ס’איז געוואָרן געגרינדעט די סאָוועטישע מאָלדאַוויע, האָט מען זיך דאָ גענייטיקט אין געניטע קאָמוניסטן. האָט די ברידערלעכע אוקראַיִנע באַשטימט צו שיקן דער נײַער שוועסטער־רעפּובליק אַ גאַנצע מחנה פּאַרטיי־טוער, זיי זאָלן העלפֿן צו אָרגאַניזירן דאָרט די סאָציאַליסטישע און פּאַרטיייִשע בויונג. צווישן די אויסדערוויילטע פֿאַר דער דאָזיקער הויכער מיסיע איז אויך אַרײַנגעפֿאַלן מיכאַיִל סאַמוילאָוויטש גראַנאָוו.
קוקנדיק אויף מיכאַיִל סאַמוילאָוויטשן, האָט מען זיך געקאָנט פֿאָרשטעלן, אַז אין זײַנע יונגע יאָרן האָט ער געשמט אין כאַרקאָוו פֿאַר אַ קראַסאַוועץ — אַ הויכער, שטאַלטנער מאַנצביל, מיט שיינע שוואַרצע אויגן און רויטע באַקן. אייניקע ייִדן פֿלעגן זיך אָננעמען מיט חוצפּה און אים דערמאָנען, אַז ער איז אַ ייִד, אַז זײַן ייִדישער נאָמען איז משה־שמואל. פֿלעגט מיכאַיִל סאַמוילאָוויטש ווערן רויט און ענטפֿערן: "איך בין אַן אינטערנאַציאָנאַליסט און לאָזט מיך צו רו מיט אײַערע נאַרישקייטן".
נינע פּעטראָוונע גיט דאָס וואָרט גראַנאָוון. ער גייט צו צו דער טריבונע און זײַן פּנים שײַנט, גלײַך ווי אין אים, אין דעם פּנים זײַנעם, שפּיגלט זיך שוין אָפּ די ליכטיקע צוקונפֿט פֿון דער גאַנצער מענטשהייט. די לעקציע הייבט זיך אָן.
דאָ דאַרף איך צוגעבן, אַז דער פּראָלעטאַריאַט, וואָס איז געזעסן פֿאַר דעם לעקטאָר האָט ניט געקענט אַזוי גוט די רוסישע שפּראַך, כּדי צו באַנעמען דעם גראַנדיעזן פּלאַן פֿון דער קאָמוניסטישער בויונג, וואָס איז אָנגענומען געוואָרן אויף דעם 22סטן פּאַרטיי־צוזאַמענפֿאָר. דער גרעסטער טייל פֿון די אַרבעטער, איז געבוירן געוואָרן בײַ די רומענער, געלערנט זיך אין די רומענישע שולן. זייער מאַמע־לשון איז געווען ייִדיש. דערפֿאַר האָט זיסיע גראַלניק געהאַלטן פֿאַר אַ חובֿ צו דערקלערן די צוהערער אויף ייִדיש די גרונט־פּונקטן פֿון דער לעקציע. גראַנאָוו האָט מיט אַ גרויסער באַגײַסטערונג געמאָלט די נסים, וואָס וואַרטן אויף די סאָוועטישע מענטשן אין קאָמוניסטישן עולם־הבא, און זיסיע, האָט גלײַך פֿונעם אָרט, איבערגעזעצט אויף ייִדיש און פֿאַרטײַטשט מיט בײַשפּילן פֿונעם סאָציאַליסטישן עולם־הזה:
מ. גראַנאָוו: — ס’וועט ווערן אָפּגעווישט די גרענעץ צווישן דער פֿיזישער און גײַסטיקער אַרבעט!
ז. גראַלניק: — ס’וועט קיין שום חילוק ניט זײַן צווישן גוי און ייִד!
מ. גראַנאָוו: — די קאָמוניסטישע פּאַרטיי פֿײַערדיק שווערט זיך, אַז אין 20 יאָר אַרום וועלן די סאָוועטישע מענטשן לעבן בײַם קאָמוניזם!
ז. גראַלניק: — די פּאַרטיי שווערט זיך מיט טויטע שבֿועות, אַז אין 20 יאָר אַרום וועלן מיר אַלע האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן!
און מיכאַיִל סאַמוילאָוויטש האָט געדרשנט ווײַטער. זײַן קול האָט זיך געהעכערט און געשטאַרקט. גראַנאָוו איז געשטאַנען בײַ דער טריבונע און ס’האָט זיך געדאַכט, אַז ער האַלט אין זײַנע הענט אַ וווּנדער־האָרן, פֿון וועלכן עס גיסט זיך און קוועלט שפֿע פֿון סחורות, פּראָדוקטן, כּלערליי גיטער. די שנײַדערקעס האָבן אַוועקגעלייגט זייער סטריגעווען, אַז אַ מציאה פֿון דעם דאָזיקן וווּנדער־האָרן זאָל, חלילה, ניט דורכפֿליִען פֿאַרבײַ. מיט די אויפֿרופֿן "לעבן זאָל דער קאָמוניזם — די ליכטיקע צוקונפֿט פֿון דער גאַנצער מענטשהייט!" און “אונטער דער פֿאָן פֿון מאַרקסן, ענגעלסן, לענינען — פֿאָרויס צום זיג פֿונעם קאָמוניזם!" שליסט גראַנאָוו זײַן לעקציע. שמואל האָט שוין ניט געקאָנט אײַנהאַלטן זײַנע עמאָציעס. ס’האָט זיך אים אויסגעוויזן, אַז ער איז אין דער גרויסער, פֿאַרמלחמהדיקער שיל אויף ראש־השנה, ווען מע בלאָזט שופֿר, אונטער דער פֿאָן פֿון אַבֿרהמען, יצחקן און יעקבֿן. אַן איבערגערעשטער פֿון די אַלע נסים־ונפלאָות, וואָס וואַרטן אויף די סאָוועטישע מענטשן אין 20 יאָר אַרום, האָט ער פֿאַר גרויס התפּעלות אויסגעשריגן: "איצט ווייס איך שוין, ווען ס’וועט אויסוואַקסן בײַ מיר אַ נײַער פֿוס!"...
די לעקציע האָט זיך פֿאַרענדיקט מיט שטורמישע אַפּלאָדיסמענטן. ס’איז ניט קלאָר געווען, צי מע פּלעסקעט מיכאַיִל סאַמוילאָוויטש גראַנאָוון...
* * *
איך בין געפֿאָרן אַהיים פֿון זכרון־יעקבֿ נאָך דער באַגעגעניש מיט די בני־עיר. פֿון שמואלס זין, וואָס זיי זענען אויך געווען אין ראָטשילד־פּאַרק, האָב איך זיך דערוווּסט, אַז זייער טאַטע איז געשטאָרבן אין אַ שטעטל ערגעץ לעבן חיפֿה. בײַ יעדן פֿון זיי הענגט אין סאַלאָן שמואלס פּאָרטרעט, וווּ ער, שמואל, איז פֿאָטאָגראַפֿירט מיטן אָרדען און מיט צענדליקער מעדאַלן. שמואלס אַן אייניקל, וואָס טראָגט זײַן נאָמען, דינט אין דער ישׂראל־אַרמיי. דער יונגער שמואל, וועלכן די מיליטער־חבֿרים רופֿן: “ג׳ינג׳י" — רויטער, באַרימט זיך פֿאַר זיי מיט דעם, וואָס זײַן זיידע האָט געקעמפֿט קעגן די פֿאַשיסטן, איז געווען באַלוינט מיט אַן אָרדען, און אין שלאַכט האָט ער פֿאַרלוירן אַ פֿוס...