 |
משה לעמסטער "אַמאָל בראשית: געקליבענע לידער און פּאָעמעס 1982 — 2007"; ה. לייוויק־פֿאַרלאַג בײַם פֿאַראיין פֿון ייִדישע שרײַבערס און זשורנאַליסטן אין ישׂראל, תּל־אָבֿיבֿ תשס״ח/2008, אילוסטראַציעס פֿון עדואַרד גראָסמאַן
אויפֿן האַרטן טאָוול פֿון משה לעמסטערס נײַ בוך "אַמאָל בראשית: געקליבענע לידער און פּאָעמעס 1982—2007" זעט מען אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿונעם פּאָעט אין אַ כּמעט סורעאַליסטישן אימאַזש — אַ האָן שטייט אויף זײַן אַקסל און קרייעט, בשעת דער דיכטער, די הענט פֿאַרלייגט, קוקט צום לייענער, עלעהיי דאָס איז אַ גאַנץ נאַטירלעכע פּאָזע. דאָס בילד פּאַסט, טאַקע, פֿאַר דער פּאָעזיע פֿון לעמסטערן, וואָס שוועבט צווישן הימלישער פֿאַנטאַזיע און דאָרפֿישן וואָר. ווי מיר לייענען ווײַטער אין דער זאַמלונג, הייסט דער האָן יונה, אַ ייִדיש־רעדנדיקער, וואָס וואַרפֿט אַרײַן צו מאָל לשון־קודשדיקע ווערטער, כּדי די גויים זאָלן אים נישט פֿאַרשטיין.
— יונה!
מאָרגן וועל איך אויף דײַן אָרט
וועקן אין דער פֿרי דאָס דאָרף.
איך וועל טון פֿאַר דיר די אַרבעט.
— ביטע. אַדרבא.
פֿרי, קאַיאָר כ‘האָב אויפֿגעוואַכט,
אויסגעטרונקען אַ גלאָז ווײַן,
און צעזונגען זיך פֿונעם דאַך:
"לאָמיר, אַלע אין איינעם, אין איינעם
די זון מקבל־פּנים זײַן.
די זון מקבל־פּנים זײַן...."
ס‘שלאָפֿט דאָס דאָרף.
כ‘הייב אָן דאָס צווייטע מאָל:
"לאָמיר, אַלע אין איינעם, אין איינעם
דעם נײַעם טאָג מקבל־פּנים זײַן.
דעם נײַעם טאָג מקבל־פּנים זײַן..."
ס‘של אָפֿט דאָס דאָרף.
"אַ ליד דאַרף וועקן" ז‘ 65
נו, מיט אַזוינע טשיקאַווע באַשעפֿענישן איז שווער אַוועקצולייגן די וווּנדערלעכע נײַע זאַמלונג פֿונעם בעסעראַבער פּאָעט.
משה לעמסטער איז געבוירן געוואָרן אין בעסעראַביע אין 1946, און אויפֿגעוואַקסן אינעם דאָרף קאָסטעשט און אינעם שטעטל יעדינעץ. ער האָט זיך צו ערשט געדרוקט אין 1982 אין "סאָוועטיש היימלאַנד", אַ דאַנק זײַן ליטעראַרישן בעל־יועץ יחיאל שרײַבמאַן. אין תּל־אָבֿיבֿ אין 1996 איז דערשינען זײַן בוך "אַ ייִדישער רעגן". ער האָט עולה געווען אין 2000; אָפּגעלעבט 54 יאָר אין מאָלדאַוויע. צווישן זײַנע פֿאַרדינסטן האָט ער באַקומען דעם "יעקבֿ פֿיכמאַן־פּריז". פֿונעם "יונגן דור" סאָוועטיש־ייִדישע פּאָעטן, האָט לעמסטער זיך אונטערשיידט פֿון זײַנע מיטצײַטלער מיט זײַן התפּעלות פֿאַרן ייִדיש־לעבן און זײַן צוגעבונדנקייט צו די טראַדיציאָנעלע פּאָעטישע פֿאָרמען.
"אַמאָל בראשית" לייענט זיך אויטאָביאָגראַפֿיש, אָבער אַ פּאָעטישע אויטאָביאָגראַפֿיע פֿון זײַנע קינדער־ און יוגנטלעכע יאָרן, דורכגעפֿלאָכטן מיט מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס, און דער לייענער קען נישט אַלע מאָל וויסן, וואָס איז אויף אַן אמת. די לידער מיט אַ ישׂראלדיקער טעמאַטיק האָט ער כּמעט ווי נישט אַרײַנגענומען אין דער זאַמלונג, ווײַל זיי פּאַסן זיך נישט ארײַן אין זײַן אייגענעם "בראשית".
אַז די מאָלדאָווישע לאַנדשאַפֿט האָט שטאַרק געווירקט אויפֿן מחבר און אין אים אײַנגעפֿלאַנצט אַ ליבע צו דער נאַטור — איז קלאָר; אַז זײַן עכט ייִדיש־רעדנדיקע סבֿיבֿה האָט אין אים אײַנגעפֿלאַנצט אַ ייִדישע נשמה — איז פּונקט אַזוי בולט. אין דעם נאָך־חורבנדיקן פּייסאַזש, וווּ מע פֿילט, אַז ער איז צווישן די איינציקע יונגע־לײַט, אין אַ שטעטל פֿון דערוואַקסענע, זקנים, וואָלט אַן אַנדערער אפֿשר געטרויערט און זיך געווייטיקט אויף זײַן גורל. אָבער אַזאַ געפֿיל טרעפֿט מען זעלטן בײַ לעמסטערן. די קלוגע, גוטע ייִדישע תּושבֿים פֿון זײַן געבוירן־אָרט האָבן פֿאַר אים געשאַפֿן גענוג פּאָעטיש־שטאָף עס זאָל אים סטײַען אויפֿן גאַנץ לעבן.
וועגן אַ בר־מיצווה, לשמל, האָט אַ ייִדישער פּאָעט, דאַכט זיך, נאָך קיין מאָל אַזוי פֿיל לידער ניט אָנגעשריבן; אַ סימן, אַז דער וויכטיקער טאָג האָט בײַ לעמסטערן געשפּילט אַ סך אַ גרעסערע ראָלע אין זײַן לעבן ווי בײַ אַנדערע:
כ‘וויל דיר פּראַווען דײַן בר־מיצווה
פֿאַר אַ גרויסן עולם —
דו זאָלסט מיך געדענקען.
גרייטן זאָל אַ סאַרווערין,
שפּילן די קלעזמאָרים —
דו זאָלסט מיך געדענקען.
ס‘זאָל די ליכט פֿון דער בר־מיצווה
זיך ניט לעשן —
דו זאָלסט מיך געדענקען.
זאָלסט מיט גאָט אין האַרצן לעבן —
דו זאָלסט מיך געדענקען.
"דער באָבעס ווילן", ז׳ 105
לעמסטער איז געווען אַרומגערינגלט מיט פֿרויען — די ליבע צו זײַן מאַמען און באָבען גיט ער איבער אין מער ווי איין ליד, און דער לייענער באַקענט זיך מיט זיי און וויל לייענען נאָך, הערן ווײַטער זייערע חכמות, לאַכן פֿון נאָך אָבסערוואַציעס און אַנעקדאָטן פֿון דעם שטעטל.
 |
אינעם קאָסמאָס וואָס לעמסטער שאַפֿט פֿאַר אונדז, האָט ער אַרײַנגענומען נישט נאָר די דאָרפֿסלײַט, און שטעטלדיקע טיפּן, נאָר אויך די ווירקלעכקייט פֿונעם סאָוועטישן רעזשים — פֿון איין זײַט, און די מלאכים אין הימל — פֿון דער אַנדערער זײַט, וואָס בלײַבן אין שטענדיקן קאָנטאַקט מיט דער בעסעראַבער ערד. אָפֿט, זענען זיי צוויי זײַטן פֿון איין מטבע —
אויב מיר איז באַשערט אין גן־עדן צו זײַן
בין איך זיכער, אַז דאָרט,
וווּ איך וועל מײַן נחת שעפּן,
רייד אויף ייִדיש וועלן זיך הערן
פֿון יעדער זײַט,
ווי אַ מאָל אין מײַן ייִדיש שטעטל.
"צי דאַרף גאָר גאָט", ז׳ 224
דער פּאָעט ווערט אַ טיף־גלייביקער און איז מיסטיש־געשטימט, וואָס שייך זײַנע געפֿילן צו אַלע ייִדן און צו דער גאַנצער וועלט. פֿאַר אים איז די פּראָסטע תּפֿילה פֿון זײַן מאַמען גלײַך צו די תּפֿילות פֿון די מענער —
אַ תּשרי־אָוונט אַ שטילער.
די שכינה רוט אויף יעדער זאַך.
איך טו פֿון אַ סידור אַן אַלטן אַ תּפֿילה,
די מאַמע בענטשט ליכט —
ס‘איז פֿרײַטיק־צו־נאַכטס...
פֿון אונדזער פֿענצטער צוויי תּפֿילות,
צוויי שליחים צו גאָט שוועבן אַרויף —
צוויי פֿונקען נשמה־געפֿילן,
צוויי טראָפּנס בטחון און טרוים.
מײַן תּפֿילה — מיט קלאַנגען פֿון תּהילים,
זי פֿאַרמאָגט בלויז אייביקע ווערטן.
דער מאַמעס — אויף ייִדיש, פֿון תּחינות,
איר מאַמע־לשון־ווערטער.
די ערשטע אין יום־טובֿדיקער הלבשה,
מיט שנײַדערס באַרימטע באַנייטע.
דאָך באַשיידן דער שניט איז און פּשוט
פֿון קליידער, וואָס טראָגט זיי די צווייטע.
(אויסצוג, "צוויי תּפֿילות", ז‘ 132)
משה לעמסטער שרײַבט אין גראַמען און איז אָפּהענגיק פֿון זיי. די פֿאָרעם פֿונעם ליד איז געצילט, דער עיקר, איבערצוגעבן דעם סיפּור־המעשׂה, דעם נאַראַטיוו. ער וויל נישט פֿאַרכּישופֿן דעם לייענער מיט פּאָעטישער ראַפֿינירטקייט, נאָר מיט דער טיף ייִדישער אמונה און חכמה פֿון זײַנע טיפּן און מיט זײַן זעלטענעם דערציילערישן טאַלאַנט, וואָס ווערט ליריש איבערגעמאַכט. "אַמאָל בראשית" איז אַ זעלטענער אויפֿטו אויף אונדזער הײַנטיקער ליטעראַרישער גאַס.
משה לעמסטערן —
צום דערשײַנען פֿון זײַן לידער־זאַמלונג “אַמאָל בראשית"
פֿון באָריס סאַנדלער
מיט זײַן האָן — אין דאָרף דער שענסטער —
קיין בת־ים פֿון יעדינעץ,
דער פּאָעט פֿון גאָט געבענטשטער,
פֿירט אין פֿירל לידער קרענץ.
אין ליפּקאָן פֿאַרכאַפּט אַ בלימל,
פֿונעם דאָרטיקן “אָלימפּ",
זשמעניעס גראַמען, שטיקער הימל,
אײַנגעבונדן אין אַ קנופּ.
דאָרט, פֿון פֿעלדער בעסאַראַבער,
טראָגט ער סאַקוועס* מיט געזאַנג,
פֿון די קראַמעס**, די געראַמע —
ווײַן, וואָס שפּילט מיט ייִדיש־קלאַנג.
פֿון דעם ליבן שטעטל ווײַטן,
פֿול מיט זיסן־טערפּקע טעם,
אינעם וואַנדער־קיישל אַלטן
ברענגט זײַן האָן ער קיין בת־ים.
* סאַקווע (ס) — זאַק (זעק)
** קראַמע (ס) — ווײַן־קעלער (ס)