אַ קולטור־פֿאָלק, אָדער צעשפּליטערטע רעליגיעזע סעקציעס?
איך וויל דאָ רעדן וועגן איינער אַן אידעאָלאָגיע, וואָס האָט געזאָלט ענדערן — און געגלויבט, אַז זי האָט די אַבסאָלוטע שליטה דערויף — אונדזער קולטורגאַנג און צעפּאַלמעסן אונדזער געשיכטע, ווי מען צעפּאַלמעסט אַ לעבעדיק נפֿש. איך מיין דאָ די אידעאָלאָגיע פֿון כּנעניזם, וואָס האָט געוואָלט אָנהייבן פֿון דאָס נײַ גאָר אַן אַנדערע ייִדישע געשיכטע און פֿאַרניכטן דאָס ביז איצט געשאַפֿענע, ווי אַ מינדערווערטיקן אַפּענדיקס.
דער איינציקער בולטער ליטעראַרישער מאַניפֿעסט פֿון כּנעניזם איז די "דרשה" פֿון חיים הזז. ווען ער האָט זי פֿאַרעפֿנטלעכט, האָבן די פֿאָטערס פֿון כּנעניזם געהאַט די זיכערקייט, אַז די געשיכטע פֿון אַ פֿאָלק איז ווי אַ שטיקל לײַוונט: מען קאָן פֿון דעם מאַכן אַ פּאָר אונטערהויזן, אָדער אַ צילינדער, אַלץ וועדליק דעם ווילן פֿון די צושנײַדערס. די דאָזיקע זיכערקייט האָט חיים הזז אויסגעדריקט דורך "אַקסיאָמען", וואָס זיי האָט אויסגעגרימט אין נבֿיאישן צאָרן זײַן העלד יודקע.
אין יענער צײַט האָט יודקע אין די אויגן פֿון אַ סך אויסגעזען ווי אַ צעפֿלאַמטער נבֿיא: הײַנט, אין דעם קולטור־חורבן אין דער ייִדישער וועלט, זעט ער אויס ווי בערל כאַנטשעס פֿון י. ל. פּרץ.
אין יענער צײַט איז די "דרשה" געווען די אויסדריקערין פֿון אַן אידעאָלאָגישער פּלאַטפֿאָרם, אַן אײַזערנע בריק געבויט אויף "אומאָפּפֿרעגלעכע אמתן", ווי עס זענען אומאָפּפֿרעגלעך אַלע "אמתן" פֿון די פֿאַרשיידענע טעאָריעס און אידעאָלאָגיעס, וועלכע ווערן לסוף באַגראָבן אונטער זייערע אייגענע חורבֿות.
יודקע פֿון חיים הזז האָט געדרשנט אַזוי:
"איך וויל מודיע זײַן, אַז איך בין קעגן דער ייִדישער געשיכטע. איך האָב נישט קיין רעספּעקט פֿאַר דער ייִדישער געשיכטע — — — מיר האָבן בכלל נישט קיין געשיכטע. דאָס איז אַ פֿאַקט — — — נישט מיר האָבן געמאַכט אונדזער געשיכטע, נאָר די גויים האָבן זי געמאַכט לויט זייער ווילן און אויף זייער שטייגער און מיר האָבן זי באַקומען פֿון זייערע הענט. אָבער זי איז נישט אונדזערע, אין גאַנצן נישט אונדזערע — — — דערפֿאַר בין איך קעגן איר און אָנערקען זי נישט און זי עקזיסטירט נישט פֿאַר מיר! — — — דער גלות איז אונדזער פּיראַמידע, וואָס איר פֿונדאַמענט איז קידוש־השם און איר שפּיץ איז משיח... און דער תּלמוד איז אונדזער "ספֿר המתים"... נאָך פֿון די ערשטע צײַטן, נאָך פֿון צווייטן בית־המקדש האָבן מיר אים אָנגעהויבן בויען. שוין דעמאָלט האָבן מיר געזאָרגט דערפֿאַר, שוין דעמאָלט האָבן מיר געלייגט דעם פֿונדאַמענט... גלות, קידוש־השם און משיח... צי פֿילט איר די טיפֿקייט פֿון די פֿאַרפֿירענישן פֿון דער פֿלאַמיקער, ברויזנדיקער נאַכטיקער האַלוצינאַציע? — — — מיליאָנען מענטשן, אַ גאַנץ פֿאָלק פֿאַרזינקט זיך אַליין אין דער האַלוצינאַציע און איז אין איר פֿאַרזונקען צוויי טויזנט יאָר! — — — אַפֿילו ווען זי איז אַ נאַרישע, אַ וואַנזיניקע האַלוצינאַציע, אָבער הייסט עס אַ האַלוצינאַציע, אַ חלום... אָ, אַן אידעאַל..."
וואָס פֿאַר אַן אַנדער געשיכטע קלײַבט זיך אויס יודקע־הזז? ער וויל אַ גוייִשע געשיכטע:
"דאָרט, ווי איר ווייסט, פֿאַרלויפֿן זיך גרויסע זאַכן, העלדן, האַרטנעקיקע און מוטיקע קעמפֿער און באַהערשער. מיט איין וואָרט: אַ וועלט פֿול מיט גבֿורה".
דאַקעגן איז
"די ייִדישע געשיכטע לאַנגווײַליק, נישט אינטערעסאַנט. עס טוט זיך גאָרנישט. נישט קיין העלדן און נישט קיין וועלט־אײַננעמער, נישט קיין הערשער און אויפֿטוער און קיין באַלעבאַטים פֿון זייערע אויפֿטוען, נאָר אַ געזעלשאַפֿט פֿון צעווייטיקטע און געדריקטע, זיפֿצנדיקע און רחמים־בעטנדיקע".
אָט האָט איר די זעלבסטזיכערקייט פֿון יענע אידעאָלאָגיע־אינזשיניערן, וואָס רעדן מיט דער אויטאָריטעט פֿון כּל־יכול, וועלכע האָבן ענדלעך אָנגעכאַפּט גאָט בײַ דער באָרד און זי איז זייער באָרד...
הײַנט, ווען די "אַקסיאָמע" פֿון יודקע־הזז האָט אין די ווינטן פֿון דער ווירקלעכקייט און געשיכטלעכער געזעצמעסיקייט געפּלאַצט ווי אַ זייפֿנבלאָז, בעת די כּנענישע אידעאָלאָגיע האָט דערווײַל בײַגעשטײַערט צו אונדזער קולטור־חורבן, און מיר האָבן אויפֿגעגעבן די "נאַכטיקע האַלוצינאַציעס" און געוואָרן אַ פֿאָלק מיט העלדן, קעמפֿער און באַהערשער — קאָן מען שוין מאַכן אַ שטיקל חשבון־הנפֿש און אַ קוק טאָן אויף אונדזערע וויסטע קולטור־חורבֿות.
דאָס גאַנצע געלענדער פֿון כּנעניזם און יודקעיִזם איז געבויט אויפֿן איידעלן פֿונדאַמענט פֿון זעלבסט־שׂינאה און שׂינאה צו דער ייִדישער געשיכטע, צו דער געשיכטע, וואָס סײַ מיט דעם גוטן און סײַ מיט דעם נעגאַטיוון איז די אַממערסטן אָריגינעלע געשיכטע אין דער וועלט! זי איז די איינציקע געשיכטע פֿון גײַסט, געשאַפֿן מיט אייגענע כּוחות און זי האָט איבערגעהמשכט און אַריבערגעגאַנגען אַ סך פֿיזישע געשיכטעס פֿון אַנדערע פֿעלקער. וואָרעם דווקא די געשיכטע, וואָס דער הזז־יודקע איז מקנא די גויים — "די געשיכטע פֿון האַרטנעקיקע און מוטיקע קעמפֿער און באַהערשער" — איז אַן אָנגעוואָרפֿענע געשיכטע. קיין שום נאַציאָנאַלע "האַרטנעקיקע און מוטיקע קעמפֿער און באַהערשער"־געשיכטע איז נישט אויטאַרקיש, נאָר אין דער גרעסטער מאָס איז זי אָנגעוואָרפֿן און אויפֿגעצוווּנגען דורך פֿרעמדע.
צי איז די געשיכטע פֿון ענגלאַנד, וואָס איז אָנגעשטאָפּט מיט די עלעמענטן, וואָס יודקע־הזז האַלט פֿאַר "אמתע געשיכטע", מיט וועלכער מען דאַרף זיך נישט שעמען, אַן אויטאַרקישע געשיכטע? לא דובים ולא יער. דווקא דעם אַקטיוון טייל פֿון דער ענגלישער געשיכטע אויף די אינדזלען האָבן גורם געווען די זאַקסן און די פֿראַנצויזן. אַפֿילו אין דער ענגלישער שפּראַך איז ביז גאָר לעבעדיק די אַקטיווע ראָל פֿון די זאַקסן און פֿראַנצויזן אין מאַכן די געשיכטע פֿון ענגלאַנד. שוין אָפּגערעדט דערפֿון, אַז אין דעם קאַפּיטל געשיכטע פֿון ענגלאַנד אין אונדזער תּקופֿה, מיט דער צעפֿאַלונג פֿון דער בריטישער אימפּעריע, האָבן די הויפּטראָל געשפּילט סאָוויעט־רוסלאַנד, אַמעריקע, יאַפּאַן און אויך אינדיע. די געשיכטע פֿון פֿראַנקרײַך איז אין אַ גרויסער מאָס געמאַכט געוואָרן פֿון שפּאַניע, דײַטשלאַנד און ענגלאַנד. נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג איז דײַטשלאַנד אַ מסוכּנער סטימול פֿאַר דער פֿראַנצויזישער געשיכטע. די געשיכטע פֿון פּוילן איז כּמעט אין גאַנצן געמאַכט געוואָרן פֿון דײַטשלאַנד, רוסלאַנד, שוועדן, עסטרײַך און פֿון די פֿראַנצויזן. די געשיכטע פֿון ליטע איז געמאַכט געוואָרן דורך רוסלאַנד און פּוילן. די ייִדישע געשיכטע ביז דעם חורבן בית־שני איז כּמעט אין גאַנצן באַווירקט געוואָרן, ביז צום סאַמע סוף פֿון דער חשמונאישער דינאַסטיע, פֿון מצרים, אשור, בבֿל, גריכנלאַנד, פּערסיע און רוים. [...]
אַזוי זעען אויס די געשיכטעס, וואָס פֿעלקער מאַכן קלאָמפּערשט אַליין, מיט זייערע אייגענע כּוחות, און זיי זענען זייערע אייגענע באַלעבאַטים פֿון די אויפֿטוען... דאַקעגן איז די אַממערסטן אויטאַרקישע געשיכטע, וואָס אויך זי איז נאַטירלעך באַאײַנפֿלוסט פֿון די פֿאַרשיידענע אַרומען, די געשיכטע וואָס ייִדן האָבן געמאַכט אין זייער אימפּעריאַלן גלות. דאָס איז אַ גײַסטיקע געשיכטע, וואָס האָט נישט אירס גלײַכן אין דער וועלט־געשיכטע. די דאָזיקע געשיכטע איז טאַקע נישט קיין האַרטנעקיקע, קיין בלוט־פֿאַרגיסנדיקע, קיין באַהערשערישע, אָבער וואָס זי האָט אויפֿגעטאָן קאָן נישט אַנדערש באַצייכנט ווערן, ווי: וווּנדער.
וואָס די ייִדישע געשיכטע אין גלות האָט אויפֿגעטאָן — און וואָס יודקע־הזז און די כּנענים האָבן זי דערפֿאַר פֿײַנט און אָנערקענען זי נישט — איז דאָס וואָס זי האָט אין באַדינגונגען פֿון גלות, אָן אַרמייען, מיט נאַקעטע הענט און צווישן פֿרעמדע פֿעלקער — אויפֿגעהאַלטן דעם קיום פֿון ייִדן, נישט פֿאַר וועגעטאַציע בלויז, נישט בלויז אויפֿצוהיטן דעם גוף, נישט בלויז צו שיצן זיך פֿון אַרומיקער באַלאַגערונג, נאָר כּדי פֿון אַ רעליגיעזער צעשטויבטער עדה אויסצופֿורעמען אַ נאַציע מיט מאָראַלישע ווערטן פֿון אַזאַ לעגענדאַרן פֿאַרנעם, אַז די נאַציע איז לסוף געוואָרן מסוגל צוריק צו ווערן אומאָפּהענגיק אין איר היסטאָרישער היים... צי איז פֿאַראַן נאָך אַ פֿאָלק אין דער וועלט, וואָס האָט אַזאַ היסטאָרישן אויפֿטו באַוויזן, ווי דאָס האָט באַוויזן דאָס ייִדישע גלות־פֿאָלק, וואָס די כּנענים און די יודקעס זענען עס מבֿטל? נישט פֿאַראַן!
* * *
זינט דעם 6טן יאָרהונדערט פֿאַר אונדזער צײַטרעכענונג האָט זיך בײַ ייִדן אָנגעהויבן פֿאָרמירן אַ גײַסטיק פֿאָטערלאַנד, נישט פּלאַנירט פֿון אידעאָלאָגיע־אינזשיניערן און פּלאַטפֿאָרמען־צוזאַמענשטעלער, נאָר פּראַגמאַטיש און מתּוך דעם אויפֿהאַלט־אינסטינקט. יענער רעפֿלעקס אין בבֿל, נישט אונטערצוגיין און אַרומצומויערן זיך גײַסטיק און מאָראַליש און אויפֿבויען אַ בריק צווישן ייִדן אומעטום, וווּ זיי לעבן, כּדי נישט פֿאַרלוירן צו גיין — איז געוואָרן דער פּערפּעטווּם מאָבילע, וואָס האָט באַווויגן אונדזער גאַנצן נאַציאָנאַלן מעכאַניזם, ביז אין אונדזער תּקופֿה.
פֿאַר אונדזערע אויגן קומט פֿאָר איינער פֿון די געפֿערלעכסטע קריזיסן אין אונדזער פֿאָלק: אַסימילאַציע און געמישטע חתונות רײַסן פֿון אונדז אַוועק הונדערטער טויזנטער יונגע מענטשן. אַנדערע הונדערטער טויזנטער זענען גײַסטיק פֿאַרפֿירט אין פֿרעמדע באַוועגונגען און מען זעט נישט קיין קעגנווירקונג און מען זעט נישט קיין אויסוועג.
פֿאַר דעם דאָזיקן מצבֿ באַשולדיק איך די פֿאָטערס פֿון כּנעניזם; די יודקעס, וואָס האָבן געשאַפֿן פֿאַלשע אַקסיאָמען און וווּנטשן־"אמתן", וועלכע האָבן פֿאַרשלונגען געוואַלדיקע אוצרות ענערגיע און ווערטן, ווי זאַמד־דיונעס פֿאַרשלינגען פֿרישע שטראָמען פֿון וואַסערן און דאָך בלײַבן זיי וויסטע זאַמד־דיונעס.
לאָמיר אויף אַ רגע מאָביליזירן אונדזער פֿאַנטאַזיע און זיך פֿאָרשטעלן, ווי אַזוי עס וואָלט אויסגעזען די ציוויליזאַציע פֿון דער וועלט, וואָס איז באַזירט אויף יודאַיִזם — די וועלט פֿון קריסטנטום, איסלאַם און אונדזער אייגענע וועלט, ווען זי זאָל האָבן אָנגענומען ווי אַן אַקסיאָמע דעם מיליטערישן באַפֿעל פֿון יהושע און די נבֿואה פֿון ישעיה, אַז די זון דרייט זיך אַרום די ערד*) ווי אַן אַקסיאָמע פֿאַר דער וויסנשאַפֿט און טעכניק און פֿאַר דעם טאָגטעגלעכן לעבן. איך מיין, אַז יהושע בן־נון און ישעיה הנבֿיא זענען בײַ אונדז און אויך אין דער קריסטלעכער וועלט גרעסערע אויטאָריטעטן, ווי עס זענען די יודקעס און אַלע אַנדערע נבֿיאים פֿון כּנעניזם און יודאָפֿאָביע. טאָמער וואָלט די וועלט זיך גערעכנט מיט אָט די אויטאָריטעטן, אַז די זון דרייט זיך אַרום דער ערד, און נישט פֿאַרקערט, און טאָמער פֿאַרגלוסט זיך איר קאָן זי זיך אויך אָפּשטעלן — וואָלטן מיר נאָך הײַנט געלעבט אין מיטלעלטער, וויסנשאַפֿטלער וואָלטן געברענט געוואָרן אויפֿן שײַטער־הויפֿנס און זייערע ביז איצטיקע פֿענאָמענאַלע דערגרייכונגען וואָלטן באַצייכנט געוואָרן ווי "נאַכטיקע האַלוצינאַציעס", וואָס דאַרפֿן צעשטערט ווערן. דאָס אַבסורדאַלע איז אָבער יאָ געשען אין אונדזער אייגענער וועלט...
די פֿאַלשע טעאָריעס און פּלוידערײַען פֿון דער כּנענישער אידעאָלאָגיע זענען געוואָרן די אַקסיאָמען פֿאַר דער תּקופֿה נאָכן חורבן אין אייראָפּע אין דער צווייטער וועלט־מלחמה. די אַזוי גערופֿענע "גלות־קולטור" איז דערקלערט געוואָרן פֿאַר אַ נאַכטיקע האַלוצינאַציע, וואָס מען דאַרף וואָס שנעלער העלפֿן זי ליקווידירן. דעם שולוועזן אין ייִדיש האָט מען צוגעהאָלפֿן אונטערגיין מיט דער אילוזיע, אַז זײַן פּלאַץ וועט פֿאַרנעמען די שול אין העברעיִש. די ייִדישע שול איז ליקווידירט געוואָרן, איר פּלאַץ האָט די העברעיִשע שול נישט איבערגענומען. די ייִדישע ייִשובֿים אין דער וועלט זענען מיט דער כּנעניזם־באַוועגונג צעטומלט און דעמאָביליזירט געוואָרן. אַפֿילו אַזעלכע וועלכע האָבן געוווּסט, אַז דער וועג איז אַ פֿאַלשער, אַ צעשטערערישער, זענען זיי אָבער איבערראַשט געוואָרן פֿון דער ווילדער צעשטערונגס־אָפֿענסיווע פֿונעם כּנעניזם און זיי זענען געליימט געוואָרן. דער קליינער ווידערשטאַנד איז פֿאַרשריגן געוואָרן שיר נישט ווי פֿאַרראַט און אַוודאי ווי אַנטי־ציוניזם.
נאָך איידער מיר זענען געקומען צו זיך פֿון דעם שאָק נאָך דעם גרעסטן חורבן אין אונדזער געשיכטע (מיטן אומברענגען אונדזער שטאַם אין אייראָפּע אין דער צווייטער וועלט־מלחמה), האָט זיך אין די ייִדישע ייִשובֿים אין דער וועלט אָנגעהויבן אַ גײַסטיקע דעמאָביליזאַציע. זי האָט זיך אָנגעהויבן מתּוך ייאוש. דער גײַסטיקער און ביז דעמאָלט פֿיזישער צענטער איז מער נישט געווען. די ייִשובֿים זענען געבליבן ווי יתומים, וועלכע האָבן פּלוצעם פֿאַרלוירן דעם אָנשפּאַר. עס האָט געפֿעלט די צענטראַלע ייִדישע אינסטאַנץ, וואָס זאָל זײַן דורכגענומען מיט עקשנות, אָנצוהאַלטן און צו שטאַרקן די שוואַך־געוואָרענע בריקן צווישן די ייִדישע ייִשובֿים אין דער וועלט. אַזאַ אינסטאַנץ איז דאָך אייגנטלעך אויך נישט געווען דעמאָלט, ווען מיליאָנען ייִדן זענען געמאָרדעט געוואָרן אין די געטאָס און פֿאַרניכטונגס־לאַגערן און די ייִדישע פֿירער האָבן געשוויגן און פֿאַרשוויגן, נישט־טוענדיק קיין האַנט אין קאַלטן וואַסער קעגן דעם מאָרד פֿון אַ גאַנץ פֿאָלק. דערפֿאַר אָבער האָט זיך יאָ געפֿונען אַן אינסטאַנץ, וואָס זאָל אַוועקגעבן אַ סך מיטלען און כּוחות אויף צו ליקווידירן די נעסטן פֿון דער "נאַכטיקער האַלוצינאַציע", לויט דער אַקסיאָמע פֿון די יודקעס און כּנעניזם־אינזשיניערן. זיי זענען מסתּמא געווען זיכער, אַז דאָס איז דער שעת־הכּושר ענדגילטיק צו ליקווידירן דאָס בייזע פֿון "דער נאַרישער, וואַנזיניקער האַלוצינאַציע". מען דאַרף נאָר אָנהאַלטן די געהעריקע עקשנות, זײַן קאָנסעקווענט און אומפּשרהדיק, און די אַקסיאָמע, אין דער יודקע־ווערסיע, אַז די זון דרייט זיך אַרום דער ערד, וועט ענדגילטיק זיגן.
איצט ווייסן שוין אַלע, אַז פּונקט ווי די "אַקסיאָמע" פֿון יהושע בן־נון איז געווען אַ פּאָעטישער וווּנטש און די "אַקסיאָמע" פֿון ישעיה הנבֿיא איז געווען אַ ליצענציאַ פּאָעטיקאַ, און אין פֿולן קעגנזאַץ צו די ווירקלעכע נאַטור־געזעצן, אַזוי איז אויך די "אַקסיאָמע" פֿון יודקישן כּנעניזם אין פֿולן קעגנזאַץ צו די נאָרמאַלע עוואָלוציע־פּראָצעסן אין דער ייִדישער געשיכטע אין די באַדינגונגען, אין וועלכע דאָס ייִדישע פֿאָלק האָט געלעבט. אָבער בײַ יודקען איז זײַן "אַקסיאָמע" נישט געווען אַ פּאָעטישער אויסדרוק, אַ בילדלעכע קאָנפֿיגוראַציע, ווי בײַ ישעיה, אָדער אַ מליצה ווי בײַ יהושע, נאָר אַ באַוווּסטזיניק צעשטערערישע טעאָריע מתּוך זעלבסט־שׂינאה און פֿרוסטראַציע בײַ יונגע ייִדישע אינטעליגענטן. דאָס זענען געווען די ייִדישע אינטעליגענטן, וועלכע זענען אויפֿגעשטאַנען קעגן זייערע עלטערן אין דער וועלט, וואָס זיי האָבן צוליב אַ ריי סיבות געהאַסט. מיט אַ דור שפּעטער איז אויפֿגעשטאַנען אַן ענלעכע מאַסע ייִדישע אינטעליגענטן, וואָס צוליב פֿרוסטראַציע און בונד קעגן זייערע עלטערן און זייער וועלט זענען זיי אַוועק צום קאָמוניזם.
דער יודקישער צעשטערערישער כּנעניזם האָט אָפּגעהאַלטן אַ זיג. נאָך אַזאַ זיג און מיר האָבן, חלילה, פֿאַרענדיקט! די ייִדישע ייִשובֿים אין דער וועלט, אָפּגעריסן פֿון אַן אַקטיוון גײַסטיקן צענטער, זענען געבליבן אויף זייער אייגענעם באַראָט — זיך פֿולשטענדיק אויסצוליידיקן, אָדער אָננעמען אַן אייגן פּנים. זיי נעמען אָן אַן "אייגן פּנים":
דער גרעסטער ייִשובֿ אין דער וועלט — די פֿאַראייניקטע שטאַטן — האָט זיך אויסערלעך פֿאַראַנגלאָזאַקסעוועט און אָנגענומען די זיטן פֿון דער סבֿיבֿה, אָבער נישט אַסימילירט אין זיך די פֿײַנע אַנגלאָזאַקסישע קולטור. אויסער צדקה־אינסטיטוציעס, "דעפֿאַמיישאָן"־אַפּאַראַטן, פֿאַרשיידענע פֿאָרש־אַפּאַראַטן, קאַמפּיין־אַפּאַראַטן און שתּדלנים־אַפּאַראַטן, האָבן זיי קיין אייגן ייִדיש קולטור־לעבן אין ענגליש נישט געשאַפֿן. דער קליינער ייִדישער ייִשובֿ פֿון אַ הונדערט טויזנט נפֿשות אין פֿאַרמלחמהדיקן לעטלאַנד האָט געהאַט אַן אייגענע טאָגפּרעסע און אַן אייגן קולטור־לעבן אין ייִדיש. דאָס ייִדישע ליטע מיט אַ צוויי הונדערט טויזנט נפֿשות האָט געהאַט אַ ייִדישע פּרעסע, אַן אייגן שולוועזן אין העברעיִש און ייִדיש, אַן אייגן פּאָליטיש־געזעלשאַפֿטלעך לעבן. דאָס דרײַ און אַ האַלב מיליאָניקע פּוילישע ייִדנטום — האָט פֿאַרמאָגט אַלע מעגלעכע נאַציאָנאַלע אינסטיטוציעס און ווערטן אויסער דעם טעריטאָריאַלן! דער קליינער ייִדישער ייִשובֿ אין פֿראַנקרײַך האָט ביזן הײַנטיקן טאָג אַ טעגלעכע פּרעסע אין ייִדיש. דאָס ווײַטע אַרגענטינע האָט צוויי ייִדישע טאָגצײַטונגען נאָך פֿון דעמאָלט, ווען דער ייִשובֿ האָט געציילט נישט מער ווי פֿיר הונדערט טויזנט נפֿשות. די זעקס מיליאָן ייִדן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, דער גרעסטער און דער עקאָנאָמיש־רײַכסטער ייִדישער ייִשובֿ, וואָס איז ווען עס איז געווען אין דער ייִדישער געשיכטע, און וואָס זײַן שפּראַך איז ענגליש, האָט נישט קיין איין איינציקע טאָגצײַטונג אין ענגליש, אין דער צײַט ווען די ווייניק־געוואָרענע ייִדיש־רעדנדיקע האַלטן יאָ אויף זייער נאַציאָנאַלע ייִדישע טאָגצײַטונג — דעם "פֿאָרווערטס". איז אפֿשר האָבן די זעקס מיליאָן אַמעריקאַנער ייִדן געשאַפֿן אַן אייגענע ליטעראַטור אין ענגליש, אַ ליטעראַטור, וואָס זאָל פֿאָרמירן נאַציאָנאַל די דאָרטיקע ייִדן, ווי דאָס האָט געטאָן די ייִדישע ליטעראַטור אין אַמעריקע? לא דובים ולא יער. די ליטעראַטור, וואָס עס שאַפֿן די מערהייט ייִדישע מחברים אין ענגליש אין אַמעריקע איז אַזאַ, אַז עס וואָלט געזונטער געווען זי זאָל איבערהויפּט נישט האָבן געווען. גאָט זאָל אויסהיטן, די נישט־ייִדישע וועלט זאָל באַקומען וועגן אונדז אַזאַ באַגריף, ווי עס באַקומט זיך פֿון די פֿאַרשיידענע פּערווערסע עקלהאַפֿטיקייטן אין די "בעסטסעלערס" פֿון די ייִדיש־ענגלישע שרײַבער אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. די ייִדישע דערציִונג אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן גייט כּסדר באַרג אַראָפּ. די צאָל געמישט חתונות ווערט גרעסער פֿון יאָר צו יאָר. דאָך אין יונגן דור מערקט זיך אַ דראַנג צו גײַסטיקער אידענטיפֿיקאַציע מיט אונדזער קולטור אין ייִדיש.
אַזאַ איז אויך דאָס געפֿיל פֿון דעם יונגן ייִדישן דור אין די דרום־אַמעריקאַנער לענדער. פֿון איין זײַט אַסימילאַציע און געמישטע חתונות און פֿון דער צווייטער זײַט אַ ייִדישע יוגנט, וואָס וויל וויסן וועגן דעם פֿאָלק, צו וועלכן זי געהערט. זי האָט אָבער נישט פֿון וואַנען צו שעפּן און קיינער קומט איר נישט אַנטקעגן. ייִדיש לשון, די ייִדישע שול און די ייִדישע ליטעראַטור האָט מען פֿאַרמיאוסט אין זייערע אויגן, אָבער עפּעס אַנדערש האָט דער יודקעיִזם־כּנכניזם נישט געהאַט איר צו געבן. יוגנט דענקט שנעל און נאָך שנעלער מאַכט זי אויספֿירן. אויב זי געפֿינט נישט קיין אַרויסרוף אין ייִדישן לעבן — גייט זי זוכן ערגעץ אַנדערש און זי געפֿינט דעם אַרויסרוף: אין נעאָלינקיזם און אין קוואַזי־אידעאָלאָגיעס, וואָס ענדערן זיך פֿון יאָר צו יאָר.
אַוודאי איז די אויסווירקונג פֿון מדינת־ישׂראל אויף דער ייִדישער וועלט אַ קאָלאָסאַלע, אָבער די אויסווירקונג איז נאָר פֿון עמאָציאָנעלן כאַראַקטער. מדינת־ישׂראל גיט די ייִדן אין דער וועלט אַ נאַציאָנאַל אונטערבעטעכץ, זיי זאָלן זיך פֿילן נאָרמאַל, ווי עס פֿילן זיך אַנדערע מינדערהייטן אין די לענדער, הגם זיי זענען ווײַטער: דזשו, כודיִאָ, זשוּיִף. פֿאַר דעם דאָזיקן גוטן געפֿיל רעקאָפּענסירן די ייִדן אין דער וועלט דער מדינה מיט פֿינאַנציעלער און פּאָליטישער שטיצע. קיין דירעקטע קולטור־געמיינשאַפֿט מיט ישׂראל האָבן זיי נישט. זיי קענען נישט לייענען און לייענען נישט די העברעיִשע פּרעסע (אויב עס קומען אָן העברעיִשע צײַטונגען אין די ייִשובֿים זענען זיי פֿאַר די "יורדים" פֿון ישׂראל); די העברעיִשע ליטעראַטור לייענען זיי נישט און קענען זי נישט, העברעיִש טעאַטער קומט נישט צו זיי און די פֿײַערלעכקייטן פֿון דער מדינה ווערן אין די ייִדישע ייִשובֿים געפֿירט נישט אין ייִדיש, נישט אין העברעיִש, נאָר אין דער לאַנדשפּראַך. די איינציקע קולטור־פֿאַרבינדונג צווישן דער מדינה און די תּפֿוצות איז אַ רעליגיעזער פֿאָרמאַליזם, געפֿלעגט פֿונעם אויסערן־מיניסטעריום. ווי אַ המשך פֿון דער "תודעה יהודית" — אין ישׂראל. די אַקטיווע רעליגיעזע טעטיקייט און חינוך אין די תּפֿוצות ווערט דאָמינירט דורך דער חב״ד־באַוועגונג, וואָס איר צענטער איז אין ברוקלין.
די קולטורבריק, וואָס האָט פֿאַרבונדן אַלע ייִדישע ייִשובֿים אין דער וועלט, איז מער נישטאָ. די רעשטלעך, וואָס זענען פֿאַרבליבן, זענען באַוווּסטזיניק צעריסן געוואָרן דעמאָלט, ווען דער אַקטיווער צענטער פֿונעם כּנעניזם איז געווען די קאַנצעלאַריע פֿון ערשטן פּרעמיער־מיניסטער פֿון ישׂראל. ער האָט זיך דעמאָלט פֿאַרמאָסטן אויף צוויי אויפֿגאַבן: צו ליקווידירן דעם ציוניזם אין די תּפֿוצות און צו ליקווידירן אין די ייִדישע ייִשובֿים ייִדיש און אַלץ, וואָס איז פֿאַרבונדן מיט ייִדיש. אין דער צווייטער האָט ער, צום באַדויערן, אָפּגעהאַלטן כּמעט אַ גרינטלעכן נצחון. עס מערן זיך איצט די פֿאַלן, ווען ייִדישע משפּחות פֿון פֿאַרשיידענע עקן וועלט טרעפֿן זיך צוזאַמען בײַ קרובֿים אין ישׂראל. די עלטערע פֿון צווישן די משפּחות־מיטגלידער האָבן בשותּפֿותדיקע ווערטן, די זעלבע אַסאָציאַציעס, כאָטש יאָרן לאַנג זענען זיי געוועזן אָפּגעריסן איינער פֿון אַנדערן, זיי האָבן אַ בשותּפֿותדיקע שפּראַך — ייִדיש. ווערן זייערע משפּחה־בענדער אין ישׂראל נאָך שטאַרקער. דאַקעגן דער יונגער דור — ער האָט נישט מער קיין שום בשותּפֿותדיקס, נישט קיין געמיינזאַמע ווערטן, נישט קיין ענלעכע אַסאָציאַציעס און זיי קענען זיך אַפֿילו נישט צוזאַמענרעדן, ווײַל זיי האָבן נישט מער קיין בשותּפֿותדיקע שפּראַך. זיי זענען אַלע שטום איינער צום אַנדערן.[...]
* * *
עס זענען פֿאַראַן אין ישׂראל אַ היפּשע צאָל מנהיגים, וואָס גיבן זיך אָפּ אַ חשבון וועגן דעם חורבן, וואָס דער כּנעניזם־יודקעיִזם האָט געמאַכט אין ייִדישן לעבן אין דער וועלט און אויך אין ישׂראל גופֿא. זיי זעען איצט פֿאַר וועלכע סכּנות עס זענען אַוועקגעשטעלט געוואָרן די ייִדישע ייִשובֿים אין דער וועלט אָן די ייִדישן שולן, אָן דער ייִדישער קולטור, אָן אַ שטאַרק ייִדיש לעבן, אָן דעם נאַטירלעכן המשך. נאָר זיי האָבן מורא צו מאַכן דעם אויספֿיר און זיי קאָנען אויך מער נישט אַרויפֿצווינגען זייער ווילן אויפֿן אַפּאַראַט. וועגן דעם וויל איך מאַכן אַ דיגרעסיע:
נאָך דער זעקס־טאָגיקער מלחמה, ערבֿ וועלכער עס האָט זיך מאַניפֿעסטירט אַ וווּנדערלעכער פֿאָלקס־פֿלוּיִד, האָב איך געהאַט אַ שמועס מיטן דעמאָלטיקן פּרעמיער־מיניסטער לוי אשכּול ע״ה וועגן פֿאַרבעסערן די מערכה פֿון ייִדיש סײַ אין ישׂראל און סײַ אין די תּפֿוצות, ווי אַ מכשיר צו פֿאַרבינדן נשמהדיק די תּפֿוצות מיט ישׂראל און ישׂראל מיט די תּפֿוצות. לוי אשכּול האָט אויפֿריכטיק ליב געהאַט ייִדיש און אָפּגעשאַצט די ייִדישע קולטור, ווי אַ פֿאַרבינדער פֿון דעם ייִדישן פֿאָלק אין דער וועלט. מײַנע אַרגומענטן האָבן אַפּעלירט צו אים. ער האָט מיך געבעטן, איך זאָל אים אָנשרײַבן אַ מעמאָריאַל, אין וועלכן איך זאָל אָנגעבן די וויכטיקסטע פּונקטן, וואָס לויט מײַן מיינונג דאַרף מען אויף דעם געביט טאָן, כּדי קעגנצוּווירקן דעם כּנעניזם, וואָס ער האָט געהאַלטן פֿאַר אַ גרויסער סכּנה קעגן דעם ייִדישן כאַראַקטער פֿון דער מדינה. איך האָב אַזאַ מעמאָריאַל געשיקט צו אים, אָבער קיין מאָל האָב איך אַ געשריבענעם ענטפֿער נישט באַקומען.
ערבֿ דער פֿײַערלעכער דערעפֿענונג פֿון דער ערשטער א״ג "מיליאָנערן־קאָנפֿערענץ" אין די בניני־האומה אין ירושלים, איז לוי אשכּול געשטאַנען מיט אַ גרופּע אַמעריקאַנער ייִדן אין די קולואַרן און איז געווען אַרײַנגעטאָן אין אַ שמועס. ווײַל איך האָב נישט באַקומען פֿון אים קיין תּשובֿה אויף מײַן מעמאָריאַל, האָב איך אים נישט געוואָלט שטעלן אין קיין פֿאַרלעגנהייט, און פֿאַרבײַגייענדיק האָב איך אַוועקגעדרייט דעם קאָפּ און זיך נישט געגריסט צו אים. לוי אשכּול האָט עס באַמערקט און ער האָט מיך צוגערופֿן מיט עפּעס אַ פּאַסיק ווערטל, ווי עס איז געווען זײַן שטייגער. "נו, אַז מען ענטפֿערט נישט אויף אַ בריוו, דאַרף מען שוין נישט זאָגן שלום?" — האָט ער געפֿרעגט. איך האָב נאַטירלעך געלייקנט, אַז דאָס איז די סיבה, אָבער ער האָט נישט געגלויבט מײַן לייקענען. ער האָט מיר געזאָגט מיט רירנדיקער אויפֿריכטיקייט: "גלויב מיר, צאַנין, אַז איך האָב דיר נישט געענטפֿערט, ווײַל איך האָב נישט געהאַט וואָס צו ענטפֿערן. וועגן די פֿראַגן פֿון ייִדיש זענען אין דער מדינה פֿאַראַן שטאַרקערע כּוחות פֿון מיר".
אַ סך שפּעטער, ווען אויף דער פּלענאַרער זיצונג פֿון דער לייטונג פֿון דעם ישׂראל־ראַדיאָ האָט דער סעקרעטאַר פֿון דער העברעיִשער אַקאַדעמיע דערקלערט, אַז די באַוועגונג פֿאַר ייִדיש "פּגרט" אין דער וועלט און מען דאַרף די שפּראַך נישט העלפֿן צוריק אויפֿהייבן דעם קאָפּ, און קיינער פֿון די פּאָר צענדליק מיטגלידער פֿון דער לייטונג האָט אויף דער כוליגאַנישער באַמערקונג נישט רעאַגירט, האָב איך רעכט פֿאַרשטאַנען יענע ווערטער פֿון דעם פּרעמיער־מיניסטער לוי אשכּול. די צעשטערערישע כּוחות זענען תּמיד שטאַרקער...
אויך ווי ווײַט דער כּנעניזם־יודקעיִזם איז אַ פֿרעמדקערפּער פֿאַר דעם ייִדישן היסטאָרישן געמיט באַווײַזט דאָס, וואָס נישט געקוקט אויף די קאָלאָסאַלע מיטלען פֿון פֿאַרשיידענעם כאַראַקטער, וואָס זײַנע אינזשיניערן האָבן אָנגעווענדט, נישט געקוקט אויף דעם חורבן, וואָס ער האָט גורם געווען — האָט זיך לסוף אויפֿגעוועקט אין דעם נײַעם ייִדישן דור סײַ אין אַמעריקע, סײַ אין ישׂראל און סײַ אין אַנדערע לענדער אַ באַגער צו לערנען ייִדיש, צו לערנען וועגן דער ייִדישער קולטור און אַזוי אַרום דערגיין צו דער אידענטיפֿיקאַציע מיט דעם היסטאָריש־ייִדישן פֿאָלק אין זײַן גאַנצער המשכדיקייט. ייִדיש ווערט איצט געלערנט אויף צענדליקער אוניווערסיטעטן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. פֿאַראַן ישיבֿה־בחורים אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, וואָס לערנענדיק גמרא אויף ענגליש, האָט זיך אין זיי אויפֿגעוועקט אַ באַגער צו לערנען גמרא מיט ייִדיש, כּדי צו דערפֿילן דעם ריכטיקן טעם פֿון אַ בלאַט גמרא. אויך אויף די אוניווערסיטעטן אין ישׂראל רירט זיך דאָס אײַז און מען הייבט אָן לערנען ייִדיש און ייִדישע ליטעראַטור.
אָבער אַ קולטור ווערט נישט געשאַפֿן פֿון די אוניווערסיטעטן און קלובן פֿון סטודענטן. קולטור הייבט זיך אָן פֿון דער פֿאָלקסשול. דאָך אַפֿילו די באַוועגונג פֿאַר ייִדיש אין די אוניווערסיטעטן נויטיקט זיך אין אַ געזעלשאַפֿטלעכער אָרגאַניזאַציע, אין אַ געזעלשאַפֿטלעכן סטימול, כּדי צו פֿאַרטיפֿן די באַוועגונג. פֿעלט דער אַקטיווער אָרגאַניזירנדיקער כּוח פֿון געזעלשאַפֿטלעכן כאַראַקטער. די פֿאַרשיידענע גרופּן, וועלכע אַנטשטייען איצט כּלומרשט צו העלפֿן די ייִדישע ליטעראַטור און די ייִדישע שרײַבער, זענען נישט מער ווי קאָניוקטוראַלע. צו מאָל מיינען זיי צו שפּילן אַ טאָפּלטע ראָל: פֿון איין זײַט כּלומרשט העלפֿן ייִדיש, אַרויסגעבן אַ פּאָר ביכלעך פֿאַר ייִדישע שרײַבער, דער עיקר, מתּוך פּאָליטישע מאָטיוון, אָבער פֿון דער צווייטער זײַט ווילן זיי קאָנטראָלירן, אַז די ייִדיש־קראַמאָליע זאָל זיך צו פֿיל נישט אויסשפּרייטן און זי זאָל, חלילה, נישט פּרעטענדירן אויף מער ווי צו זײַן "אַ היימיש לשון", ווי איינער האָט שוין באַצייכנט ייִדיש אַנטקעגן דעם, ווי אַנדערע האָבן דווקא געוואָלט ייִדיש אַוועקשטעלן צווישן די "פֿרעמדע שפּראַכן"...
טאָמער וואָלטן זיך די ייִדן געפֿונען אין דעם מצבֿ, אין וועלכן זיי האָבן געלעבט מיט הונדערט יאָר צוריק, בלויז אין די ראַמען פֿון "שולחן ערוך", און געווען בלויז אַ רעליגיעזע עדה, וואָלט אַפֿילו דער פֿאָרמעל־רעליגיעזער שטייגער, צוזאַמען מיט דעם אמתן רעליגיעזן שטייגער פֿון שומרי מצוות, פֿעסטער געמאַכט די ייִדישע ראַם נאָך דעם חורבן, וואָס עס האָבן אויף אונדז געבראַכט די טאָטאַליטאַרע רעזשימען, און דער כּנעניזם האָט צוגעלייגט זײַן אייגענעם חלק.
אָבער דאָס ייִדישע לעבן אין דער וועלט איז הײַנט אַ סעקולער לעבן. אויב עס וועט נישט זײַן קיין סעקולער לעבן אין ייִדיש, וועלן ייִדן פֿאַרלוירן גיין אין אַ פֿרעמד סעקולער לעבן. ייִדיש פֿאַרמאָגט שטאַרקע, פֿאָלקסטימלעכע סעקולערע ווערטן, וואָס צוזאַמען מיט די רעליגיעזע עלעמענטן שאַפֿן זיי אַן אייגענע שטאַרקע קולטור, וואָס נאָר זי קען זײַן די פֿאַרבינדונגס־בריק צווישן די ייִדישע ייִשובֿים אין דער וועלט, ווײַל זי איז המשך, ווײַל זי וואַרפֿט נישט אַרויס פֿון אונדזער געשיכטע קיין שום עלעמענט. מיט ייִדיש קאָן אויך געשטאַרקט ווערן דער ייִדישער כאַראַקטער פֿון מדינת־ישׂראל, און די קעגנזײַטיקע השפּעות פֿון ייִדיש אויף העברעיִש און פֿאַרקערט, קאָנען באַשאַפֿן וווּנדער.
אויב דאָס וועט נישט געשען, דראָט אונדז אַן ערנסטער צוריקגאַנג צו אַ מצבֿ, אין וועלכן דאָס רעליגיעזע ייִדנטום זאָל זיך פֿאַרפּאַנצערן, ווי אַלע מאָל, ווען עס דראָט אַ שפּאַלטונג אין פֿאָלק, און דער סעקולערער טייל זאָל נעבן זײַן אָפּגעפֿרעמדקייט פֿון אַן אייגענער קולטור און שטייגער, אויפֿהאַלטן אַ פֿאָרמעלע "מאָזאַיִשע" רעליגיעזיטעט פֿון ברית־מילה, גיין יום־כּיפּור אין שיל אַרײַן אויף אַ האַלבע שעה און באַגראָבן ווערן אויף אַ ייִדישן בית־עולם. אַזעלכע ייִדן האָט דאָך דער בריטישער היסטאָריקער טאָינבי אָנגערופֿן "פֿאַרשטיינערטע ייִדן" — "פֿאָסיל דזשוס" — און מיט רעכט.
אויב דאָס זאָל, חלילה, געשען נאָך דעם ווי אונדזער פֿאָלק האָט היסטאָריש־קולטורעל דערגרייכט געוואַלדיקע הייכן — וועט דער היטלעריזם אויף אַן אמת האָבן אונדז באַזיגט און "ענדגילטיק געלייזט די ייִדנפֿראַגע", לכל הפּחות גײַסטיק.
דאָס טאָר נישט געשען!