די מסכתּא "פּסחים" הייבט זיך אָן מיט דער משנה, וווּ סע שטייט: "פֿאַרן 14טן טאָג פֿונעם חודש ניסן, אין אָוונט, איז מען בודק דעם חמץ מיט אַ ליכטל". מע מוז נישט זוכן, זאָגט די משנה, אין אַלע פּלעצער, וווּ מע ברענגט נישט אַרײַן קיין חמץ. פֿונדעטסטוועגן, מוז מען יאָ בודק זײַן די ערשטע צוויי רייען פֿעסער אין אַ ווײַן־קעלער. רש״י דערקלערט, אַז הגם אַ ווײַן־קעלער איז, געוויינטעלעך, נישט אַ "חמצדיק" אָרט, קומט מען צומאָל אַהין אַרײַן מיט אַ שטיקל ברויט אין דער האַנט, ווען מע וויל ברענגען ווײַן צום טיש.
פּסח הייסט "זמן חרותנו" — די צײַט פֿון אונדזער פֿרײַהייט. ס׳איז נישט בלויז אַ דערמאָנונג וועגן יציאת־מצרים, נאָר אויך אַ טאָג, ווען די ייִדן באַפֿרײַען זיך יעדעס יאָר פֿון דער אינערלעכער שקלאַפֿערײַ, פֿונעם אייגענעם "מצרים", און געניסן אַ טעם פֿון גאולה.
ווי מיר האָבן שוין באַהאַנדלט אין די פֿריִערדיקע פּרשיות, זענען אַלע מיצוות "גײַסטיקע קאַנאַלן", וואָס אַנטפּלעקן דאָס ג-טלעכע ליכט אין דער נשמה. אַלע ייִדישע יום־טובֿים שאַפֿן אַ באַזונדערע אינערלעכע דערפֿאַרונג, וואָס ברענגט דעם מענטש אין אַ געוויסן גײַסטיקן מצבֿ, וואָס לאָזט איבער אַ רושם אויף אַ גאַנץ יאָר.
דער הײַנטיקער יום־טובֿ ברענגט סײַ דאָס געפֿיל פֿון פֿרײַהייט, סײַ אַ באַזונדער אַחריות, סײַ אַ טעם פֿון באַשיידנקייט. פֿון איין זײַט, עסן מיר בײַם סדר־טיש אָנגעלענטערהייט, מע טרינקט פֿיר כּוסות ווײַן, מע דערציילט און מע זינגט וועגן יציאת־מצרים.
פֿון דער צווייטער זײַט, איז פּסח די סאַמע אַחריותדיקער צײַט אינעם יאָר. מע היט זיך אָפּ פֿון חמץ, מע עסט בלויז אַ באַגרענעצטע צאָל פּראָדוקטן. אַ טייל ייִדן עסן נישט קיין "געבראָקס" — מאכלים, געמאַכט פֿון מצה־מעל — און אַפֿילו מע לאָזט נישט איבער די מצות אָפֿן אויפֿן טיש, זיי זאָלן נישט נאַס ווערן. צווישן די חסידים זענען פֿאַרשפּרייט כּלערליי ספּעציפֿישע פּסחדיקע חומרות; דער פֿינפֿטער ליובאַוויטשער רבי, דובֿ־בער שניאורסאָן, האָט אַמאָל געזאָגט, אַז ווען נישט די מיצווה צו עסן מצות, וואָלט ער געגעסן דעם גאַנצן פּסח בלויז קאַרטאָפֿל.
פֿאַרוואָס איז דווקא פּסח, "זמן חרותנו", פֿאַרבונדן מיט אַזאַ אָנגעשטרענגטקייט?
אַ מענטש קאָן זיך פֿילן פֿרײַ, אָבער בלײַבן אינגאַנצן פֿאַרשקלאַפֿט צו זײַנע אייגענע תּאוות. כּדי צו באַפֿרײַען די נשמה פֿונעם אינערלעכן "גלות", מוז מען זי אויסרייניקן פֿון די שלעכטע מידות. דאָס יוירנדיקע ברויט "בלאָזט זיך אויף", ווי אַן אויפֿגערעגטער מענטש, און סימבאָליזירט גאווה, און בכלל די מיאוסע שטריכן פֿונעם כאַראַקטער. דאָס, וואָס מע באַגענוגנט זיך פּסח בלויז מיט דער מצה, "לחם עני", דאָס פּשוטע "ברויט פֿון אָרעמע־לײַט", וואָס סימבאָליזירט באַשיידנקייט, שאַפֿט אין דער נשמה די דערפֿאַרונג פֿון אַחריות און זעלבסט־קאָנטראָל, וואָס ברענגט צו דער אמתער אינערלעכער פֿרײַהייט.
דער זעלבער פּרינציפּ איז אויך ריכטיק לגבי דעם "אויסערלעכן", געזעלשאַפֿטלעכן אַספּעקט פֿון פֿרײַהייט. כּדי מע זאָל קאָנען שאַפֿן אַ פֿרײַע און יושרדיקע געזעלשאַפֿט, מוזן די מענטשן אויך איבעראַרבעטן זייערע מידות, צו שאַפֿן פֿרײַנדלעכע באַציִונגען איינער מיטן צווייטן. די סאָציאַלע פֿרײַהייט קומט אויך צוזאַמען מיט באַשיידנקייט און קעגנזײַטיקער אַחריות.
בדיקת־חמץ איז אויך אַ טייל פֿון דער פּסחדיקער דערפֿאַרונג. דערפֿאַר, זענען די הלכות אין דער מסכתּא "פּסחים" אויך מרמז אויף פֿאַרשיידענע אַספּעקטן פֿון דער אינערלעכער גײַסטיק־פּסיכאָלאָגיש עבֿודה. די גמרא פֿרעגט: ווי אַזוי זאָל מען רעכענען די "צוויי רייען פֿון פֿעסלעך", וואָס ווערן דערמאָנט אין דער משנה: אין דער האָריזאָנטאַלער צי אין דער ווערטיקאַלער ריכטונג?
צוויי אַמוראָים, רבֿ און שמואל, האָבן אויסגעדריקט ביידע מיינונגען. למעשׂה, דאַרף מען בודק זײַן די סאַמע ערשטע ריי פֿון אויבן, וואָס מע טרעפֿט אָן, ווען מע קומט אַרײַן אינעם ווײַנקעלער, און די ריי הינטער איר. דער איזשביצער רבי דערקלערט דעם פּנימיותדיקן טעם פֿון דער דאָזיקער הלכה אין זײַן ספֿר "מי השילוח".
הגם אַ מענטש מוז פֿירן אַ "חשבון־הנפֿש", און פּרוּוון צו געפֿינען און פֿאַרריכטן זײַנע חסרונות, מוזן מען זיך "גריבלען" נאָר אין אַזעלכע מידות, וווּ מע קאָן טאַקע טרעפֿן "שטיקלעך חמץ". ווען עמעצער איז זיכער, אַז געוויסע "צימערן" פֿון זײַן נשמה, שטריכן פֿון זײַן כאַראַקטער, זענען אינגאַנצן ריין, מוז מען נישט חושד זײַן, אַז מע דאַרף זיי "אויסרייניקן". צום בײַשפּיל, אויב עמעצער ווייסט, אַז ער באַציט זיך צו די אַנדערע תּמיד מיט אַן אויסגעצייכנטן דרך־ארץ, מוז ער נישט חושד זײַן, אַז ער פֿירט זיך אויף צומאָל גראָב. אַ דרך־ארצדיקער מענטש מײַדט נאַטירלעך אויס גראָבקײַט, און מוז זיך נישט זאָרגן וועגן דעם.
די מעשׂה איז אַנדערש, ווען עס קומט צו די תּורה־השׂגות. די תּורה ווערט פֿאַרגליכן מיט ווײַן, וואָס קאָן אויפֿהייבן די נשמה צו אַ העכערער גײַסטיקער מדרגה. אויב מע טרינקט ווײַן אומאַחריותדיק און נישט לשם־שמים, קאָן מען, אָבער, שיכּור ווערן, און ברענגען אַ היזק פֿאַר זיך און פֿאַר די אַנדערע. אַזוי ווי אַ שטאַרקע רפֿואה, וואָס קאָן זיך פֿאַרוואַנדלען אין אַ סם־המוות, קאָן די תּורה אויך שאַטן, אויב מע לערנט זי מיט אַ נישט־ריכטיקער כּוונה. צום בײַשפּיל, קאָן עמעצער רודפֿן עמעצן און אַרויפֿצווינגען זײַן מיינונג מיט גוואַלד, מיינענדיק, אַז ער טוט עס לשם־שמים.
די "צוויי ערשטע רייען פֿון ווײַן" סימבאָליזירן די ערשטע מיצוות פֿון די צוויי לוחות: "אנוכי ה׳ אלקיך", צו גלייבן אינעם אייבערשטן, און "לא תרצח" — נישט צו הרגענען. דער אייבערשטער געפֿינט זיך איבעראַל, און ווערט אַנטפּלעקט אין אַלע זאַכן אינעם אוניווערס. מע מוז שטרעבן זען די ג־טלעכע אייניקייט און ליכטיקייט אין אַלץ, ווײַל די גאַנצע וועלט און די מענטשלעכע נשמה איז אַ מאַניפֿעסטאַציע פֿון ג-ט. די מיצווה "לא תרצח" מיינט, אינעם ברייטערן זין, אַז מע מוז ליב האָבן די אַנדערע מענטשן, און נישט גורם זײַן זיי, חלילה, קיין שלעכטס. דער איזשביצער רבי דערקלערט, אַז אויב מע פֿאַרשטייט אינגאַנצן קלאָר, אָן קיין "פֿלעקן", די דאָזיקע צוויי עיקר־ענינים, ווערן די אַנדערע תּורה-השׂגות, ממילא, אויך ריין. דערפֿאַר, מוז מען נישט בודק זײַן ערבֿ־פּסח די איבעריקע רייען ווײַן — סײַדן מע איז חושד, אַז מע האָט אַהין טאַקע אַרײַנגעבראַכט דעם חמץ.
הגם מיר האָבן שוין געטאָן בדיקת־חמץ פֿאַרן יום־טובֿ, איז דער רוחניותדיקער אַספּעקט פֿון דער דאָזיקער עבֿודה פֿאַרבונדן מיט די אַלע פּסח־טעג, וועלכע זענען מסוגל צו פֿאַרשטאַרקן אונדזער אמונה, ענווה און אַחריות, און צו ברענגען די גאולה־פֿרײַהייט אין דער וועלט.