דער יום־טובֿ ראָש־השנה הייסט דער "קאָפּ" פֿונעם יאָר. ווי מיר האָבן שוין באַהאַנדלט מיט צוויי וואָכן צוריק, קאָן יעדער טאָג באַטראַכט ווערן ווי דער אָנהייב פֿון אַ נײַ יאָר, ווײַל די וועלט ווערט אין יעדער רגע באַשאַפֿן פֿון ס׳נײַ. דערפֿאַר, זענען אינעם ייִדישן לוח פֿאַראַן עטלעכע טעג, וואָס די משנה רופֿט זיי אָן "ראָש־השנה", אין פֿאַרשיידענע זינען פֿונעם וואָרט.
די דאָזיקע השׂגה פֿונעם שטענדיקן ג־טלעכן חידוש ווערט אָבער באַזונדערס שטאַרק אַנטפּלעקט בעת די ימים־נוראָים, ווען מע טוט תּשובֿה און מע עפֿנט דאָס האַרץ פֿאַרן באַשעפֿער. דער לעצטער, לאַנגער קלאַנג פֿון תּקיעת־שופֿר, ווערט צוגעגליכן אין חסידות צו דעם "פֿערטן זון" אין דער פּסחדיקער הגדה, וועלכער ווייסט נישט וואָס צו פֿרעגן, און פֿאַרלאָזט זיך אויף דער פּשוטער אמונה, העכער פֿון אַלע חכמות און ידיעות.
אין פֿאַרגלײַך מיט די חיות, ווערט דער מענטש אָנגערופֿן אַ "מדבר" — אַ רעדנדיקע באַשעפֿעניש. די מענטשלעכע פֿעיִקייט צו רעדן, וואָס דערמעגלעכט צו באַטראַכטן די איידעלע ענינים פֿון חכמה און רוחניות, שיידט אונדז אונטער פֿון די שטומע בעלי־חיים. ווי ס׳איז באַקאַנט, קאָן דער מענטשלעכער שׂכל זיך נישט באַגיין אָן אַ שפּראַך. אַ מענטש, וואָס וואַקסט אויף פֿון קינדווײַז אָן אין אַ וואַלד, צווישן די חיות, ווי ס׳איז געשען עטלעכע מאָל אין דער געשיכטע, קאָן נישט אויסנוצן ווי געהעריק דעם פּאָטענציאַל פֿון זײַן מוח. דווקא די שפּראַך מאַכט אונדז עכטע מענטשן.
פֿונדעסטוועגן, וואָלט אונדזער שפּראַך געהאַט ווייניק ווערט אָן די פֿאַרבאָרגענע כּוחות פֿונעם שׂכל. אַלע אונדזערע געדאַנקען און דיבורים ווערן, אין דער אמתן, געבוירן אין די טיפֿענישן פֿון די אומבאַוווּסטזיניקע נשמה־אימפּעטן. אין די הײַנטיקע צײַטן, קאָן אַ קאָמפּיוטער קענען צענדליקער און אַפֿילו הונדערטער שפּראַכן מיט אַ פּערפֿעקטער לאָגיק און זכּרון, און פֿאָרט — אָן דעם מענטשלעכן רצון בלײַבט עס בלויז אַן אומשׂכלדיקער אויטאָמאַט.
אין די ימים־נוראָים, ווען מיר זאָגן זיך אָפּ פֿון ראַציאָנעלן שׂכל, און ווענדן זיך צום אייבערשטן מיט אַ ריינער אמונה און אַ פּשוטן רצון זיך אומצוקערן צום גײַסטיקן שורש, ווערט אין אונדז אויפֿגעוועקט דער דאָזיקער אינערלעכער כּוח. אַ מענטש דערמאָנט זיך, אַז ער איז נישט בלויז אַן אויטאָמאַט, וואָס פֿירט כּסדר אויס די זעלבע רוטינע, נאָר אַ לעבעדיקע נשמה, וואָס טראָגט דאָס אַחריות פֿאַר אירע אַקציעס און דיבורים.
ווען מע טוט מיצוות, פֿאַרדינט מען אַ שׂכר; ווען מע טוט, חלילה, עבֿירות, קריגט מען אַן עונש. הגם דער ענין פֿונעם הימלישן מישפּט קאָן קלינגען צומאָל האַרב און שרעקעדיק, ווײַזט ער אָן דווקא אויף דער מענטשלעכער פֿרײַהייט און בחירה־חפֿשית. אַ חיה, צי זי האָט אַ רחמנותדיקע אָדער אַן אכזריותדיקע טבֿע, לעבט לויט די געזעצן פֿון דער נאַטור. אַ מענטש, צוליב זײַנע אייגענע רצונות און באַשלוסן, קאָן פֿאַרדינען אַ לאַנג גליקלעך לעבן אָדער, נישט פֿאַר אונדז געדאַכט, פּײַן און טויט. דער, וואָס האָט פֿאַרדינט אַן עונש, איז אָבער אויך נישט פֿאַרפֿאַלן; דורך תּשובֿה, תּפֿילה און מעשׂים־טובֿים, קאָן מען אָפּשאַפֿן די ג־טלעכע גזירה.
ראָש־השנה און יום־כּיפּור פֿאַרענדיקן אַלע כּוחות פֿון דער מענטשלעכער נשמה. פֿון איין זײַט, ווערט אין די ימים־נוראָים דערוועקט דער אומבאַוווּסטזיניקער הייליקער אימפּעט, העכער פֿון דער שפּראַך און שׂכל. דער פֿאַרשטאַנד, אַז אויב מע פֿאַלט אַפֿילו, קאָן מען דאָך אַרויסקריכן פֿון דער גרוב צוריק צום ג־טלעכן ליכט, אַנטפּלעקט דאָס געפֿיל פֿון שטענדיקן חידוש און אויפֿלעבונג פֿאַר אַ גאַנץ יאָר. פֿון דעם, וואָס דער אייבערשטער מישפּט אונדזער איטלעכן טאַט און וואָרט, זעט מען דווקא, אַז אַ מענטש איז אַן אַחריותדיקע באַשעפֿעניש, וואָס קאָן בײַטן זײַן גורל דורך תּשובֿה.
פֿון דער אַנדערער זײַט, זאָגט מען אין די ימים־נוראָים אַ סך מער תּפֿילות, ווי אין די געוויינטלעכע טעג; מע דאַוונט אַ גאַנצן טאָג, און מע לייענט צענדליקער פּיוטים, וואָס אַ טייל פֿון זיי איז שווער צו פֿאַרשטיין. מע זעט, אַז די מענטשלעכע שפּראַך, וואָס שיידט אונדז אונטער פֿון די אַנדערע בריות, האָט אויך אַ מוראדיקן כּוח, וואָס ווירקט נישט בלויז אויף אונדזער טאָג־טעגלעכן לעבן, נאָר אַפֿילו אויף די דערהויבענע גײַסטיקע עולמות. פּאַראַדאָקסיש, ברענגט אונדזער ביטול פֿאַרן באַשעפֿער אין די ימים־נוראָים דווקא צו דער השׂגה, אַז אין אונדזער קאָפּ, אין אונדזער ווילן, געדאַנקען און שפּראַך, שטעקט אַ גרויסער כּוח פֿון אומאָפּהענגיקייט און אַחריות.
דערפֿאַר, קאָן ראָש־השנה באַטראַכט ווערן ווי "דער קאָפּ פֿונעם יאָר" אין עטלעכע זינען: דאָס איז דער טאָג, ווען אָדם־הראשון איז באַשאַפֿן געוואָרן; זײַן שאַפֿונג ווערט פֿאַררעכנט ווי דער אָנהייב פֿון דער גאַנצער וועלט. די עכטע וועלט, וואָס האָט ווערט אינעם אייבערשטנס אויגן, הייבט זיך טאַקע אָן מיטן "קאָפּ" — דהײַנו, מיט דעם מענטש, "יציר כּפּיו של הקדוש־ברוך־הוא", די שׂכלדיקע באַשעפֿעניש מיט אַן אייגענעם ווילן — און נישט מיט די פּלאַנעטן און שטערן. מע קאָן זאָגן, אַז ראָש־השנה איז סײַ "דער קאָפּ פֿון דער צײַט", סײַ "די צײַט פֿונעם קאָפּ".
די חסידישע רביים דערקלערן, אַז דער פּאַראַלעל צווישן דעם מענטש און דעם גאַנג פֿון דער צײַט גייט נאָך ווײַטער. די טעג פֿונעם יאָר ווערן פֿאַררעכנט ווי די לעבעדיקע "אבֿרים", וואָס באַלעבן די צײַט און פֿאַרוואַנדלען זי פֿון אַ מעכאַנישן פּראָצעס אין אַ חידושדיקער דערפֿאַרונג. אין פֿאַרשיידענע ספֿרים ווערן געבראַכט עטלעכע אַלטערנאַטיווע סיסטעמען פֿון אַסאָציאַציעס צווישן די טיילן פֿונעם מענטשלעכן גוף און די ייִדישע יום־טובֿים, אויב מע קוקט פֿון פֿאַרשיידענע פּערספּעקטיוון.
דער ליובאַוויטשער רבי האָט געזאָגט, אַז ראָש־השנה איז דער קאָפּ; יום־כּיפּור איז דאָס פּנימיותדיקע חיות, וואָס פֿאַרבינדט דעם גוף מיט דער נשמה; פּסח און שבֿועות זענען צוויי הענט; פּורים און חנוכּה זענען די פֿיס; דער הײַנטיקער יום־טובֿ, חג־הסוכּות, איז דער טול פֿונעם יאָר, וואָס פֿאַראייניקט אַלע אַנדערע "אבֿרים". סוכּות ווערט אויך אַסאָציִיִרט מיט דער ג־טלעכער ספֿירה תּפֿארת, וואָס ברענגט די האַרמאָניע און שיינקייט אינעם אוניווערס, און מיט יעקבֿ אָבֿינו, וועלכער סימבאָליזירט דאָס שלימות און אַחדות פֿונעם ייִדישן פֿאָלק.
הגם דער קאָפּ שיידט דעם מענטש אונטער פֿון די חיות, וואָלט מען נישט געקאָנט לעבן אָן דעם גוף. הגם דער טול זעט אויס גרעבער, ווי דער קאָפּ, ליגט אין אים דער כּוח פֿון לעבן: דאָס האַרץ, די לונגען, דער מאָגן. דווקא אינעם אַלגעמיינעם בוי פֿונעם גוף, שטעקט די שיינקייט און האַרמאָנישקייט פֿונעם מענטשלעכן געשטאַלט.
בעת דער יום־כּיפּורדיקער עבֿודה ווערן די ייִדן פֿאַרגליכן צו מלאָכים. מע פֿאַרברענגט דעם גאַנצן טאָג אין תּפֿילות און תּענית, מע זאָגט זיך אָפּ פֿון די גשמיותדיקע פֿאַרגעניגנס, מע רײַסט זיך אין הימל. ווען מע קומט אַראָפּ פֿון אַזאַ הויכער מדרגה צוריק צו די הבֿלי־הבֿלים פֿון עולם־הזה, דאַרף מען אַנטפּלעקן די קדושה אויך אין גשמיות. מע דאַרף פֿאַרשטיין, אַז מע קאָן אַנטפּלעקן רוחניות נישט בלויז אין די דערהויבענע עבֿודות, נאָר אויך אינעם פּשוטן נאַטירלעכן לעבן. אין דער אמתן, איז צווישן דעם "קאָפּ" און "טול", צווישן דער נשמה און גוף, נישטאָ קיין סתּירה.
דערפֿאַר, קומט נאָך די ימים־נוראָים אונדזער הײַנטיקער יום־טובֿ, סוכּות, ווען אַזעלכע פּשוטסטע מעשׂים, ווי דאָס עסן, סתּם זיצן און אַפֿילו שלאָפֿן אין דער סוכּה, ווערן פֿאַרוואַנדלט אין אַ מיצווה, וואָס רינגלט דעם מענטש אַרום פֿון אַלע זײַטן. ווען מע עסט די יום־טובֿדיקע מאכלים, מע אָטעמט מיט דער פֿרישער לופֿט און מ׳האָט הנאָה פֿון מיצוות־הסוכּה, דערפֿילט מען דאָס ג־טלעכע ליכט אינעם מענטשלעכן גוף און אין דער אַרומיקער נאַטור.