מיט אַ וואָך צוריק האָב איך דערמאָנט אין מײַן קאָלומנע, אַז אויף וואַקאַציעס קיין לעטלאַנד זײַנען מיר — מײַן ווײַב און איך — געקומען סוף אויגוסט אָן אונדזער וואַליזע. אין דעם רויטן טשעמאָדאַן זײַנען, אַ חוץ אַנדערע חפֿצים, געלעגן אויך די ביכער, וואָס מיר האָבן פּלאַנירט צו לייענען. האָבן מיר קיין ברירה ניט געהאַט און געמוזט גלײַך גיין און אײַנקויפֿן אַלע נייטיקע זאַכן. קיין פּראָבלעם איז עס, גאָט צו דאַנקען, ניט געווען.

דער ביכער-געשעפֿט, וואָס מיר האָבן געפֿונען, איז געווען אַ האַלב-לעטישער (איך קען ניט די שפּראַך) און האַלב-רוסישער. און שטעלט זיך פֿאָר — איך גיי אַרײַן און זע, אַז עמעצער האָט פֿאַר מיר גלײַך ווי צוגעגרייט אַ בוך, וואָס הייסט "בייליסאַדאַ: אַ רוסיש-ייִדישער דיאַלאָג". לאָזט זיך אויס, אַז אַנדריס גרוטופּס, אַ באַקאַנטער לעטישער אַדוואָקאַט און ליטעראַט, האָט מיט פֿינף יאָר צוריק אָנגעשריבן אַ בעלעטריזירטן דאָקומענטאַלן באַריכט פֿון דעם בייליס-פּראָצעס. דאָס בוך האָט זיך לאַנג געהאַלטן צווישן די היגע בעסטסעלערס. די רוסישע איבערזעצונג איז אַרויס אין יאָר 2007. האָב איך שוין געהאַט וואָס צו לייענען — כּמעט 500 זײַטן.

איך בין ניט זיכער, צי איך דאַרף דאָ געבן פּרטים וועגן דעם בייליס-פּראָצעס. דער "פֿאָרווערטס"-לייענער איז, בלי-ספֿק, גוט באַהאַוונט אין דער ייִדישער געשיכטע, און דער ענין פֿון מענדל בייליסן איז אַ צענטראַלע געשעעניש אין דער ייִדישער געשיכטע פֿון 20סטן יאָרהונדערט. און דאָך — עטלעכע ווערטער: אין מאַרץ 1911 האָט מען אין קיִעוו געפֿונען אַ טויט קריסטלעך ייִנגל, אַנדריי יושטשינסקי. געשען איז דאָס ערבֿ פּסח און זײַן קערפּער האָט אויף זיך געטראָגן סימנים פֿון וווּנדן, וועלכע מע האָט געקענט אינטערפּרעטירן ווי בלוטלאָזונג. הקיצור, האָט זיך פֿאַרקאָכט אַ מעשׂה מיט אַ בלוט-בילבול, וואָס האָט אויפֿגערודערט ניט בלויז רוסלאַנד, נאָר אויך די גאַנצע וועלט. אַ סבֿרא, אַז דאָס איז געווען דער סאַמע באַקאַנטער געריכט-ענין אין דער רוסישער געשיכטע.

באַשולדיקט האָט מען מענדל בייליסן, אַ בעל-משפּחה מיט פֿינף קינדער. קיין קלאָרע באַווײַזן אויף זײַן שולד זײַנען ניט געווען; ער איז געווען פּשוט דער ערשטער-בעסטער ייִד. ביידע צדדים, די באַשולדיקונג און די פֿאַרטיידיקונג, האָט צוגעצויגן די בעסטע אַדוואָקאַטישע כּוחות פֿון לאַנד. די פּראָגרעסיווע רוסישע געזעלשאַפֿטלעכקייט, אַרײַנגערעכנט אַ צאָל הויכגעשטעלטע גלחים, האָט קאַטעגאָריש אָפּגעוואָרפֿן דעם בילבול. אָבער דער קאָנסערוואַטיווער, נאַציאָנאַליסטישער סעקטאָר האָט געטענהט, אַז דאָס ייִנגל איז געפֿאַלן אַ קרבן פֿון עפּעס אַן אויסגעחלומטער חסידישער סעקטע, וועלכע האָט, כּלומרשט, שטילערהייט גענוצט קריסטלעך בלוט אין אירע ריטואַלן.

דער סוף פֿונעם ענין איז געקומען אין האַרבסט 1913, ווען די געשוווירענע (די זשורי) — אַלע קריסטן, ס׳רובֿ פּראָסטע פּויערים — זײַנען געקומען צום באַשלוס, אַז בייליס איז געווען ניט שולדיק אין דעם פֿאַרברעכן. אמת, די זעלבע געשוווירענע האָבן ניט אָפּגעוואָרפֿן דעם עלילת-דם גופֿא; מע האָט נאָר ריינגעוואַשן דעם באַשולדיקטן ייִד.

אַנדריס גרוטופּס האָט זיך אונטערגענומען איבערצולייענען און איבערדערציילן די מאַטעריאַלן פֿונעם פּראָצעס אומצדדימדיק, מיט די אויגן פֿון אַ דערפֿאַרענעם אַדוואָקאַט. מע דאַרף זאָגן, אַז דאָס בוך לייענט זיך באמת גוט — סײַ דער ערשטער טייל, וווּ דער מחבר קאָנצענטרירט זיך אויף די געשעענישן ערבֿ דעם פּראָצעס; סײַ דער צווייטער טייל, וואָס באַשרײַבט דעם פּראָצעס אַליין. און דאָך האָט זיך בײַם מחבר אין אייניקע ערטער דורכגעריסן אַ פּאָזיציע, וואָס האָט ווייניק צו טאָן מיט אומצדדימדיקייט.

למשל, ווען גרוטופּס שרײַבט וועגן דעם טרויעריק-באַקאַנטן פּראָוואָקאַטאָר אַזעף (וועלכער האָט קיין שײַכות ניט געהאַט צום בייליס-פּראָצעס), כאַראַקטעריזירט ער אים פֿון פֿאַרשיידענע זײַטן און באַטאָנט (ז׳ 162), אַז צו אַלע אייגנאַרטיקייטן פֿון אַזעפֿס נאַטור מוז מען ניט פֿאַרגעסן צוצוגעבן — ווי געפֿעלט עס אײַך! — "דעם פֿאַנאַטיזם און מסירת-נפֿשדיקייט, וועלכע זײַנען אייגנטימלעך פֿאַר ייִדן".

צווישן די וואָס האָבן פֿאַרטיידיקט בייליסן האָט אַ צענטראַלע ראָלע געשפּילט דער קיִעווער זשורנאַליסט סטעפּאַן בראַזול-ברושקאָווסקי. גרוטופּס שילדערט אים ווי אַ פֿיגור, וואָס רופֿט ניט אַרויס קיין סימפּאַטיעס. דערצו דערקלערט ער, אַז דער זשורנאַליסט האָט געהאַט אַ ייִדישע פֿרוי, און אַזאַ "פֿאַרבינדונג האָט אויף אים אַרויפֿגעלייגט אַ געוויסע אַחריות". (ז׳ 136)

בכלל, קיין באמת סימפּאַטישע מענטשן איז שווער צו געפֿינען צווישן די לײַט, ייִדן און ניט־ייִדן, וועלכע האָבן פֿאַרטיידיקט בייליסן. איך זאָג ניט, אַז אַלע האָבן געמוזט זײַן ממש צדיקים, אָבער מיר דאַכט זיך, אַז די מער אָדער ווייניקער אוניווערסאַלע נעגאַטיווקייט אַנטפּלעקט די פּריזמע, דורך וועלכער דער מחבר האָט אויפֿגענומען די געשעענישן.

איך האָב געלייענט, אַז אויפֿן סמך פֿון דעם בוך איז אָנגעשריבן געוואָרן אַ פּיעסע, וווּ צום סוף האָט מען דעם עולם געבעטן צו שטימען, צי זיי זײַנען מסכּים געווען מיטן באַשלוס פֿון די געשוווירענע צי ניט. אויף וויפֿל איך פֿאַרשטיי, זײַנען גאָר ניט אַלע געווען איינשטימיק מיט דער קיִעווער זשורי. איך פֿאַרשטיי, אַז דאָס איז בלויז געווען אַ שפּיל. אָבער פֿון דעם געדאַנק אַליין פֿון אַזאַ רעוויזיע צילט מען מיט עפּעס צו ניט קיין גוטער זאַך.

פֿון דעסטוועגן בין איך צופֿרידן, אַז אַזאַ בוך איז מיר אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט. בפֿרט, האָב איך באַשלאָסן אַ קוק טאָן, ווי אַזוי דער "פֿאָרווערטס" האָט געשריבן וועגן דעם בייליס-פּראָצעס. אין אַ צײַט אַרום — אפֿשר צום 100סטן יוביליי פֿון דעם ענין, אין מאַרץ 2011 — וועל איך זיך טיילן מיט מײַנע "אויסגראָבונגען".