וולאַדימיר פּאָרודאָמינסקי

וולאַדימיר פּאָרודאָמינסקי איז שוין נישט קיין יונגער מענטש (געבוירן אין 1928, אין מאָסקווע), און גאָר אַ באַשיידענער, וואָס האָט געמאַכט אים — אַ פּאָפּולערער שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד — שוין גיכער אַן אויסנאַם אין דער חבֿרה שרײַבער פֿון יענע צײַטן. זײַן פֿאָטער, אַ באַקאַנטער דאָקטער־גענעקאָלאָג אין מאָסקווע, האָט באַוואָרנט זײַן זון אויף לאַנגע יאָר צו פֿירן אַ זאַט, רויִק לעבן און נישט וויסן פֿון קיין נויט און שווערער האָרעוואַניע. דעם טאַטנס נאָמען האָט אים אָבער נישט געהאָלפֿן אָנצוקומען אינעם מאָסקווער ליטעראַטור־אינסטיטוט — ייִדישע סטודענטן זײַנען דאָרט געווען אַ זעלטנקייט. האָט ער פֿאַרענדיקט דעם מאָסקווער פּאָליגראַפֿישן אינסטיטוט, די אָפּטיילונג פֿון רעדאַקטאָרן און פֿאַרלעגער.

אין די אָנהייב 1950ער דערשײַנען אין פֿאַרשידענע זשורנאַלן זײַנע ערשטע דערציילונגען. שוין גאָר אין גיכן קריסטאַליזירט זיך אויך דער זשאַנער, אין וועלכן פּאָרודאָמינסקי וועט שוין אַרבעטן זײַן גאַנץ לעבן — קינסטלערישע ביאָגראַפֿיעס פֿון כּמעט פֿאַרגעסענע פּערסאָנאַזשן פֿון דער רוסישער געשיכטע און קולטור. אין יענע צײַטן פֿון סאָוועטישער צענזור, איז עס געווען גאָר נישט קיין לײַכטע אויפֿגאַבע.

די קאָמוניסטן, נאָך אָנהייבנדיק פֿון לענינען, האָבן אויף זייער אופֿן איבערגעשריבן די געשיכטע. אייניקע אירע פּערזענלעכקייטן — געמאַכטע אָדער אמתע קעמפֿער פֿאַר פֿרײַהייט — פֿלעגן אָדער דערהויבט ווערן ביזן הימל, אָדער אויסגעמעקט און פֿאַרווערט ווערן צו דערמאָנען זייערע נעמען. עס זײַנען געווען אויך אַזעלכע פֿיגורן, וואָס די קאָמוניסטישע פּראָפּאַגאַנדע האָט צו זיי נישט אַרויסגעוויזן קיין אינטערעס, און זיי פֿלעגן נעלם ווערן פֿונעם געזעלשאַפֿטלעכן אויפֿמערק. אויפֿצושטעלן דעם אָנדענק וועגן זיי איז געווען נישט פֿון די פּשוטסטע זאַכן; אָבער וולאַדימיר פּאָרודאָמינסקי האָט זיך אונטערגענומען דאָס דורכצופֿירן.

איז אויף זײַן וועג אויפֿגעוואַקסן אַן אַנדער שטערונג — די אַרכיוון. די פּראָבלעם האָט געשטעקט אין דעם, וואָס דער אַרכיוואַלער ענין אין ראַטן־פֿאַרבאַנד איז געווען זייער שוואַך אַנטוויקלט. די אַרכיוון אַליין זײַנען געווען צעוואָרפֿן און אָפּגעזונדערט איבערן לאַנד. דערצו, האָט זיך געפֿאָדערט צו האָבן אַ ספּעציעלע דערלויבעניש צו קאָנען עפּעס דאָרט אויסזוכן. שוין אָפּגערעדט, פֿון פּובליקירן. אויף דעם פֿעלד האָט פּאָרודאָמינסקי אַרויסגעוויזן וווּנדער ווי אַ מענטש וואָס קאָן פֿאָרשן און די דאָקומענטן אויסנוצן צום אָרט.

אַ געוויסע דערפֿאַרונג פֿון אַרבעטן אין אַרכיוו האָט ער באַקומען, אַ דאַנק זײַנע פֿרײַנדלעכע באַציִונגען מיטן באַקאַנטן היסטאָריקער, ליטעראַטור־פֿאָרשער און פּובליציסט נתן עדעלמאַן. כּדי אָבער אָנצושרײַבן אַ ביאָגראַפֿיש בוך, איז ווייניק נאָר צו באַקומען די וויכטיקע אינפֿאָרמאַציע; מע דאַרף צו דעם האָבן אַ ממשותדיקן ליטעראַטור־טאַלאַנט. אַזאַ טאַלאַנט האָט פּאָרודאָמינסקי געהאַט. שוין אין זײַן ערשט בוך "גאַרשין" (1962), געווידמעט דעם רוסישן שרײַבער ווסעוואָלאָד גאַרשין און זײַן טראַגישן גורל, האָט זיך אים אײַנגעגעבן צו אַנטפּלעקן און אויף אַ רעאַליסטישן אופֿן צו שילדערן די סתּירותדיקע פֿיגור. ס׳האָט זיך שוין פֿון אָנהייב אָן געפֿילט אין דער קינסטלערישער ביאָגראַפֿיע די האַנט פֿון אַ גרויסן מײַסטער.

שפּעטער זײַנען אַרויס ביכער וועגן דעם באַרימטן רוסישן כירורג ניקאָלײַ פּיראָגאָוו (1965); דעם מעשׂה־שרײַבער אַלעקסאַנדער אַפֿאַנאַסיעוו (1970); דעם מאָלער ניקאָלײַ גע. אַ באַזונדער אָרט פֿאַרנעמט אין דער ביאָגראַפֿיע־גאַלערעע פֿון רוסישע פּערזענלעכקייטן דאָס בוך וועגן וולאַדימיר דאַל (1801—1872) — דאָקטער, שרײַבער און לעקסיקאָגראַף. זײַן באַרימטסטע אַרבעט איז געווען דער "טײַטש־ווערטערבוך פֿון דער לעבעדיקער גרויסרוסישער שפּראַך". זײַענדיק צענדליקער יאָרן אַן אָנשפּאַר פֿאַר דער רוסישער שפּראַך־קענטעניש, איז דער ווערטערבוך נישט געפֿעלן געוואָרן די פֿײַנשמעקער פֿון דער סאָוועטישער לינגוויסטיק. אין ראַטן־פֿאַרבאַנד האָט מען נישט געהאַלטן פֿאַר אַ כּבֿוד, אַז דער זון פֿון אַ דענישן פֿאָטער און פֿראַנצויזישער מוטער, דערצו נאָך פֿון אַ לוטעראַנישן גלויבן, זאָל זײַן צווישן די גרעסטע קענער פֿון רוסישער שפּראַך.

פּאָרודאָמינסקין האָט זיך אײַנגעגעבן אויסצוזוכן זעלטענע פּרטים וועגן דאַלס לעבן און שאַפֿן. צווישן די ביכער, אָנגעשריבן פֿון פּאָרודאָמינסקין, געפֿינען מיר אַזעלכע באַרימטע פּערזענלעכקייטן ווי די מאָלער בולאָוו, וורובעל, יאַראָשענקאָ; רעוואָלוציאָנער־דעקאַבריסט פּושטשין, פֿיזיקער פּלאַנק און אַ סך אַנדערע.

אין 1994 פֿאַרלאָזט פּאָרודאָמינסקי רוסלאַנד און באַזעצט זיך אין דער דײַטשישער שטאָט קעלן. פֿאַרשטייט זיך, אַז די שוועריקייטן פֿון די ערשטע אימיגראַציע־יאָרן האָבן געשטערט זײַן ליטעראַרישער אַרבעט. פֿון דעסטוועגן גייט אין גיכן אַרויס אינעם מינכענער "ייִדישן זשורנאַל" זײַן פּובליקאַציע "ווילנע, געטאָ, דער לעצטער טאָג". די געשיכטע אַליין, ווי אַזוי פּאָרודאָמינסקי איז געקומען צו דער טעמע, איז אוניקאַל. זײַן משפּחה שטאַמט פֿון ליטע. איין מאָל, האָט עמעצער פֿון זײַנע ליטווישע קרובֿים געבראַכט אים דעם טאָגבוך, וואָס איז על־פּי נס געבליבן גאַנץ נאָכן חורבן. געפֿירט האָט דעם טאָגבוך איינער אַ גריגאָרי שור, וועלכער האָט זיך, ווי אַלע ייִדן פֿון דער שטאָט, געפֿינען אין דער געטאָ. צו זײַן מזל, האָט מען אים געשיקט אויף אַרבעט אין דער פֿוטער־פֿאַבריק, וווּ מ׳האָט גענייט וואַרעמע קליידער פֿאַר די דײַטשישע סאָלדאַטן.

די פֿאַבריק האָט זיך געפֿונען נישט ווײַט פֿון פּאָנאַר, לעבן די נאַפֿט־רעזערוווּאַרן, וווּ עס זײַנען אומגעבראַכט געוואָרן 76 טויזנט ייִדן. גריגאָרי שור איז צו דעם אַלעמען געווען אַן עדות און עס אַרײַנגעשריבן אין זײַן טאָגבוך. שור אַליין איז אויך אומגעקומען אין איינער פֿון די אַקציעס, אָבער זײַן טאָגבוך האָט זיך פֿאַרהיט. פּאָרודאָמינסקי האָט אים שפּעטער באַאַרבעט און אַרויסגעלאָזט שוין ווי אַ באַזונדער בוך אונטערן נאָמען "ייִדן און ווילנע. נאָטיצן פֿון דער ווילנער געטאָ" (אַמסטערדאַם, 1997; ווילניוס 1997; מינכן 1999; פּעטערבורג 2000; פֿלאָרענציע 2002; תּל־אָבֿיבֿ 2002). איצט פֿאַרנעמט די ייִדישע טעמע אַ פֿירנדיק אָרט אין זײַן שאַפֿונג. אין יאָר 2004 איז אַרויס זײַן ראָמאַן "זיך אויפֿכאַפּן אינעם שלאָף", און אין 2009 דער ראָמאַן "אַן עלנטער פֿויגל אויפֿן דאַך", געווידמעט דעם גורל פֿון ייִדן אין אייראָפּע.