Anti-Jewish Violence:
Rethinking the Pogrom in East European History.
Edited by Jonathan Dekel-Chen,
David Gaunt, Natan M. Meir,
Israel Bartal.
Indiana Unviersity Press, 2010.

דאָס רוסישע וואָרט "פּאָגראָם" איז אַרײַן אין אַלע אייראָפּעיִשע שפּראַכן. סוף 19טן, אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט איז דער ענין פֿון פּאָגראָמען קעגן דער ייִדישער באַפֿעלקערונג אין דער רוסישער אימפּעריע געווען אַ הייסע טעמע אין דער מערבֿ־אייראָפּעיִשער און אַמעריקאַנער פּרעסע, וואָס האָט געהאַט אַ שטאַרקע השפּעה אויף דער עפֿנטלעכער מיינונג. מען איז געווען זיכער, אַז די פּאָגראָמען זײַנען געווען כּסדר אינספּירירט, אָרגאַניזירט און אויסגעפֿירט דורך דער צאַרישער רעגירונג, כּדי אָפּצוּווענדן דעם כּעס פֿונעם אָרעמען פּויערטום פֿון די קריסטלעכע פּריצים און קאַפּיטאַליסטן.

אַזאַ מין אויסטײַטשונג איז געווען אין הסכּם מיט דעם אַלגעמיינעם אימאַזש פֿון צאַרישן רוסלאַנד, וועלכער האָט זיך אויסגעפֿורעמט אין אויסלאַנד און צווישן די דעמאָקראַטישע און רעוואָלוציאָנערע שיכטן אין רוסלאַנד. אַזוי אַרום איז די פּאָגראָם־טעמע געוואָרן אַ געווער אינעם קאַמף קעגן דעם צאַרישן רעזשים.

אין פֿאַרגלײַך מיט די שחיטות בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה און דעם רוסישן בירגער־קריג אין 1914—1921 זעען זיך די צאַרישע פּאָגראָמען ווי אַ קינדער־שפּיל. אָבער אין דער היסטאָרישער פּערספּעקטיוו האָבן זיי באַקומען אַ גרעסערן באַטײַט, ווי אַ מין פֿאָרשפּיל צו דעם מאַסן־מאָרד פֿון ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע, וואָס האָט סוף־כּל־סוף דערפֿירט צום חורבן.

אָבער אין די לעצטע יאָרן, בפֿרט נאָך דעם, ווי די רוסישע אַרכיוון זײַנען געוואָרן צוטריטלעך פֿאַר אויסלענדישע פֿאָרשער, האָט מען זיך בהדרגה גענומען רעווידירן די פֿאַרשפּרייטע פֿאָרשטעלונגען. די היסטאָריקער פֿונעם רוסישן ייִדנטום האָבן פֿון דאָס נײַ געשטעלט פֿאַר זיך די אַלטע פֿראַגעס׃ ווער און ווי אַזוי האָט אָרגאַניזירט די פּאָגראָמען? אין וועלכע געגנטן זײַנען די פּאָגראָמען יאָ פֿאָרגעקומען, און אין וועלכע — ניט? צי זײַנען די ייִדן טאַקע געווען פּאַסיווע קרבנות?

דאָס זאַמלבוך, וואָס איז כּולל די רעפֿעראַטן פֿון דער אַקאַדעמישער קאָנפֿערענץ אויף דער טעמע "אַנטי־ייִדישע גוואַלד־מעשׂים׃ נײַע אָנזיכטן" (שטאָקהאָלם, 2004), עפֿנט זיך מיט אַן אַרטיקל פֿון פּראָפֿעסאָר דוד ענגעל פֿונעם ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט, וואָס שטעלט טאַקע אָט די פֿראַגע׃ "וואָס איז אַזוינס אַ פּאָגראָם?" דאָס וואָרט "שפּאָגראָם", דערקלערט דער מחבר, איז אָפֿטמאָל גענוצט פֿאַר גאָר פֿאַרשידענע מינים געוואַלד־מעשׂים. דאָס מאַכט דעם באַגריף גופֿא נעפּלדיק, און שאַפֿט צומאָל אַ היפּוכדיקן עפֿעקט׃ עס איז גרינג צו דערווידערן, אַז אין דעם אָדער יענעם קאָנקרעטן פֿאַל איז די געוואַלד־אַקציע קעגן ייִדן דווקא געווען ניט קיין פּאָגראָם, נאָר אַ מין "קאַמף" אָדער אַפֿילו "ווידערשטאַנד" קעגן אַ שׂונא.

דוד ענגעל קומט צו אַן אויספֿיר, אַז דער פּאָגראָם איז געווען אַ ספּעציפֿישער היסטאָרישער פֿענאָמען, וואָס געהערט צו דער תּקופֿה, ווען מאָדערנע מלוכות האָבן זיך גענומען צו פֿאַרפֿעסטיקן זייער מאַכט איבער אַלע שיכטן פֿון דער באַפֿעלקערונג. פֿון איין זײַט, האָבן די רעגירונגען געוואָלט באַזײַטיקן זייערע "קאָנקורענטן", אַזעלכע ווי לאָקאַלע צענטערס פֿון מאַכט. אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט, האָבן זיי געוואָלט זיי אויסנוצן.

אַזוי אַרום איז די באַציִונג פֿון די צענטראַלע רעגירונגען צו פּאָגראָמען געווען אַ צבֿועקישע. פֿון איין זײַט, האָבן זיי ניט געדאַרפֿט דולדן, אַז עמעצער נעמט אויף זיך די ראָלע פֿונעם "שומר" און גייט שלאָגן די ייִדן, ווי "אינעווייניקע שׂונאים"; אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט די מאַכט געוואָלט אַרײַנברענגען די סאַמע קאָנסערוואַטיווע און אַנטיסעמיטישע עלעמענטן אין דער נײַער מלוכישקייט, און דערפֿאַר האָט די רעגירונג אָפֿטמאָל שטילערהייט דערלויבט פּאָגראָמען.

די צאַרישע רעגירונג איז געווען "מצליח" מיט אַרײַנברענגען די אַנטיסעמיטישע כּוחות, אַזעלכע ווי די נאַציאָנאַליסטישע אָרגאַניזאַציע "שוואַרצע מאה", אין דער רוסישער מלוכישער סיסטעם. דאָס האָט געהאַט טראַגישע פּועל־יוצאס ניט נאָר פֿאַר די רוסישע ייִדן, נאָר אויך פֿאַר זייערע ברידער אין די עסטרײַכישע פּראָווינצן גאַליציע און בוקאָווינע. ווי עס באַווײַזן עריק לאָר און פּיטער האָלקוויסט, איז דער פּאָגראָם געוואָרן אַ וויכטיקער מכשיר אין די הענט פֿון דער רוסישער אַרמיי בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה. די רוסישע מיליטערישע פּראָפּאַגאַנדע האָט פֿאָרגעשטעלט די ייִדן גלײַך ווי רוסישע דײַטשן ווי אַ געפֿערלעכן אינערלעכן שׂונא.

אַזוי אַרום האָט די רוסישע מיליטערישע פּאָליטיק לגבי ייִדן סײַ אין רוסלאַנד גופֿא סײַ אויף די אָקופּירטע שטחים פֿון עסטרײַך־אונגאַרן געשאַפֿן אַ יסוד פֿאַר די בלוטיקע שחיטות פֿונעם בירגער־קריג. להיפּוך צו דער פֿאַרשפּרייטער מיינונג, זײַנען די פּאָגראָמען ניט געווען קיין מאָנאָפּאָל פֿון די "ווײַסע". פּראָפֿעסאָר בולדאַקאָוו (מאָסקווע) אַנטפּלעקט, אַז צומאָל זײַנען פּאָגראָמען געווען אויך אַ טייל פֿונעם "רעוואָלוציאָנערן" קאַמף קעגן די רײַכע, בפֿרט אין דער פּראָווינץ.

אַ גאַנץ אינטערעסאַנטער ענין איז די געאָגראַפֿיע פֿון די פּאָגראָמען. בעת דער צאַרישער תּקופֿה זײַנען דאָס רובֿ פּאָגראָמען פֿאָרגעקומען דווקא אין די דרומדיקע גובערניעס, בעת ווײַסרוסלאַנד און ליטע זײַנען געווען רעלאַטיוו רויִק. פֿאַר וואָס? ווי עס באַווײַזן די ליטווישע היסטאָריקער וולאַדאַס סירוטאַוויטשוס און דאַריוס סטאַליונאַס, האָט דאָס צו טאָן ניט מיט דעם פֿאַקט, וואָס די ליטווישע באַפֿעקערונג איז געווען מער פֿרײַנדלעך צו ייִדן (דווקא די ליטווינער האָבן זיך אַרויסגעוויזן ווי די ערגסטע אַנטיסעמיטן בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה), נאָר מיט די סאָציאַל־עקאָנאָמישע באַדינגונגען אין יענע געגנטן ערבֿ דער ערשטער וועלט־מלחמה.

קלער לע פֿאָל און אַרקאַדי זעלצער באַטראַכטן די סיטואַציע אין ווײַסרוסלאַנד און קומען צו ענלעכע אויספֿירן. פֿאַר דער רעוואָלוציע האָט ווײַסרוסלאַנד ניט געהאַט קיין גרויסן שטאָטישן לומפּען־פּראָלעטאַריאַט — אַ סאָציאַלער שיכט, וואָס איז געווען אַממערסטן אַקטיוו אין די פּאָגראָמען אין אוקראַיִנע און בעסאַראַביע. נאָך דער רעוואָלוציע האָט די סאָוועטישע מאַכט פֿעסט געהאַלטן דעם מאָנאָפּאָל אויף דעם געוואַלד אין אירע הענט, און זי האָט זיך ניט גענייטיקט איּן פּאָגראָמען.

דאָס בוך איז געווידמעט דעם אָנדענק פֿון פּראָפֿעסאָר דזשאָן קליר (1944—2007), וואָס איז געווען איינער פֿון די ערשטע היסטאָריקער, וואָס האָט זיך גענומען סיסטעמאַטיש פֿאָרשן די פּאָגראָמען אינעם קאָנטעקסט פֿון דער רוסישער געשיכטע. זײַן בוך "רוסן, ייִדן, און די פּאָגראָמען פֿון 1881—1882", וואָס ער האָט ניט באַוויזן צו פֿאַרענדיקן, איז געוואָרן צוגעגרייט צום דרוק דורך זײַנע קאָלעגן און וועט אין גיכן אַרויסגיין אינעם פֿאַרלאַג פֿונעם קעמברידזשער אוניווערסיטעט.