 |
| דאָס מיידל האָט פֿאַרלוירן צוויי שוועסטער אינעם פֿײַער |
| Credit: Brown Brothers/Forward Association |
דאָס פֿײַער אינעם טרײַענגל־שוירטווייסט־פֿאַבריק, דעם 25סטן מערץ 1911, איז געווען די גרעסטע פֿײַער־טראַגעדיע אין דער געשיכטע פֿון דער שטאָט ניו־יאָרק. 146 יונגע מיידלעך, ס'רובֿ ייִדישע, זענען אומגעקומען ווען די טיר, וואָס האָט באַדאַרפֿט בלײַבן אָפֿן זיך צו ראַטעווען אין אַזאַ פֿאַל, האָבן די סוועטשאַפּ־באַלעבאַטים געהאַלטן פֿאַרשלאָסן.
צו יענער צײַט, האָט דער פּאָעט מאָריס ראָזענפֿעלד געאַרבעט אין "פֿאָרווערטס" סײַ ווי אַ זשורנאַליסט, סײַ ווי אַ פּאָעט. ער איז אָנגעקומען צו דער שׂרפֿה, ווען די טראַגעדיע איז נאָר פֿאָרגעקומען און געשריבן אַרטיקלען און לידער וועגן דער טראַגישער געשעעניש במשך פֿון עטלעכע וואָכן. מיר דרוקן זײַן ליד און דעם אַרטיקל, וואָס איז געווען געדרוקט אויף דער ערשטער זײַט פֿונעם "פֿאָרווערטס", אַ וואָך נאָך דער טראַגעדיע, דעם 5טן אַפּריל, 1911.
די פֿאַרשלאָסענע טיר
פֿײַער־געדאַנקען איבער פֿאַרברענטע אַרבעטער
דער פֿײַער בושעוועט אָן שיעור
עס זעצט דער רויך, די העל דערוואַכט.
מען שפּאַרט זיך צו דער רעטונגס־טיר,
אומזיסט! אָ, וויי, זי איז פֿאַרמאַכט!
מען שרײַט, מען ראַנגלט זיך, מען פֿאַלט,
אין טײַוולס בלוטיקן געצעלט.
מען בלײַבט אין זײַן פֿאַרפֿלוכטן גוואַלט,
אַיעדער אויסגאַנג איז פֿאַרשטעלט.
מען לויפֿט, מען ווייס אַליין ניט וווּ,
און יעדע האָפֿענונג איז גענאַרט.
די שווערע גיהנום־טיר איז צו,
דער אַשמדאַי האָט איר פֿאַרשפּאַרט.
ניט רופֿט דעם שוואַרצן שד צום דין!
אַ שאָד די מי, ער איז גערעכט...
צו דער פֿאַרמאַכטער טיר אַהין!..
און אַלע, פּונקט ווי איינער, ברעכט!
מען בלײַבט אין דעם גיהנום־בראַנד
כּל־זמן דער שלאָס איז אים געטרײַ...
קומט אַלע גלײַך, לייגט צו אַ האַנט!
ברעכט אויף די טיר און איר זײַט פֿרײַ...
די העל איז נאָר אַ העל ווי לאַנג
דער שלאָס פֿון טײַוול הענגט אויף איר.
געפֿערלעך איז איר פֿלאַם, איר צוואַנג
נאָר בײַ אַ צוגעמאַכטער טיר...
זינט עס זײַנען אין ניו־יאָרק איבער הונדערט לעבנס פֿאַרברענט געוואָרן צוליב דער צוגעשלאָסענער טיר, וואָס האָט לויט דעם געזעץ געזאָלט זײַן אָפֿן, קוק איך מיט פֿאַרדאַכט אויף אַ טיר, אויפֿן געזעץ און אויף פֿײַער...
איך באַטראַכט זיי אַלע פֿאַר איבעריקע זאַכן.
וואָס טויג מיר אַ טיר, אַז זי איז פֿאַרשפּאַרט? וואָס טויג דאָס געזעץ ווען מען פֿירט אים נישט דורך? און פֿײַער... יאָ, מיר דאַכט, אַז מענטשן ווייסן נישט וואָס צו טאָן מיט זייער פֿײַער...
איך האָב פֿון אייביק אָן געוווּסט, אַז מיט פֿײַער שפּילט מען זיך נישט. איצט אָבער ציטער איך פֿאַר דעם וואָרט פֿײַער. איך קען קיין נאַכט נישט שלאָפֿן. פֿײַערדיקע חלומות שרעקן מיך, זיי פֿאַרברענען מײַן מנוחה און איך ליג און שוידער.
מיר דאַכט, אַז הימל און ערד האַלטן אין אײַן ברענען, אַז עס פֿלאַקערן די זון, די לבֿנה און די שטערן, אַז די מלאכים שפּרינגען ברענענדיק פֿון די הימלשע פֿענצטער אויף דער ערד און פֿאַלן אַרונטער טויטע... און די אַמבולאַנסן פֿירן זיי אַוועק אין מאָרג 1)...
מיר דאַכט, אַז גאָט אַליין איז אײַנגעהילט אין אַ פֿײַערדיקן טלית און ברענט... ברענט און גיסט מיט פֿײַערדיקע טרערן, וואָס פֿאַלן אַרײַן און פֿאַרלירן זיך אין זײַן וועלטן־גרויסער, פֿלאַקערדיקער באָרד, און פֿון זײַנע נאָזלעכער זעצט אַ רויך ווי פֿון אַ צוויי וווּלקאַנען.
איך זע ווי די גאַנצע פּמליא־של־מעלה קרימט זיך, דרייט זיך מיט גסיסה־שמערצן אין אַ ים פֿלאַמען, ווי די כּרובֿים און שׂרפֿים און חיות־הקודש צאַפּלען מיט די פֿלאַמענדיקע פֿעדערן, רײַסן זיך די אָנגעצונדענע האָר פֿון די ברענענדיקע קעפּ און קלאַפּן פֿאַרצווייפֿלט מיט די רויטע, פֿײַערדיקע פֿליגל אין אַ שווערער, גרויסער, אײַזערנער טיר און די טיר איז פֿאַרשלאָסן... דער שׂטן האָט איר פֿאַרשלאָסן און באַהאַלטן דעם שליסל...
איך זע ווי די "אופֿנים" און "גלגלים", די "הימלשע רעדער" דרייען זיך און פֿלאַקערן, און מיר דאַכט, אַז דאָס זײַנען שנײַדער־מאַשינען, און אין די ברענענדיקע, צום טויט־שפּרינגנדיקע מלאכים דערקען איך די פּנימער פֿון די פֿאַרשׂרפֿעטע אַרבעטער־מיידלעך, די טעכטער פֿון דער ייִדישער גאַס אין דער בלוטיקער פֿון פֿרויען־יאַקעס פֿון וואַשינגטאָן פּלייס.
איך שרײַ, איך ליאַרם, איך וויין, איך פֿלוך, איך לאַך און כאַפּ זיך אויף אין היסטעריע.
פֿײַער... פֿײַער...
וואָס איז אייגנטלעך פֿײַער? איז דאָס אַ ברכה? איז דאָס אַ קללה?
די תּורה איז געגעבן געוואָרן אין פֿײַער, די אינקוויזיציע האָט געהערשט אין פֿײַער.
פֿײַער איז די נשמה פֿון דער וועלט. אין פֿײַער גייט אויף דער טאָג און מיט אַ פֿײַער פֿאָרגייט ער.
דאָס לעבן פֿון יעדן באַשעפֿעניש איז פֿײַער.
דער מענטש, אין וועמען זײַן פֿײַער האָט אויסגעברענט, דער האָט אויפֿגעהערט צו "זײַן".
אַפֿילו די מילב האָט אין זיך אַ קליינעם לאָקאָמאָטיוועלע מיט פֿײַער, וואָס טרײַבט איר דורכן לעבן.
ליבע איז פֿײַער, דענקען — פֿײַער, אַרבעט — פֿײַער, האַס — פֿײַער, ראַכע — פֿײַער. אַלץ איז פֿײַער, אַפֿילו דאָס וואַסער: מיר גיסן אין זיך וואַסער צו פֿאַרלענגערן אונדזער פֿײַער. די דורשטיקע ערד טרינקט וואַסער, כּדי צו האָבן גענוג פֿײַער אַרויסצוגעבן אירע געוויקסן.
איך קען דאָס קלענסטע ליד נישט זינגען, ווען איך זאָל נישט דערפֿילן אין דער נשמה אַ ברען, אַ פֿײַער, דעם הייליקן פֿײַער פֿון שאַפֿן.
איך פֿאַרגעטער דעם פֿײַער, ער איז דער סימבאָל פֿון טעטיקייט, פֿון שטרעבן, פֿון שטײַגן, פֿון גיין אַרויף, הויך, הויך הימלווערטס...
אָבער איך פֿאַרער נאָר אין פֿײַער דאָס שאַפֿערישע און נישט דאָס צעשטערנדיקע. איך בענטש אים ווען ער גיט, אָבער נישט ווען ער נעמט. איך בענטש אים אויפֿן סיני און פֿלוך אים אויפֿן שײַטער־הויפֿן.
איצט פֿאַרדאַם איך אים. ער האָט פֿאַרצערט אַ פֿאַבריק מיט אַרבעטער־מיידלעך. ער האָט פֿאַרוואַנדלט ניו־יאָרק אין אַ לוויה־שטאָט און איז געוואָרן די קללה פֿון דער מענטשהייט.
אויסבלאָזן וויל איך פֿאַר כּעס און שמערץ דעם פֿײַער פֿון מײַן אייגענעם האַרצן, פֿאַרלעשן די זונען און פֿאַרשטיקן דעם פֿײַער אין גליִענדיקן בוזים פֿון דער ערד. און אַלץ צוליב דעם זינדיקן מענטשן וויל איך דאָס טאָן, צוליב זײַן פֿאַרשלאָסענע טיר... צוליב זײַן פֿאַרפֿלוכטן2) גיהנום...
משה האָט צעבראָכן די לוחות, זעענדיק דעם ווילדן טאַנץ אַרום דער גאָלדענער קאַלב. און איך וואָלט צעבראָכן די וועלט; צעשמעטערט די גאַנצע פֿאַלשע ציוויליזאַציע, זעענדיק דעם "פֿײַער־טאָג", די גאַלאַ־אילומינאַציע, וואָס דער טײַוול־מענטש מאַכט פֿאַר זײַן אָפּגאָט "מאַמאָן"3), ווי ער צינדט אָן יונגע מיידלעך ווי נחת־רוח פֿאַר זײַן "גאָלדענעם קאַלב" אין וועמענס טעמפּל ער איז דער כּהן־גדול.
אַ פֿײַער דערוועקט זיך אין מיר קעגן דעם פֿײַער פֿון די פֿאַרברענטע אַרבעטער־קרבנות. מײַן האַרץ ווערט אַ גיהנום און איך פֿיל, אַז נאָר אַזאַ פֿײַער ווי דער, וועלכער ברענט איצט אין מיר, וואָלט געקענט פֿאַרברענען אויף אייביק דעם מענטשנס זשעדנעקייט, זײַן טײַפֿעלשע גלוסטיקייט נאָך ערדס עשירות, וואָס ווערט געקויפֿט דורך מענטשן־אָפּפֿער4). איך בין בייז אויף דער וועלט און איך גלייב, אַז זי וועט מוזן דורכגיין די "פּורנאַטאָריע"5) פֿון דער געשיכטע, זיך טובֿלען אין רייניקונגס־פֿײַער אום גערייניקט צו ווערן פֿון אירע שווערע זינד...
כּל־זמן דער מענטש וועט נישט פֿילן, אַז ער האָט אין זיך אַ טייל פֿון יענעם געטלעכן "פֿײַער וואָס עסט פֿײַער", וועט ער מקריבֿ זײַן צו שדים; וועט ער לאָזן אַלע קורצע צײַט רויכערן אַזעלכע מזבחות ווי דעם וואַשינגטאָן פּלייס, וואָס האָט אָנגעפֿילט די גרעסטע שטאָט פֿון דער וועלט מיט דעם גיהנום־גערוך פֿון פֿאַרברענטע מענטשן־לײַבער.
כּל־זמן דער שטערבלעכער וועט זיך אונטערטונקען אין דעם רייניקונגס־פֿײַער, וועט זײַן פֿאַבריק נישט זײַן אַ הייליקער טעמפּל פֿאַר דער אייביקער געטין אַרבעט, נאָר אַן "אינפֿערנאָ6)", אַ "כּף־הקל", וווּ אָרעמע, עלנטע און אומגליקלעכע בראָטן זיך לעבעדיקערהייט נעבן אַ פֿאַרשלאָסענער טיר...
ברעכט אויף די טיר און באַפֿרײַט זיך!..
1) מאָרג — מתים־שטיבל
2) פֿאַרפֿלוכטן — פֿאַרשאָלטענעם
3) מאַמאָן — רײַכטום, פאַרמעגן
4) אָפּפֿער — קרבן
5) פּורנאַטאָריע — רייניקונג
6) אינפֿערנאָ — גיהנום