 |
| ניו־יאָרק אין די 1950ער יאָרן |
| Credit: Getty Images |
האָב איך אײַך אַמאָל דערציילט וועגן מײַן חבֿרטע פֿייגעלע? מסתּמא ניין, ווײַל ביז אַהער האָב איך נישט געקענט אָנרירן די טעמע. זי איז צו גראַפֿיש. איך האָב זיך באַקענט מיט פֿייגעלען ווען מיר זײַנען נאָך געווען קינדער אין אַ די־פּי־לאַגער אין דײַטשלאַנד. אַלט זײַנען מיר געווען דעמאָלט אַ יאָר נײַן אָדער צען. זי איז געווען אַ חנעוודיק מיידעלע. אַ בלאָנדע, אַ שמייכלענדיקע, אַ שפּילעוודיקע, אַ שעמעוודיקע ביז גאָר, און ליב געהאַט צו שטיפֿן. פּונקט דאָס פֿאַרקערטע פֿון מיר. זומערס פֿלעגן מיר אַרויסנעמען קליינע קאָלדערקעלעך און אַרומלויפֿן מיט זיי איבערן לאַגער; די ייִנגלעך נאָך אונדז, און די פֿרייד מיטן געלעכטער האָט געקענט פֿאַרגלאָשען די אַרבע־פּינות־העולם. מיר פֿלעגן אַרויפֿקלעטערן אויף אַ הויכן בוים און פֿייגעלע פֿלעגט זיך רייצן מיט דער חבֿרה ייִנגלעך. זיי האָבן אַרומגעקרײַזט אַרום דעם בוים, געמאַכט הקפֿות, אַרויפֿגעשריגן, אַז אויב זיי וועלן אונדז זאַטאַשטשען וועלן זיי אונדז אָנברעכן די ביינער, אַזוי אַז מיר וועלן זיי געדענקען אויף אייביק.
ווען דער קוכער האָט הילכיק צוזאַמענגעקלאַפּט צוויי פּאַטעלניעס און אָנגעזאָגט דעם לאַגער אַז ס׳איז מיטאָג צײַט און מ׳קען שוין קומען נאָך ברויט און קאַווע, זײַנען זיי אַנטלאָפֿן און מיר זײַנען נאָך לאַנג געזעסן און הנאה געהאַט פֿון דער אוטשעכע (פֿרייד).
פֿייגעלע איז מיט דער צײַט אָפּגעפֿאָרן קיין אַמעריקע מיט איר מאַמען, צוויי פֿעטערס, אַ מומע און איר מאַן, און מער האָב איך נישט געהערט פֿון איר. קומענדיק קיין אַמעריקע בין איך שוין געווען דרײַצן און פּלוצעם זי באַגעגנט אין גאַס לעבן דעם אָמאָליקן "האַיאַס", אויף לאַפֿאַיעט־גאַס, וווּ עס געפֿינט זיך הײַנט צו טאָג דער שעקספּיר־פֿעסיוואַל, יוסף פּאַפּס פּאַבליק־טעאַטער. אוי, האָבן מיר זיך דערפֿרייט, זיך אַרומגעכאַפּט, ממש נישט געקענט זיך אָפּרײַסן איינער פֿון אַנדערן ביז זי האָט מיר געזאָגט, אַז זיי וווינען אין "אַלפֿאַבעט־סיטי," אַכטע גאַס און עוועניו "די." פֿאָלג מיך אַ גאַנג, ווײַל מיר האָבן דעמאָלט געוווינט אין דרום־בראָנקס בײַם סאַמע ראָג פֿון טרײַבאָראָ־בריק. הײַנט הייסט די בריק אויפֿן נאָמען פֿון ראָבערט קענעדי.
צו מאָרגנס האָב איך געכאַפּט די סאָבוויי און אַוועק קיין מאַנהעטן, אויף עוועניו "די" און אַכטע גאַס. דאָרט, אין אַ דירה וואָס האָט דערמאָנט אין אַ לאָקאָמאָטיוו, האָט געוווינט די גאַנצע משפּחה, די מאַמע, די אַלטע באָבע, די צוויי פֿעטערס און פֿייגעלע. דער מאַמעס שוועסטער מיטן מאַן און זייער פֿינף־יעריק מיידעלע האָבן געוווינט באַזונדער. די וואַנע איז געשטאַנען אין קיך, דאָס וואַשצימער אין קאָרידאָר, פֿאַר אַלע שכנים אויפֿן שטאָק. אין דער דירה איז קוים געווען אָרט אַ טראָט צו געבן.
אין מיטן דערינען האָט זיך געמאַכט, אַז דער מאַמעס שוועסטער האָט זיך דערוווּסט, אַז זי טראָגט. דער אומגליק איז אויסגעגאָסן אויף אַלעמענס פּנימער, דער עיקר דער מאַן, וועלכער האָט קוים פֿאַרדינט אויף חיונה. איז ער צוגעשטאַנען צום ווײַב:
"דו מוזסט אָפּטרײַבן דאָס קינד! מאַך אַן אַבאָרט!"
אָבער וווּ ווענדט מען זיך, אַז מען איז גרינע, רעדן נישט קיין וואָרט ענגליש. האָט זיך אָפּגעפֿונען ערגעץ אַ ווײַטער באַקאַנטער וועלכער האָט זיי צוגעשדכנט עפּעס אַ דאָקטער אַ פּאַרטאַטש, און יענער האָט אַדורכגעפֿירט דעם אַבאָרט, און די יונגע, פֿינף און צוואַנציק־יעריקע מומע איז געבליבן ליגן אויפֿן טיש טויט.
ס׳איז געוואָרן אַ סומאַטאָכע אין דער משפּחה. פֿון יללות האָבן שיִער נישט געפּלאַצט די שויבן. אָבער עס איז געווען צו שפּעט. מען האָט די יונגע פֿרוי געטאָן איר רעכט און דאָס לעבן איז זיך געפֿלאָסן ווײַטער. דאָס פֿינף־יעריק מיידעלע האָט שוין איצט אויך געוווינט מיט פֿייגעלען, מיט איר מאַמען און באָבען. די צוויי פֿעטערס, מאָטל און ליפּע, די צוויי ברידער, זײַנען געשטאַנען ווי פּעדלער אויף אָרטשאַרד־סטריט און פֿאַרקויפֿט אַלערליי שמאָכטעס פֿון אַ פּושקאַרט, ביז זיי האָבן זיך דאָראָבעט צו אַ קליין געשעפֿטל פֿון שמאַטעס. פֿייגעלעס מאַמע האָט אַרויסגעהאָלפֿן, און מען איז געווען זאַט. דער יונגער מאָטל איז געווען אַ שיינער הויכער בחור, און ליפּע איז געווען אַ טים־טאַם; בײַ אים איז נישט געוואַקסן קיין באָרד. מאָטל איז דערווײַל פֿאַרברענט געוואָרן פֿון תּאווה, פֿלעגט ער אין די נעכט קריכן אין די בעטן פֿון פֿייגעלעס מאַמען, כאָטש זי איז געווען אַ שוועסטער; פּרובירט זיך צורוקן צו פֿייגעלען, און צום סוף פּרובירט דאָקוטשען דאָס פֿינף־יעריק מיידעלע.
אין שטוב זײַנען אויסגעבראָכן סקאַנדאַלן. איך בין שוין דעמאָלט געווען אַ יאָר פֿופֿצן און נאָך אַלץ נישט באַנומען וואָס דאָ קומט פֿאָר. ווען איך האָב פֿאַרבעטן פֿייגעלען צו זיך אַהיים איבערצושלאָפֿן די נאַכט, פֿלעגט זי קומען, אָבער בײַ נאַכט האָב איך זי געמוזט צוריקפֿירן אַהיים אויפֿן סאָבוויי, פֿון 136סטער גאַס אין דער בראָנקס, ביז דער אַכטער גאַס, זי צופֿירן צום הויז און צוריקפֿאָרן שפּעט בײַ נאַכט אַליין אויף דער סאָבוויי. אין יענער צײַט האָט זיך אַ יונג מיידעלע נאָך נישט געשראָקן צו פֿאָרן אַליין בײַ נאַכט. די פֿרײַנדשאַפֿט איז אויסגערונען און איך האָב פֿייגעלען נישט געזען ביז מיר זײַנען שוין ביידע געווען פֿאַרהייראַט, מיט קינדער.
ווידער אַ מאָל איז די פֿרייד געווען אין־לשער. מ׳האָט זיך דערמאָנט אין יענע יונגע יאָרן אין לאַגער, ווי מ׳פֿלעגט אַרומלויפֿן כאָכאָטשען.
"איז מיט וועמען האָסטו חתונה געהאַט, פֿייגעלע!" — האָב איך געוואָלט וויסן.
"מיט לייבלען, דעם קצבֿס יונג" — האָט זי געענטפֿערט.
איך האָב אים אַמאָל געזען ווילדעווען אין אַ קלוב פֿאַר נײַ־געקומענער יוגנט ערגעץ אויף דילענסי־סטריט. ער האָט געוואָרפֿן בענקלעך אַלע אין קאָפּ אַרײַן, זיך באַנוצט מיט ניבול־פּה און עס איז געווען אַ חרפּה און אַ בזיון אַז אַזוינס געפֿינט זיך צווישן אונדז.
"מיט אים האָסטו חתונה געהאַט?" — האָב איך זיך געווענדט צו פֿייגעלען, "ער איז דאָך אַ קצבֿ־יונג, אַ כאַמולע."
"יאָ! אָבער ער איז געווען גוט צו מיר, און מיך אַרויסגעשלעפּט פֿונעם געמויזעכץ וואָס האָט זיך געפֿונען בײַ מיר אין שטוב. אַ חוץ דעם האָט ער געטריבן אַ קאַדילאַק, און צום סוף בין איך טראָגעדיק געוואָרן פֿון אים."
"ווי אַזוי איז דאָס געשען?" — האָב איך זיך קוים געגלייבט מײַנע אויערן. זי איז דאָך געווען אַ שעמעוודיק מיידעלע.
"אין זײַן אויטאָ!" — האָט זי געענטפֿערט — "און אַ חוץ דעם וואָס ער האָט מיך אומגליקלעך געמאַכט, האָט ער דאָך געמוזט מיט מיר חתונה האָבן."
"נו?"
"ער האָט מיט מיר חתונה געהאַט. קיין פֿלייש פֿעלט אונדז נישט, איך האָב פֿון אַל־דאָס־גוטס. מיר האָבן שוין פֿיר קינדער. שיינע, געראָטענע קינדער. כאָטש דער גרויסער וויל גאָרניט נעמען אין מויל אַרײַן אויב עס איז נישט געמאָלן. ער עסט בלויז געמאָלן עסן, ער זאָגט זיך אָפּ פֿון נוצן זײַנע ציין צום קײַען. האָסטו שוין געהערט אַזאַ זאַך? קוים מיט צרות דעם גרויסן חתונה געמאַכט מיט אַ רײַך מיידל. אפֿשר עסט ער איצט נישט קיין געמאָלן עסן, ס׳גייט מיך נישט אָן. די קלענסטע איז אַוועק וווינען מיט עפּעס אַ פּאָרטאָריקאַנער, נישט־פֿאַרהייראַט און טו איר עפּעס. פֿאַרשטייסט, זינט לייבל איז געשטאָרבן, און ער איז געשטאָרבן יונג, בין איך געבליבן אַן אַלמנה, אַליין אין הויז. איך וווין איצט מיט מײַנע דרײַ קעץ און דרײַ הינט. זיי זײַנען מײַנע נאָענטסטע און ליבסטע."
"און אין דעם באַשטייט דײַן לעבן?" — האָב איך געהאַלטן אין איין זי מוטשען מיט פֿראַגעס.
"יאָ! ווײַל אין קיין שול בין איך קיין מאָל נישט געגאַנגען זיך לערנען. קיין בוך האָב איך קיין מאָל נישט געלייענט, נאָר איך טרײַב אַ קאַדילאַק. הײַנט זײַנען שוין אַלע אַרום מיר טויט. די מאַמע, די באָבע, די פּאַסקודנע פֿעטערס, אַלע. איך בין געבליבן אַליין."
אַהיימפֿאָרנדיק האָב איך זיך נישט געקענט שענקען די גאַנצע געשיכטע מיט מײַן חבֿרטע פֿייגעלע. איך האָב בכלל נישט געוווּסט, אַז אַזעלכע זאַכן קומען פֿאָר בײַ ייִדישע משפּחות. איך בין אַלע מאָל געווען זיכער, אַז אונדזערע גרינע באַשטייען פֿון ציכטיק ריינע, אומשולדיקע קרבנות פֿונעם חורבן. האָט מיר פֿייגעלע אויפֿגעשטאָפּט דעם קאָפּ, אַז בײַ אונדז ייִדן קומען פֿאָר פּונקט אַזעלכע נידערטרעכטיקע פֿאַלן ווי בײַ די גויים, און יעדעס מאָל וואָס איך לייען אַז דאָ און דאָרט האָט מען געכאַפּט אַ רבין, וועלכער האָט אָפּגעטאָן שאַנד מיט קינדער, ווער איך פֿאַרציטערט. זעט אויס, אַז דער מענטש ווערט געבוירן מיט אַ צוגעשניטענעם כאַראַקטער־שטריך און קען זיך דערפֿון נישט באַפֿרײַען. האָט עס נישט צו טאָן מיט קיין ייִדן, מיט קיין גרינע, מיט קיין תּורה־למדן צי, להבֿדיל, מיט אַ גלח. זעט אויס, אַז איך בין געווען פֿון די גליקלעכע אויסגעהיט צו ווערן פֿון אַזאַ אָנשיקעניש.