יעוואַ ביידער מיט דער "לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד"

לזכּרון דעם 12טן אויגוסט, די דאַטע ווען מע דערמאָנט דעם אומקום פֿון די ייִדישע שרײַבערס אינעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד און די אונטערדריקונג פֿון דער דאָרטיקער ייִדישער קולטור, האָט מען, דעם 10טן אויגוסט 2011, אָפּגעהאַלטן אַ הזכּרה אינעם ייִוואָ, צוגעגרייט פֿונעם "ייִדישן קולטור־קאָנגרעס", בשותּפֿות מיטן "ייִוואָ" און דער "פֿאָרווערטס"־רעדאַקציע. די הזכּרה איז דאָס יאָר געווען אַנדערש פֿון אַנדערע יאָרן, ווײַל מע האָט פֿאַרעפֿנטלעכט דעם נײַעם "לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד", צוזאַמענגעשטעלט פֿון חיים ביידער ע״ה, מיט דער רעדאַקציאָנעלער הילף פֿון באָריס סאַנדלער און גענאַדי עסטרײַך. עס האָבן אָנטיילגענומען אין דער פּראָגראַם: די זינגערס יעלענאַ שמולענזאָן און חיים וואָלף; דער דירעקטאָר פֿון ייִוואָ, יונתן ברענט און איציק גאָטעסמאַן פֿונעם "פֿאָרווערטס". שיין בייקער, דירעקטאָר פֿונעם "ייִדישן קולטור־קאָנגרעס", האָט געפֿירט דעם פֿאָרזיץ און רעציטירט לידער. באָריס סאַנדלער, דער "פֿאָרווערטס"־רעדאַקטאָר, האָט פּרעזענטירט דעם לעקסיקאָן צו יעווע ביידער, די אַלמנה פֿון חיים ביידער. מיר ברענגען ווײַטער אַ פֿראַגמענט פֿון איציק גאָטעסמאַנס רעדע וועגן דעם נײַעם לעקסיקאָן:

"ווען מיר קומען זיך צונויף יעדעס יאָר צו דערמאָנען די סאָוועטיש־ייִדישע שרײַבער, קינסטלער און כּלל־טוער, וועלכע זענען אומגעבראַכט געוואָרן דורך דעם סטאַליניסטישן רעזשים דעם 12טן אויגוסט 1952, האָבן מיר אויך אין זינען נישט נאָר די מער באַקאַנטע שרײַבער ווי דוד בערגעלסאָן, פּרץ מאַרקיש, איציק פֿעפֿער, וועלכע האָבן געליטן יענעם טאָג, נאָר די גאַנצע אונטערדריקונג פֿון דער ייִדישער קולטור, פֿון דער ייִדישער רעליגיע, פֿון ייִדישקייט אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד; אַ רישעותדיקע פּאָליטיק, וואָס האָט חרובֿ געמאַכט די לעבנס און חלומות פֿון מיליאָנען מענטשן.

דעריבער איז דער "לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער אין ראַטן פֿאַרבאַנד", וואָס דעקט די גאַנצע ליטעראַטור אויף ייִדיש פֿון דער תּקופֿה, אַרויסגעגעבן פֿונעם "ייִדישן קולטור־קאָנגרעס", דער פּאַסיקסטער דענקמאָל נאָך דער צעשטערטער סאָוועטיש־ייִדישער קולטור. איך שטעל זיך פֿאָר, אַז מע וועט דאָס ווערק פּשוט אָנרופֿן "ביידערס לעקסיקאָן" און דערמיט וועט עס אויך בלײַבן אַ דענקמאָל נאָך זײַן איבערגעגעבענער אַרבעט.

עס איז אים זיכער נישט אָנגעקומען לײַכט צו שרײַבן די ביאָגראַפֿיעס פֿון שרײַבער וואָס האָבן געלעבט אין אַן איבערגעקערטער וועלט וווּ אמת איז שקר, און שקר איז אמת; וווּ מען האָט חושד געווען אַפֿילו גוטע־פֿרײַנד אין פֿאַרראַט. ווי באַשרײַבט מען אַ מענטשנס לעבן, ווען די פֿאַקטן זענען נישט אַלע מאָל קלאָרע, אָדער די סיבות וואָס האָבן גורם געווען די אַרעסטן, פֿאַרשיקונג און רעפּרעסיעס האָבן נישט קיין באָדן אין דער רעאַליטעט. אַ מאָל איז אַ פֿרײַנדלעכע קריטיק אין אַ זשורנאַל שפּעטער אויסגעניצט געוואָרן, כּדי איינעם צו באַשולדיקן אין נאַציאָנאַליזם, טראָצקיזם און אַזוי ווײַטער. ביידער מײַדט אויס די פּראָבלעם, און אין זײַן לעקסיקאָן הייבט ער אַרויס, אַז נישט געקוקט אויף דער סאָוועטישער הפֿקר־וועלט, האָט מען געשאַפֿן זעלטענע קינסטלערישע ווערק, טיפֿע קריטישע שטודיעס, פּיאָנערישע לערן־מאַטעריאַלן און די פֿאַרצווײַגסטע ייִדישע פּרעסע אין אונדזער געשיכטע.

צווישן די בעסטע ביאָגראַפֿיעס אינעם לעקסיקאָן זענען אַוודאי די פֿון ביידערס מיטצײַטלער, וואָס האָבן דערלעבט ביז די 1960ער, 70ער און 80ער יאָרן. ס'רובֿ האָבן מיטגעאַרבעט מיט אים אינעם זשורנאַל "סאָוועטיש־היימלאַנד". בײַ די באַשרײַבונגען פֿילט מען די פּערזענלעכע באַקאַנטשאַפֿט פֿונעם צונויפֿשטעלער און די וואַרעמע באַציִונגען צווישן זיי. מיטן אויפֿקום פֿונעם זשורנאַל האָבן באַהאַלטענע שאַפֿערישע כּוחות מיט אַמאָל געקענט געפֿינען אַ תּיקון, אַפֿילו אַ באַגרענעצטן, צוליב דער פּאָליטיק פֿון דער צײַטשריפֿט. אָבער דער באַנד באַווײַזט אויך וואָס פֿאַר אַ געניטער פֿאָרשער ביידער איז געווען; ווי ער האָט געפֿונען, אָן אַ קאָמפּיוטער, די פֿאַקטן און פּרטים פֿון די הונדערטער שרײַבער, וואָס ער האָט זיי פּערזענלעך נישט געקענט.

אַ סך ידיעות זענען אונדז געווען אומבאַקאַנט אין דער מערבֿ־וועלט, און אין דעם פֿריִערדיקן לעקסיקאָן פֿעלט דאָך אַזוי פֿיל אינפֿאָרמאַציע, אָדער צו מאָל געפֿינט מען פֿאַלשע אינפֿאָרמאַציע. ביידערס לעקסיקאָן וועט דערגאַנצן די כּלערליי בלויזן אינעם "לעקסיקאָן פֿון דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור", וואָס נישט די רעדאַקטאָרן און שרײַבער פֿונעם פֿריִערדיקן לעקסיקאָן זענען שולדיק אין דעם, נאָר דער אײַזערנער פֿאָרהאַנג וואָס האָט נישט דורכגעלאָזט קיין פֿרײַע קאָמוניקירונג.

לאָמיר נעמען, ווי אַ משל, די פּאָזיציע פֿאַר סאָניע אָדער שפּרינצע ראָכקינד. אינעם "לעקסיקאָן פֿון דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור" ווערט געשריבן וועגן איר נאָר איין פּאַראַגראַף, אָן קיין שום דאַטעס, נאָר אַז זי האָט רעדאַקטירט מיט ה. שקליאַר "דאָס ייִדיש־רוסישע ווערטערבוך" פֿון 1940. אין ביידערס לעקסיקאָן קען מען זען איר בילד, זיך דערוויסן וווּ און ווען זי איז געבוירן געוואָרן, ווען געשטאָרבן, און דער עיקר, לייענען אַ באַשרײַבונג פֿון איר לעבנסוועג, ווי אַזוי זי איז געוואָרן אַ ייִדישע לינגוויסטקע אין די 1930ער יאָרן אינעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד.

דער לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער דערגאַנצט אויך דאָס, וואָס איז געשען מיט די שרײַבער נאָך דער מלחמה; אַ שרײַבער ווי הירש רעלעס פֿון מינסק, וואָס האָט נאָר אַ קליינע פּאָזיציע אינעם "לעקסיקאָן פֿון דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור", קען מען ערשט ריכטיק אָפּשאַצן נאָך דעם, ווי מע לייענט וועגן זײַן צושטײַער צו דער ייִדישער ליטעראַטור נאָך דער מלחמה; בפֿרט אַז אין די ערשטע בענד פֿונעם פֿריִערדיקן לעקסיקאָן פֿעלן די ידיעות. אַגבֿ, וועט מען אויך אויף "וויקעפּעדיע" נישט געפֿינען קיין אינפֿאָרמאַציע וועגן ס'רובֿ פֿון די שרײַבער.

אַז מע קוקט איבער די ביאָגראַפֿיעס אין לעקסיקאָן, באַקומט מען אין גיכן אַ טרויעריקע לעקציע פֿון דער סאָוועטישער ייִדישער געשיכטע. אויב דעם שרײַבערס דאַטע פֿון טויט פֿאַלט אויס צווישן די יאָרן 1937 ביז 1941, קען מען זיך משער זײַן, אַז ער איז אומגעקומען אין דער ערשטער כוואַליע פֿונעם סטאַלין־טעראָר. די שרײַבער, וואָס די דאַטע פֿון זייער טויט פֿאַלט אויס צווישן די יאָרן 1941 ביז 1945 זענען, פֿאַרשטייט זיך, געפֿאַלן אין שלאַכט אויפֿן פֿראָנט; און דאָס איז, ווי באַקאַנט, אַ ריזיקע צאָל. אָבער וואָס פֿאַר אַ רושם דאָס וואָלט געמאַכט אויף דער ייִדישער ליטעראַטור, ווען זיי וואָלטן נישט אומגעקומען, פֿאַרשטייט מען ערשט בײַם בלעטערן ביידערס לעקסיקאָן, וווּ מע דערזעט די נעמען פֿון די געפֿאַלענע אויף יעדער זײַט. סײַ ייִנגערע שרײַבער, סײַ עלטערע — אַפֿילו אין די 50 יאָרן — זענען פֿרײַוויליק צוגעשטאַנען צו דער אַרמיי און געפֿאַלן ווי מלחמה־קרבנות.

דערנאָך באַמערקט מען די שרײַבער וואָס זענען אומגעקומען צווישן 1949 ביז 1952, די לעצטע כוואַליע פֿון סטאַלינס טעראָר; בפֿרט, די מיטגלידער פֿונעם "אַנטי־פֿאַשיסטישטן קאָמיטעט." אַ צאָל שרײַבער וואָס זענען דעמאָלט אַרעסטירט און פֿאַרשיקט געוואָרן, האָבן אָבער, צום גליק, איבערגעלעבט און נעמט שוין אַרײַן שרײַבער, וואָס מיר קענען זיי פּערזענלעך.

מע קען נישט לייענען חיים ביידערס "לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד", סע זאָל אײַך נישט געבן אַ צי בײַם האַרצן וועגן דער דאָליע פֿון ייִדיש. אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט, ווערט אַנטפּלעקט אַ וועלט פֿון קונסט און שאַפֿערישקייט, וואָס מע וויל ווײַטער אויספֿאָרשן. עס ווילט זיך נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל אַ קוק טאָן אין ביידערס ווערק און זיך באַקענען מיט די שרײַבער. פֿאַר דעם, זענען מיר געבליבן שולדיק אַ דאַנק חיים ביידערן פֿאַר זײַן געוואַלדיקער אַרבעט וואָס האָט פֿאַראייביקט די סאָוועטיש־ייִדישע שרײַבער וואָס מיר דערמאָנען יעדן אויגוסט.