J. Hoberman. Bridge of Light: Yiddish Film between Two Worlds. Updated and Expanded Edition, Hanover, NH: Dartmouth College Press, 2010

די צווייטע, פֿאַרברייטערטע און באַנײַטע אויפֿלאַגע פֿון י. האָבערמאַנס געשיכטע פֿונעם ייִדישן פֿילם "די בריק פֿון ליכט" איז אַ שיינע מתּנה פֿאַר אַלע ליבהאָבער פֿון ייִדישער קולטור. ווי אַ צוגאָב צו דעם בוך באַקומט מען אַ ווידעאָדיסק, וואָס אילוסטרירט דעם טעקסט מיט בילדער און אויסשניטן פֿון פֿילמען.

די ערשטע אויפֿלאַגע איז דערשינען ווי אַ באַגלייטונג־באַנד צו דעם ייִדישן פֿילם־פֿעסטיוואַל, וואָס איז פֿאָרגעקומען אינעם ניו־יאָרקער מוזיי פֿאַר מאָדערנער קונסט אין 1991. דעמאָלט האָט דער ברייטער עולם באַקומען, נאָך אַ לאַנגער הפֿסקה, אַ מעגלעכקייט צו זען אַלטע ייִדישע פֿילמען, דאָס רובֿ געמאַכט אין די 1920ער און 1930ער יאָרן; אייניקע פֿון זיי האָט מען שוין לאַנג געהאַלטן פֿאַר פֿאַרלוירענע.

אין משך פֿון די פֿאַרגאַנגענע צוואַנציק יאָר איז פֿאָרגעקומען אַ טעכנישע רעוואָלוציע, וואָס האָט דערמעגלעכט יעדן איינעם צו זאַמלען אַן אייגענע פּריוואַטע פֿילמאָטעק פֿון אַלטע ייִדישע פֿילמען. פֿאַר דעם דאַרף מען זײַן דאַנקבאַר קודם־כּל, דעם נאַציאָנאַלן צענטער פֿאַר ייִדישן פֿילם בײַם בראַנדײַס־אוניווערסיטעט, וואָס האָט מיט גרויס רעספּעקט געזאַמלט און רעסטאַוורירט אַלטע טאַשמעס, און זיי איבערגעפֿירט אינעם עלעקטראָנישן פֿאָרמאַט.

אַ היפּש ביסל אַלטע פֿילמען זײַנען איצט אויך צוטריטלעך אויף אינטערנעץ דורך "יו־טיוב" און אַנדערע מקורים. הײַנט זײַנען ייִדישע פֿילמען אַ וויכטיקער באַשטאַנדטייל פֿון אַקאַדעמישע קורסן, פֿעסטיוואַלן און אַנדערע אונטערנעמונגען געווידמעט דער ייִדישער קולטור און געשיכטע אינעם 20סטן יאָרהונדערט.

די פֿילם־בראַנזשע פֿון ייִדישער קולטור־געשיכטע איז שטאַרק געוואַקסן זינט דער ערשטער פּובליקאַציע פֿונעם בוך, אָבער האָבערמאַנס שטודיע בלײַבט עד־היום די סאַמע וויכטיקע און אַרומנעמיקע פֿאָרשונג פֿון דער דאָזיקער טעמע. האָבערמאַן האָט ניט נאָר זאָרגזאַם אָנגעזאַמלט אַ שלל מיט היסטאָרישע מאַטעריאַלן וועגן ייִדישע פֿילמען, זייער פּראָדוקציע און אויפֿנעם אין פֿאַרשידענע לענדער, נאָר אויך אויסגעטראַכט אַ טעאָרעטישן גערעם פֿאַר זייער אויסטײַטשונג.

האָבערמאַן באַטראַכט די ייִדישע קינאָ־פּראָדוקציע ווי אַן אָפּשפּיגלונג פֿון דער סאַמע דינאַמישער און סתּירותדיקער צײַט אין דער מאָדערנער ייִדישער געשיכטע; די תּקופֿה פֿון פּאָגראָמען, אימיגראַציע, אַסימילאַציע און מאָדערניזאַציע. ער באַשרײַבט דאָס דורך דעם מעטאַפֿאָרישן אימאַזש פֿון אַ "ברענענדיקער בריק, וואָס הענגט צווישן דער טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט און דער מערבֿדיקער ציוויליזאַציע".

אין הסכּם מיט דער דאָזיקער קאָנצעפּציע איז דאָס בוך צעטיילט אויף 26, רעלאַטיוו קורצע, קאַפּיטלען, וואָס באַהאַנדלען ספּעציפֿישע מאָמענטן אין דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן פֿילם. ענלעך צו דער ייִדישער ליטעראַטור און דעם ייִדישן טעאַטער, האָט די ייִדישע פֿילם־פּראָדוקציע געהאַט דרײַ צענטערס׃ אַמעריקע, פּוילן און רוסלאַנד. אָבער צוליב טעכנישע סיבות, איז די בלי־תּקופֿה פֿונעם ייִדישן פֿילם געקומען שפּעטער, איידער אין ליטעראַטור און טעאַטער. ערשט ערבֿ דעם חורבן האָט מען זיך אויסגעלערנט די קאָמפּליצירטע מלאָכה פֿון מאַכן פּראָפֿעסיאָנעלע מאָדערנע פֿילמען.

דער סאָוועטן־פֿאַרבאַנד איז געווען דאָס איינציקע לאַנד, וווּ די ייִדישע פֿילמען האָבן געהאַט אַ מלוכישע שטיצע, אָבער פֿאַר דעם האָט מען געדאַרפֿט זיך האַלטן בײַ דער אידעאָלאָגישער פּאַרטיי־ליניע. די פּאַרטיי האָט פֿאַרלוירן דעם אינטערעס אין אַנטוויקלען פּאָפּולערע קולטור אויף ייִדיש שוין אין די 1930ער יאָרן. צו יענער צײַט איז פּוילן געוואָרן דער צענטער פֿון דער ייִדישער פֿילמקונסט, אָבער באַלד איז געקומען די מלחמה מיטן חורבן, און געמאַכט אַ סוף צו דער קורצער בלי־תּקופֿה. מען האָט קוים באַוויזן אַרויסצולאָזן עטלעכע פֿילמען, צווישן זיי, דאָס קלאַסישע מוסטערווערק "דער דיבוק".

אין אַמעריקע האָט די ירידה פֿונעם ייִדישן קינאָ געהאַט אַן אַנדערע סיבה׃ אַסימילאַציע. דווקא צוליב דעם, וואָס די ייִדן האָבן געהאַט אַ גרויסע הצלחה אין האָליוווּד, האָט זיך עס נעגאַטיוו אָפּגערופֿן אויף דעם ייִדישן פֿילם. דער נײַער דור האָט געהאַלטן ייִדיש ווי אַ מין "געטאָ־קולטור", וואָס איז אַלטמאָדיש און געהערט ניט צו דעם אַמעריקאַנישן הויפּטשטראָם. אַן ענלעכע פּאָזיציע האָבן פֿאַרנומען אויך אייניקע ייִדישע ליטעראַטן און קולטור־טוער, און ווי אַ רעזולטאַט, האָט דער ייִדישער פֿילם פֿאַרלוירן זײַן עולם, ניט געקוקט אויף עטלעכע דערפֿאָלגרײַכע פֿילמען.

ווי דאָס רובֿ אַמעריקאַנער פֿאָרשער פֿון ייִדיש, האָט האָבערמאַן אַן איינפֿאַכע השׂגה וועגן דער ייִדישער קולטור אין רוסלאַנד. דאָס זעט מען סײַ אין קלייניקייטן — ער זאָגט, למשל, אַז די "וועלט־פּרעמיערע" פֿון שלום אַשס "גאָט פֿון נקמה" איז פֿאָרגעקומען אין בערלין, אין 1907, אָבער דערמאָנט ניט די פּעטערבורגער פּרעמיערע אויף רוסיש — סײַ אין דעם, וואָס די צווייטע אויפֿלאַגע נעמט ניט אין באַטראַכט די נײַע רוסישע פֿאָרשונגען פֿונעם ייִדישן פֿילם. דאָס צוגאָב־קאַפּיטל, וואָס מאַכט אַ קורצן איבערזיכט פֿון דער נײַער פֿאָרשונג זינט 1991, דערמאָנט אַפֿילו ניט די וויכטיקע געשיכטע פֿונעם ייִדישן קינאָ אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד פֿון מיראָן טשערנענקאָ.

האָבערמאַן פֿאַרסך־הכּלט זײַן היסטאָרישן איבערזיכט פֿון דער ייִדישער פֿילם־קונסט מיט די ווערטער׃ "געלייענט ווי אַ כּלל־טעקסט, איז דער ייִדישער קינאָ אַ וווּלגאַרער מדרש אויף דעם פֿאַרגאַנגענעם מיזרח־אייראָפּעיִשן ייִדישן שטייגער. אָבער אין זײַן היסטאָרישן מאָמענט האָט דער ייִדישער קינאָ אויסגעדריקט אַן אוטאָפּישע בענקשאַפֿט נאָך עפּעס, וואָס איז קיין מאָל ניט מקוים געוואָרן, נאָך אַ לגמרי אומאָפּהענגיקער ייִדישער וועלט."

די געשיכטע פֿונעם ייִדישן פֿילם איז אַ צווײַג, וואָס איז ניט אָפּצוטיילן פֿון דער ייִדישער קולטור־געשיכטע, און דאַרף באַטראַכט ווערן אין איינעם מיט ליטעראַטור, טעאַטער און קונסט. אַזאַ מין "כּלל־געשיכטע" פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור וועט זײַן אַ המשך צו דער פּראָגראַם פֿון "קולטור־ליגע". אינעם הײַנטיקן קולטורעלן קלימאַט, ווען מען האָט אַ קליינע אַנונג וועגן דער ייִדישער קולטורעלער ירושה, קאָן קינאָ דינען ווי אַ שליסל צו יענער פֿאַרמאַכטער וועלט.