---

דער מחבר פֿון דער דערציילונג, סעמיאָן ראַדין, איז געבוירן געוואָרן און אויפֿגעוואַקסן אין אַ ייִדיש שטעלט פֿון אוקראַיִנע. בעת דער מלחמה, צוזאַמען מיט זײַנע עלטערן און צוויי ברידער, איז ער געווען פֿאַרשפּאַרט אין דער געטאָ; זיך גוט אָנגעליטן, אָבער דאָך, געבליבן לעבן. זײַן גאַנץ לעבן איז סעמיאָן געווען אַ לערער פֿון מאַטעמאַטיק און פֿיזיק אין דעם שטעטל סטאַראָקאָנסטאַנטין, אַמאָל געדיכט באַזעצט מיט ייִדן. ער האָט דערגרייכט אין דעם געביט די גרעסטע אָנערקענונג און באַקומען דעם הויכן טיטל "פֿאָלקס־לערער". איצט לעבט סעמיאָן ראַדין מיט זײַן משפּחה אין באָסטאָן און איז זייער אַקטיוו אינעם געזעלשאַפֿטלעכן לעבן.

---

פֿון סימיאָן ראַדין (באָסטאָן)

— טשעפּע נישט דאָס קינד! — האָט אויסגעשריִען די מאַמע.
— הער אויף, מאַמע... — האָב איך זיך שיִער נישט צעוויינט. דער טאַטע האָט מיך פּשוט געוואָלט אַ גלעט טאָן דאָס קעפּעלע.
— שווײַג שוין, בעסער! וווּ ביסטו געווען, ווען איבער דײַן טאַטן האָב איך געמוזט אָפּגעבן דײַן ברודער אין די הענט פֿון די רוצחים?
— אָבער וואָס איז שולדיק דער טאַטע? דו האָסט עס דאָך אַליין געטאָן!
איך בין דעמאָלט אַלט געווען אַכט יאָר, אָבער קינדער אין דער געטאָ פֿלעגן זיך גיך עלטערן.
און אַזוי פֿלעגט זיך עס איבערחזרן טאָג נאָך טאָג, אַ וואָך נאָך אַ וואָך, און צו מאָל עטלעכע מאָל אַ טאָג; כּמעט מיט די זעלבע ווערטער, נישט געביטן האָבן זיך נאָר די עדות פֿון די געשרייען — אונדזערע שכנים. פֿיר משפּחות, בסך־הכּל זעכצן מענטשן, ווי הערינג אין אַ פֿעסל, האָבן אין די צוויי אַלקערלעך זיך געריבן איינער אינעם אַנדערן, צונויפֿגעטריבענע אַהער, אין דער געטאָ, פֿון בוקאָווינע, אונגערן און בעסאַראַביע.
איינער פֿון זיי, סאַלאָ (שלמה) יאַר, וואָס האָט, נעבעך, זיך אָנגענומען דעם טאַטנס קריוודע, דערצו נאָך אויף דײַטש (ער האָט אויך געקענט ענגליש, פֿראַנצויזיש, אונגעריש, וואָס די אַלע שפּראַכן האָבן קיין גראָשן נישט ווערט געהאַט אַנטקעגן מײַן מאַמעס שטעכיקן און בריִענדיקן ייִדיש) איז באַלד אַנטשוויגן געוואָרן, נאָך מײַן מאַמעס ווערטער: "ווי קאָן אַ ייִד רעדן אויף דער פּאַסקודנער שפּראַך פֿון באַנדיטן?!"
איך האָב רחמנות געהאַט אויף דעם וווילן און זייער געבילדעטן סאַלאָ יאַר; אָבער נאָך מער האָט מיר וויי געטאָן דאָס האַרץ פֿאַרן טאַטן... אַ שווײַגער, אַ שטילע טויב, וואָס האָט מורא געהאַט פֿאַר אַלץ און אַלעמען... ער האָט געקענט נאָר ליב האָבן און מיטלײַדן אַ צווייטן. מ׳האָט פֿון אים קיין מאָל קיין איבעריק וואָרט נישט געהערט, בפֿרט ווען די מאַמע איז געווען דערבײַ. ווען איך האָב אים איין מאָל אַ פֿרעג געטאָן, הלמאַי ענטפֿערט ער נישט אָפּ דער מאַמען — זי פֿאַלט דאָך אומזיסט אום אויף אים — האָט ער מיר שטיל געענטפֿערט:
— זי איז גערעכט... די מאַמע איז תּמיד גערעכט, — האָט דער טאַטע געשטאַמלט, — פֿאַר וואָס? ווײַל איך, קינד מײַנס, בין אַ שוואַכער מענטש... דײַן מאַמע האָט מיך שוין נישט איין מאָל געראַטעוועט, און אויך איצט... אַלץ איז פֿאָרגעקומען אַזוי גיך, ווי אַ בליץ אין הימל...
— בליץ־שמיץ! — האָט זיך ווידער דערהערט דער מאַמעס קוויטשיק קולעכל. זי האָט אַוודאי אַלץ געהערט. — בעסער וואָלט דער בליץ אין מיר געטראָפֿן!
און ס׳איז אַוועק אַ נײַע סדרה געשרייען.
— מאַמע, — האָב איך שוין געוויינט, — כ׳בעט דיך, מע דאַרף נישט! — און שוין ווי דעם לעצטן פּרוּוו זי אײַנצושטילן, האָב איך געזאָגט: — איך וועל אַלץ דערציילן דעם רבין... ער האָט אויף אַלעמען אַן ענטפֿער... ער איז אַ צדיק!
— איז וואָס זשע? — האָט די מאַמע פּלוצעם אויפֿגעהערט צו וויינען, — ער קאָן אונדז העלפֿן?
— איך ווייס נישט, אָבער אַלע זוכן בײַ אים אַן ענטפֿער.
— אפֿשר, איז ער טאַקע אַ הייליקער צדיק, דײַן רבי, — האָט די מאַמע שוין גאָר שטיל געזאָגט, און אומבאַהאָלפֿן אַראָפּגעלאָזט די הענט, — איך גלייב שוין אָבער קיינעם נישט... דײַן זיידע איז אויך געווען אַ הייליקער, האָט ער דען פֿאַרדינט אַזאַ מיאוסן סוף... צוריק גערעדט, איז בעסער, וואָס ער האָט נישט דערלעבט צו זען, ווי זײַן אייגענע טאָכטער רחל שיק איר עלטערן זון, איר כאַצקעלע, אויף טויט...
די מאַמע האָט שוין נישט געהאַט קיין כּוח צו וויינען; זי האָט געכליפּעט. דער טאַטע האָט זיך צו איר פּאַוואָליע צוגערוקט און גענומען גלעטן איר האַנט. זי האָט זיך באַרויִקט. אָפּגעווישט די טרערן מיטן שפּיץ פֿאַרטעך, האָט זי מיר געזאָגט:
— נו, גיי, גיי צו דײַן הייליקן רבין און דערצייל אים וועגן אונדזער צרה...

* * *

מײַן זיידע, עליו־השלום, דער מאַמעס טאַטע, איז טאַקע געווען אַ הייליקער ייִד, אַ קאַזיאָנע רבֿ אין אַ פֿאַרוואָרפֿן אוקראַיִניש שטעטל. ווען אַהין איז אַרײַנגעקומען די ווײַסע באַפֿרײַונגס־אַרמיי, האָט מײַן זיידע זיי באַגעגנט מיט אַ ספֿר־תּורה אין די הענט. איז צו אים צו אַ פּראַפּאָרשטשיק און אויפֿן אָרט דערהרגעט.
מײַן רבי, ר׳ משה, האָט מען אים גערופֿן, האָט געהאַט אַ פּרעכטיקע שוואַרצע באָרד; אָבער אַפֿילו די געדיכטע באָרד זײַנע האָט נישט געקאָנט פֿאַרשטעלן דאָס יונגע פּנים. פֿון דעסטוועגן, האָבן אַלע אין דער געטאָ זיך באַצויגן צו אים מיט גרויס דרך־ארץ. אַ תּלמיד־חכם, אַ דיין, אַ ייִד מיט אַ ייִחוס פֿון סאַמע צדיקים האָט מען זיך צוגעהערט צו זײַן יעדן וואָרט און יעדער עצה. אַוודאי, האָט ער געוווּסט וואָס ס׳איז געשען אין אונדזער משפּחה, און ווען איך בין צו אים צוגעקומען און געוואָלט פֿרעגן, וואָס זאָל מײַן מאַמע טאָן, זי האָט שוין אויסגעוויינט אַלע אירע טרערן, און זיך אויפֿגעגעסן לעבעדיקערהייט, האָט ער מיך אָפּגעשטעלט און געזאָגט:
— כ׳ווייס אַלץ, אָבער דערצייל עס, ייִנגעלע, גענוי, נאָך אַ מאָל.
מיט צוויי וואָכן צוריק איז דאָס געשען. די פּאָליציאַנטן האָבן זיך אַרײַנגעריסן אין די שטיבער און אַרויסגעטריבן אין דרויסן אַלע מענער, כּלומרשט, אַוועקצופֿירן זיי צו אַן אַרבעט. אַזוינס איז שוין געשען נישט איין מאָל אין דער געטאָ, אָבער קיינער פֿון די מענער האָט זיך צוריק פֿון "דער אַרבעט" נישט אומגעקערט. איז פֿאַרשטייט זיך, דאָס מאָל אויך אויפֿגעקומען אַ בהלה, בפֿרט ווען מ׳האָט אָנגעהויבן אָפּטיילן פֿון אַלעמען הונדערט מאַנצבילן.
מײַן טאַטע, וואָס איז אַרײַן צווישן די הונדערט, איז געשטאַנען, נעבעך, נישט טויט, נישט לעבעדיק, מיט פֿאַרגלאָזסטע אויגן, ווי ער וואָלט שוין אַרויסגעקוקט פֿון יענער וועלט.
די מאַמע מיט מײַן קליין ברודערל אויף די הענט האָט זיך קוים דורכגעשלאָגן צו די פּאָליציאַנטן: "וואָס דאַרפֿט איר אים האָבן? — האָט זי געשריִען, ווי נאָר זי קען שרײַען, — עס פֿעלן אים אויס פֿיר פֿינגער אויף דער רעכטער האַנט... ער איז שוין יענער אַרבעטער!"
— קאָנסט אים פֿאַרבײַטן אויף אַ צווייטן, — האָט זיך בייז צעלאַכט דער פּאָליציאַנט, — האָסט אויף וועמען?
די מאַמע איז צוגעלאָפֿן צו מײַן עלטערן ברודער, כאַצקל, וואָס איז דעמאָלט אַלט געווען קנאַפּע פֿופֿצן יאָר, צעקושט אים און הייזעריק, אָן אַ שטים געהייסן: "גיי, זון מײַנער, קיין אַנדער ברירה האָב איך נישט!" — מיך האָט זי אַ וואָרף געטאָן: "און דו גיי ברענג דעם טאַטן אַהיים!"
די מאַמע האָט שוין אין יענער זײַט, וווּ עס זײַנען שוין געשטאַנען די אָפּגעטיילטע מאַנצבילן, נישט געקוקט. די קאָלאָנע האָט זיך אַ ריר געטאָן און געלאָזט צום טויער פֿון דער געטאָ.
— חבֿרה, לייגט אַכט אויפֿן בחורל, — האָט זיך דערהערט דאָס קול פֿון סאַלאָ יאַר. דערווײַל האָט אים אָפּגעגליקט, ער איז געבליבן פֿון דער זײַט טויער.

דער רבי האָט זיך צוגעהערט צו מײַן געפּלאָנטערטן דערציילן, און ווען איך האָב פֿאַרענדיקט, האָט ער אַרויסגעבראַכט, ווי אַ פּסק:
— טראַכט נישט שלעכט וועגן דײַן מאַמען... זי איז אַ שטאַרקע ייִדענע! — דער רבי האָט שווער אַ זיפֿץ געטאָן און צוגעגעבן: — דו דאַרפֿסט פֿאַר איר זײַן אַן אָנשפּאַר...
און דאָס לעבן אין דער געטאָ איז אָנגעגאַנגען ווײַטער. די טאָג־טעגלעכע זאָרג איז געווען אָפּצוזוכן אַ ביסן, און לײַטיש באַגראָבן די יעניקע, וואָס דער הונגער, טיפֿוס און דיזענטעריע האָבן שוין פֿון דעם לעבן אַרויסגעריסן. אין דער דאָזיקער מענטשלעכער טראַגעדיע האָב איך אויך געשפּילט מײַן שטיקל ראָלע, וואָס ס׳האָט מיר צוגעטיילט דער טאַטע; עטלעכע מאָל אַ טאָג פֿלעג איך אַרומלויפֿן אַלע שטיבלעך אין דער געטאָ און אויסרופֿן: "מת־מיצווה!" — כ׳האָב גערופֿן די, ווער עס קאָן נאָך רירן אַליין מיט די פֿיס, צו באַגלייטן אין לעצטן וועג יענע, וואָס קאָנען עס שוין נישט טאָן. דער טאַטע אַליין האָט געטאָן זײַן אייגענע מיצווה: באַזוכט אין דער היים די קראַנקע און עלנטע, געבראַכט זיי אַ מאָגערן ביסן און וואַסער.
דער טיפֿוס און דיזענטעריע האָבן אויך מיך נישט געשאַנעוועט, אָבער דער גורל האָט געוואָלט, כ׳זאָל נישט פֿאַרברענט ווערן פֿון הויכער היץ און אויסגעמאָגערטקייט. אפֿשר טאַקע צוליב דעם, כ׳זאָל עס קאָנען דערציילן מײַנע קינדער און אייניקלעך. דאָס שווערסטע איז אָבער געבליבן צוצוזען, ווי עס הרגעט זיך מײַן מאַמע. דער ווייטיק וואָס עס פֿלעגט פֿון איר אַרויסקומען, האָט פֿאַרגאָסן אַלע ווינקעלעך פֿון אונדזער קיִום.
אין איינעם אַ שבת, נאָך שחרית, ווען דער שיטערער עולם אינעם קלײַזל האָט געהאַלטן זיך צעגיין, האָט מיר דער רבי געוויזן מיט דער האַנט, כ׳זאָל בלײַבן. איך בין צו אים צוגעגאַנגען. ער האָט זיך צו מיר אָנגעבויגן און כ׳האָב דערהערט זײַנע ווערטער:
— דײַן ברודער איז יענע נאַכט אַנטלאָפֿן. אַ סך מענטשן זײַנען אומגעקומען, אָבער ער איז געבליבן לעבן...
איך האָב נישט געגלייבט מײַנע אייגענע אויערן, אָבער דעם רבינס ווערטער האָבן נישט געקאָנט אָפּנאַרן. איך בין גלײַך אַוועקגעלאָפֿן צו מײַן זיידן, דעם טאַטנס טאַטע און אים אַלץ דערציילט. אַ ווײַלע האָט ער געשוויגן, דערנאָך, קוקנדיק מיר גלײַך אין די אויגן, ווי געוואָלט זיך ווידער איבערצײַגן, אַז איך גיב פּינקטלעך איבער די ווערטער, וואָס דער רבי האָט מיר געזאָגט, שטיל אָבער פֿעסט באַשלאָסן: "דער מאַמען זאָלסטו עס דערווײַל נישט זאָגן".
נישט גרינג איז עס מיר אָנגעקומען — צו שווײַגן. די מאַמע האָט ווי געפֿילט, אַז עפּעס קומט מיט מיר פֿאָר און יעדעס מאָל געפֿרעגט, צי כ׳בין געזונט און וואָס טוט דער רבי?
אין יענעם אינדערפֿרי האָב איך זיך אויפֿגעכאַפּט פֿריִער ווי געוויינטלעך. כ׳האָב זיך אַרומגעקוקט. זינט ס׳איז געשען דער אומגליק, האָב איך פֿון מײַן מאַמען קיין אויג נישט אַראָפּגענומען; זיך שטענדיק געהאַלטן לעבן איר. מײַנע אויגן האָבן זי נישט געפֿונען, בין איך אַרויס אין דרויסן. מסתּמא, איז זי אינעם שטאַל, האָב איך אַ טראַכט געטאָן, און מיט אַ מאָל דערהערט איר קול:
— סיאָמקע, זשומע נישט... — איר פּנים האָט געשײַנט פֿאַר גליק, — דו וועסט נישט גלייבן, כאַצקעלע האָט זיך אומגעקערט... סאַלאָ יאַרס חבֿרים האָבן אים טאַקע געהאָלפֿן צו אַנטלויפֿן... אָבער זיי אַלע האָט מען דערהרגעט...
די מאַמע האָט מיך אַרומגעכאַפּט און זיך אײַנגעגראָבן אין מײַנע קורצע האָר מיט די ליפּן. כ׳האָב געפֿילט מיט דער הויט איר הייסן, שטיקנדיקן אָטעם.
— גאָט זאָל מיר מוחל זײַן, — האָט זי געשעפּטשעט, — כ׳האָב געזינדיקט...

* * *

אונדזער געטאָ האָט מען נישט באַוויזן צו ליקווידירן. גאָר אין גיכן האָט זיך נישט ווײַט פֿון אונדזער שטעטל, אין פֿעלד, אַראָפּגעלאָזט אַן עראָפּלאַן "דוגלאַס". צוויי ענגלישע אָפֿיצירן האָבן אויסגעזוכט אונדזער רבין ר׳ משה, געהאָלפֿן אים צונויפֿפּאַקעווען זײַן אָרעמאַנסקע באַגאַזש, און שוין גרייט געווען אים אַוועקצופֿירן. איך בין געשטאַנען אין אַ זײַט און נאָכגעפֿאָלגט זײַן יעדער באַוועגונג. ער איז צו מיר צוגעגאַנגען.
— איך וויל איבעררעדן מיט דײַן מאַמען, — האָט דער רבי מיר געזאָגט, און געבעטן אים אָפּצופֿירן צו אונדז אַהיים.
— רחל, — האָט ער געזאָגט דער מאַמען, — דײַן זון איז געבענטשט פֿון גאָט, און איך וויל אים נעמען מיט זיך. דאָרט, אין לאָנדאָן, וועט אים זײַן גוט. ער וועט, אם ירצה שם, ווערן אַ גרויסער מענטש, איך בין זיכער...
די מאַמע האָט זיך מיטן ענטפֿער נישט פֿאַרהאַלטן: "ניין, רב משה... מיר איז גענוג געווען איין מאָל..."
אַזוי האָט געזאָגט אונדזער מאַמע. זי האָט דערלעבט ביז זעכציק יאָר און געשטאָרבן פֿון אַ ראַק, בײַ מײַן טאַטן אויף די הענט. דער טאַטע אַליין איז אַוועק בײַ זײַנע זעקס און זיבעציק פֿון אַ האַרץ־אַטאַק. דער ברודער כאַצקל האָט זיך אויסבאַהאַלטן אויפֿן בוידעמל פֿונעם שטאַל, צוזאַמען מיט סאַלאָ יאַר, ביז די רויטע אַרמיי האָט נישט באַפֿרײַט דאָס שטעטל. פֿאַר דער צײַט האָט אים סאַלאָ אויסגעלערנט די אַלע שפּראַכן, וואָס ער אַליין האָט געקענט. איצט לעבט כאַצקל אין אַמעריקע. זײַן משפּחה האַלט, אַז ער האָט נישט געדאַרפֿט פֿאָלגן די מאַמען...
דער גורל פֿון מײַן רבין איז מיר אומבאַקאַנט, כ׳וועל אָבער קיין מאָל נישט פֿֿאַרגעסן יענע נבֿיאישע בשׂורה, געהערט פֿון אים אין יענעם ווײַטן שבת נאָך שחרית.