צייכענונג פֿון חיים גראָס

אַ מעשׂה מיט רגל־געלט, וואָס דער גבֿיר האָט געשיקט דעם רבֿ

אין אַ שטעטל אין דער אַלטער היים איז געווען אַ רבֿ, אַן איש־תּמים. ער איז געזעסן יום־ולילה און האָט עומק געווען אין תּורה. קיין שׂכירות האָט ער נישט באַקומען. ווילט איר דאָך וויסן אַוודאי פֿון וואָס ער האָט געצויגן זײַן ביסל חיונה? איז אַזאַ מעשׂה: די רביצין האָט אונטערגעהאַנדלט. זי האָט פֿאַרקויפֿט הייוון די ווײַבער אויף שבת און יום־טובֿ. נאָר דאָס איז נישט געווען גענוג. און ס׳איז טאַקע געווען צרות. מ׳האָט נעבעך אונטערגעהונגערט צו ביסלעך. ייִדן האָבן געזען אַזאַ זאַך, האָט מען נישט געשוויגן, און די קהילה האָט באַשלאָסן, אַז איטלעכער באַלעבאָס זאָל געבן דעם רבֿ רגל־געלט. אַז סע קומט פֿאַר אַ יום־טובֿ, זאָל איטלעכער שיקן וויפֿל ער קען. אַ גבֿיר זאָל געבן אַ קערבל, אַ שיינער באַלעבאָס — אַ האַלב קערבל, אַ קרעמער — אַ גילדן, אַ בעל־מלאָכה — גריוונע, אַ צענער, אַ זעקסער. הכּלל, איטלעכער זאָל עפּעס געבן.
מאַכט זיך, אַז דער גבֿיר פֿאָרט אַוועק חנוכּה־צײַט וועגן מיסחר אין ווײַטע מקומות, און קומט צוריק אַהיים ערשט ערבֿ־פּסח. דערמאָנט ער זיך, אַז מע דאַרף שיקן דעם רבֿ רגל־געלט. ס׳איז טאַקע אַ ביסל שפּעט, נאָר שיקן דאַרף מען. און ער נעמט גלײַך פֿיר רובל, לייגט זיי אַרײַן אין אַ קופּערטע, און שרײַבט צו עטלעכע ווערטער: "איך שיק אײַך, רבי, פֿיר קערבלעך אַנטקעגן די פֿיר בנים פֿון דער הגדה". און ער רופֿט צו דעם משרת, גיט אים די קופּערטע, און הייסט אים דאָס אָפּטראָגן צום רבֿ.
אויפֿן וועג גיט דער משרת אַ קוק, אין דער קופּערטע ליגן פֿיר קערבלעך. טראַכט ער: ווען האָט דער רבֿ געזען אַזוי פֿיל געלט? ער וועט אַראָפּנעמען אַ קערבל פֿאַר זיך. נישקשה, דרײַ קערבלעך וועט אויך זײַן גענוג.
דער רבֿ האָט געקראָגן די קופּערטע מיט די דרײַ קערבלעך און דאָס בריוול. ער לייענט איבער די פּאָר ווערטער, און אים איז אַ חידוש: דער גבֿיר שרײַבט בפֿירוש, אַז ער שיקט אים פֿיר קערבלעך קעגן די פֿיר בנים פֿון דער הגדה, און דאָ זענען בלויז דאָ דרײַ! מילא, מע וועט זען.
אין די חול־המועד־טעג באַגעגנט זיך דער רבֿ מיט דעם גבֿיר. שמועסט מען. צום סוף פֿרעגט אים דער רבֿ, וואָס ער האָט געמיינט מיט זײַן שרײַבן, אַז ער שיקט אים פֿיר קערבלעך. ער האָט געקראָגן נאָר דרײַ.
דער גבֿיר האָט גלײַך פֿאַרשטאַנען, וואָס ס׳האָט געטראָפֿן. נאָר ער האָט נישט געוואָלט רעדן אויפֿן משרת. זאָגט ער צום רבֿ: "איר ווייסט דאָך, רבי, אַז מע גייט צונויפֿנעמען אויף אַ דבֿר־צדקה און מע קומט צו שאינו־יודעה־לשאול, ווייסט ער נישט וואָס צו פֿרעגן און וואָס צו זאָגן, נאָר ער נעמט און גיט וויפֿל ער קען. אַז מע קומט צו אַ תּם, און איר ווייסט דאָך — אַ תּם איז אַ תּם, מע זאָגט אים גיב — גיט ער. מיט דעם רשע איז שוין צרות, און מע דאַרף גענוג צוזאַמענאַרבעטן און האָרעווען, ביז מע קריגט בײַ אים עפּעס אויף צדקה. נאָר צום ערגסטן איז מיט דעם חכם. ער האַלט זיך דאָך פֿאַר דעם אייבערשטן פֿון שטייסל און וויל ווײַזן, אַז ער איז אַ חכם. נאָר אין דער אמתן איז ער דאָך אַ חכם פֿון דער מה־נשתּנה. וויפֿל מע זאָל מיט אים נישט אײַנטענהן און קנעלן, חכמהט ער זיך און בלײַבט אײַנגעשפּאַרט און —גיט נישט. הײַנט פֿאַרשטייט איר שוין פֿאַרוואָס איר האָט געקראָגן בלויז דרײַ קערבלעך?"

די זעלבע מאָס און דאָך נישט גלײַך

דער גבֿיר הערש־בער איז געווען אַ שיינער ייִד אין שטעטל. אמת, ער איז, חלילה, נישט געווען געבענטשט מיט קיין איבעריק אָפֿענער האַנט ווי סע וואָלט זיך געפּאַסט פֿאַר אַ ייִד פֿון זײַן שטאַנד. דאָך האָט מען זיך שטאַרק גערעכנט מיט אים, און מ׳האָט אים געהאַלטן פֿאַר אַ נגיד. מאַכט זיך, אַז דער גבֿיר דאַרף פֿאָרן אויף אַ חתונה אין דער גרויסער שטאָט אַרײַן, אַזש קיין קראָקע. האָט ער זיך אײַנגעקויפֿט סחורה אויף אַ פּאָר נײַע פּלודערן, אויף אַ נײַעם קאַפֿטאַן און אַ מאַנטל, און האָט געשיקט נאָכן שנײַדער, אַז ער זאָל אים מאַכן די מלבושים.
דער שנײַדער נעמט אים די מאָס, מעסט אויס די סחורה, און זאָגט אים, אַז ס׳איז נישט גענוג. ס׳וועט פֿעלן סחורה. סטײַטש? וואָס הייסט? ער האָט געקויפֿט, דאַכט זיך, גענוג. פֿאַרוואָס זאָל פֿעלן. שיקט ער נאָכן צווייטן שנײַדער. יענער נעמט אים די מאָס, מעסט איבער די סחורה, און זאָגט דאָס זעלבע: ס׳איז נישט גענוג.
פֿאַרדריסט עס דעם גבֿיר. דאָס ערשטע מאָל, אַז ער קויפֿט סחורה אויף מלבושים? וואָס הייסט, סע פֿעלט? און ער טראַכט, אַזוי ווי ער דאַרף סײַ ווי זײַן אין קראָקע צוליב מיסחרים, וועט ער אַרויספֿאָרן אַהין מיט אַ פּאָר וואָכן פֿריִער און וועט אין איין וועגס שוין דאָרטן לאָזן נייען פֿאַר זיך די זאַכן. און אַזוי איז געווען. געקומען קיין קראָקע, גייט ער אַרײַן צו אַ שנײַדער, ווײַזט אים די סחורה, און זאָגט אים וואָס ער וויל: אַ פּאָר פּלודערן, אַ נײַעם קאַפֿטאַן און אַ מאַנטל. דער שנײַדער נעמט אים די מאָס, מעסט אויס די סחורה און זאָגט, אַז ס׳איז פּונקט גוט. ס׳וועט אפֿשר נאָך בלײַבן אַ שטיק.
זאָגט דער גבֿיר, אַז ער פֿאַרשטייט נישט. און ער דערציילט אים די מעשׂה: אין שטעטל בײַ אים האָבן די שנײַדערס געמאָסטן און גערעכנט, און געטענהט, אַז ס׳איז נישטאָ גענוג סחורה. ס׳האָט געפֿעלט אפֿשר אַ האַלבע אייל. און דאָ, בײַ אים, איז נאָך דאָ צו פֿיל.
"איך וועל אײַך זאָגן," שמייכלט דער שנײַדער. "בײַ אײַך אין שטעטל זענט איר אַוודאי אַ גרויסער מענטש, אפֿשר טאַקע דער גרעסטער. האָט דעריבער נישט געסטײַעט דאָרט קיין סחורה. דאָ, אין דער גרויסער שטאָט, זענט איר אַ מענטש ווי אַלע. גאָר נישט גרעסער. דעריבער איז גענוג סחורה, און ס׳וועט נאָך איבערבלײַבן אַ שטיק."

דער גבֿיר ר׳ אַבא און דער בדחן

ר׳ אַבא, דער גבֿיר פֿון שטעטל, האָט חתונה געמאַכט זײַנס אַ טאָכטער. ער האָט די חתונה נישט געמאַכט אין דער היים, נאָר אין דער גרויסער שטאָט, ווי סע פּאַסט פֿאַר אַזאַ גבֿיר. דער בדחן פֿון שטעטל איז געווען זיכער, אַז דער גבֿיר וועט אים מיטנעמען צו דער חתונה, אַז ער זאָל באַזינגען חתן־כּלה. נאָר ס׳איז געקומען ערבֿ דער חתונה, די מחותּנים זענען אַוועקגעפֿאָרן, און אים האָט מען נישט געבעטן. טראַכט זיך דער בדחן: "מילא, סע שטייט אים שוין נישט אָן, דעם גבֿיר, צו נעמען דעם היימישן בדחן צו דער חתונה!"
אַז די מחותּנים זענען צוריקגעקומען, האָט ר׳ אַבא, דער גבֿיר, געשטעלט אין קלויז לעקעך מיט בראָנפֿן. דאָ רוקט זיך אונטער דער בדחן און טרינקט אויך לחיים. רופֿט זיך אָן צו אים דער גבֿיר: "בדחן, מיינט נישט, אַז איך האָב אָן אײַך, חלילה, פֿאַרגעסן." און ער נעמט אַרויס צוויי גולדן און דערלאַנג אים פֿאַר אַלע אין די אויגן.
דעם בדחן האָט דאָס אַ ברי געטאָן: "צוויי גולדן גיט ער אים, דער חזיר!"
זאָגט ער צום גבֿיר: "מחותּן, איך וויל אײַך עפּעס דערציילן: אַ מעשׂה־שהיה. טאַקע מיט מיר אַליין האָט דאָס געטראָפֿן. ס׳איז געווען אַן ערבֿ־פּסח. איך בין געגאַנגען אַהיים דורך אַ וואַלד און האָב פֿאַרבלאָנדזשעט. איך האָב נישט געקענט געפֿינען דעם וועג, וואָס פֿירט אַרויס פֿון וואַלד. און דאָ נעמט צופֿאַלן די נאַכט, און סע באַווײַזן זיך שטערן. ווי איך בלאָנדזשע אַזוי, דערזע איך דורך די ביימער, סע לײַכט זיך עפּעס. גיי איך אַנטקעגן דעם ליכט, און איך קום צו צו אַ שטוב, איך קלאַפּ אָן, גיי אַרײַן און זע, ס׳איז אַ ייִדישע שטוב. דער טיש איז געגרייט מיט מצות און מיט ווײַן. און אין שטוב דרייט זיך אַרום אַן אַלטער טאַטע און אַ זון, און אַ ייִדענע פּאָרעט זיך בײַ דער בלעך. איך האָב געזאָגט "גוט־יום־טובֿ!" און די מענטשן האָבן מיך געבעטן צו פּראַווען מיט זיי דעם סדר.
מ׳האָט אָפּגעדאַוונט און מ׳האָט זיך געזעצט צום טיש אָפּצוריכטן דעם סדר. מ׳האָט געמאַכט קידוש און מ׳האָט גענומען זאָגן די הגדה. דערנאָך האָט מען געגעסן און ווײַטער געזאָגט די הגדה.
"אַז ס׳איז געקומען צו "חד־גדיא דיזבן אַבא בתרי זוּזי," וואָס דער אַבא האָט געקויפֿט פֿאַר צוויי גולדן, איז צווישן טאַטע און זון געוואָרן אַ מחלוקה. דער פֿאָטער האָט געזאָגט, אַז אַבא איז דער טײַטש טאַטע, און דער זון האָט געטענהט, אַז אַבא איז דער טײַטש חזיר. זיי האָבן זיך אַזוי לאַנג געאַמפּערט, ביז זיי האָבן זיך געווענדט צו מיר, אַז איך זאָל זאָגן ווער ס׳איז גערעכט. האָב איך זיי געזאָגט, אַז זיי זענען ביידע גערעכט: "אומעטום געוויינטלעך איז אַבא דער טײַטש טאַטע, נאָר אַבא בתרי זוּזי, אַן אַבא מיט צוויי גולדן, איז אַ חזיר."

ווי אַזוי פֿרויקע האָט איבערגעקליגט דעם ליטוואַק

אפֿרים גרײַדינגער האָט ליב געהאַט אָפּצוטאָן שפיצלעך און טרײַבן שפּאַס, ווען ער איז נאָך געווען אַ חדר־ייִנגל בײַ אַ דרדקי־מלמד און האָט זיך געיאָגט אין דרויסן נאָך דער ציג.
איין מאָל זעט אַ ייִד ווי דאָס ייִנגל יאָגט זיך נאָך דער ציג, רופֿט ער אים צו און פֿרעגט מיט אַ ליטווישער אויסשפּראַך, וואָס מיר גיבן איבער אויף אַ פּראָסטן ייִדיש: "זאָג נאָר, חתן־בחור, ווי אַזוי הייסטו."
פֿרויקען איז זײַן אויסשפּראַך גלײַך נישט געפֿעלן, און ער ענטפֿערט אים: "איך הייס נאָך מײַן זיידע."
"ווי האָט געהייסן דײַן זיידע, שקאָץ איינער?!" וויל דער ייִד וויסן.
"דער זיידע האָט געהייסן ווי איך," ענטפֿערט פֿרויקע.
אַז דער ייִד זעט, אַז ער קען בײַ פֿרויקען גאָרנישט ניט אַרויסקריגן, פּרובירט ער אויף אַן אַנדער אופֿן: "אַז דײַן מאַמע רופֿט דיך עסן, ייִנגעלע, ווי אַזוי רופֿט זי דיך?"
"מע דאַרף מיך ניט רופֿן עסן," ענטפֿערט פֿרויקע, "אַז ס׳איז דאָ וואָס צו עסן — לויף איך אַליין."

ער איז אַלע פֿיר בנים פֿון דער הגדה

שטייען עטלעכע ייִדן אין מאַרק און שמועסן. קומט צו אפֿרים גרײַדינגער און מישט זיך אַרײַן. אויף אַלץ, וואָס די ייִדן רעדן און זאָגן — האָט ער אַ וויץ, אַ ווערטל.
צווישן די ייִדן איז געווען איינער אַ צוגעפֿאָרענער פֿון דער פֿרעמד. אַז ער הערט ווי פֿרויקע וויצלט זיך און ווערטלט זיך, פֿרעגט ער: "ווער איז דער ייִד?" זאָגט פֿרויקע: "איר קענט מיך נישט? איך בין די אַרבעה בנים פֿון דער הגדה."
לאַכן די ייִדן. זיי פֿאַרשטייען, אַז פֿרויקע האָט שוין עפּעס אַ נײַ ווערטל, און דער פֿרעמדער פֿרעגט איבער: "די אַרבעה בנים?! ווי אַזוי קען איינער זײַן צוזאַמען אַלע פֿיר: סײַ אַ חכם און סײַ אַ רשע, סײַ אַ תּם און סײַ אַ שאינו־יודע־לשאול?"
"זייער פּשוט," זאָגט פֿרויקע, "אָט ווי אַזוי: אַז סע קומט אַרויסצוקריגן בײַ איינעם אַ פּאָר ראַיניש — אויף דעם בין איך אַ חכם. אַ רשע בין איך, ווײַל ווען סע קומט צום אָפּגעבן, גיב איך נישט. ווי אין פּסוק שטייט: לווה רשע ולא ישלם — דער רשע לײַט און באַצאָלט נישט. אַ תּם בין איך, ווײַל אַז מע מאָנט מיך דעם חובֿ, מאַך איך מיך תּמעוואַטע. און אַ שאינו־יודע־לשאול בין איך, ווײַל איך האָב מיך שוין בײַ איטלעכן אַזוי פֿאַרשולדיקט, אַז איך ווייס שוין נישט וואָס מע טוט, ווײַל איך קען שוין מער אין ערגעץ נישט לײַען."

אפֿרים גרײַדינגער אויף דער גוייִשער חתונה

אַ קאַטוילישער פּריץ האָט אַרײַנגעגעבן זײַן טאָכטער אין אַ מאָנאַסטיר, צו ווערן אַ נאָנע. האָט מען צו דער געלעגנהייט אין מאָנאַסטיר געמאַכט אַ גרויסע שׂימחה, אַן אמתע חתונה. וואָרן מאַכן אַ מיידל פֿאַר אַ נאָנע מיינט, אַז מען מאַכט זי חתונה מיט "גאָטס זון," דעם יויזל.
צו דער חתונה זענען געקומען אַ סך פּריצים און גלחים פֿון די אַרומיקע שטעט און דערפֿער. בײַ דער צערעמאָניע באַמערקן עטלעכע פּריצים ווי צווישן די מחותּנים, די געסט, דרייט זיך אַרום דער ייִדישער לץ אפֿרים גרײַדינגער. זיי האָבן אים געקענט און געוווּסט, אַז ער איז אַ קלוגער ייִד, וואָס קען מיט זײַנע שפּיצלעך און אײַנפֿאַלן פֿריילעך מאַכן אַן עולם. נאָר ווי קומט ער אַהער אויף אַזאַ הייליקער חתונה צווישן אַ נאָנע און גאָטס זון? גייען זיי צו אים צו און פֿרעגן: "פֿרויקע, וואָס טוסטו דאָ?"
אפֿרים גרײַדינגער פֿאַרנייגט זיך און ענטפֿערט: "פּריצימלעך גוטינקע. איך וויל אײַך זאָגן: איך האָב געהערט, אַז מע מאַכט דאָ הײַנט חתונה אַ מיידל מיט יעזוסן."
"יאָ אמת טאַקע," זאָגן די פּריצים, "נאָר דו, אַ ייִד, ווי קומסטו אַהער? וואָס פֿאַר אַ מחותּן ביסטו אויף דער חתונה?"
זאָגט פֿרויקע: "יאָ, מײַנע גוטינקע פּריצימלעך, איך בין דאָ אַ גאַנץ נאָנטער מחותּן. אַז איך האָב געהערט, אַז סע קומען אַזוי פֿיל געהויבענע מחותּנים פֿון כּלהס צד, האָב איך מיר געטראַכט, איך וועל קומען פֿאַר אַ מחותּן פֿון חתנס צד, וואָרן ער האָט דאָך דאָ קיינעם נישט און איז איינער אַליין."
לאַכן די פּריצים. און אפֿרים גרײַדינגער ענדיקט: "נאָר זעט, מײַנע פּריצימלעך, איר זענט דאָ אַזוי פֿיל מחותּנים פֿון דער כּלהס צד, און איך האָב בײַ קיינעם גאָרנישט ניט געפֿרעגט. איך אָבער, וואָס בין בלויז איינער פֿון חתנס צד — בין איך אײַך גרויס אין די אויגן."

אַן עצה פֿון אַ פֿערד־גנבֿ

אין שטעטל, וווּ איך האָב געוווינט, זענען געווען עטלעכע ייִדישע פֿערד־גנבֿים. זיי האָבן געגנבֿעט פֿערד בײַ די פּריצים און בײַ די גויים אין די אַרומיקע דערפֿער, און זיי אַוועקגעפֿירט אין ווײַטע שטעט און דאָרט פֿאַרקויפֿט.
אין דעם זעלבן שטעטל איז געווען אַ ייִד, וואָס איז אַרומגעפֿאָרן אין די דערפֿער האַנדלען. ער האָט געהאַט זײַן אייגנס אַ פֿערד און וועגעלע, האָט ער אָנגעלייגט אין וועגעלע אַ ביסל סחורה, און איז אַ גאַנצע וואָך אַרומגעפֿאָרן צווישן די גויים און האָט פֿאַרקויפֿט און געקויפֿט.
איין שיינע זומער־נאַכט נעמט דער ייִד זײַן פֿערדל און פֿירט עס אַוועק אויף דער פּאַשע, אַז ס׳זאָל זיך פּאַשען צוזאַמען מיט די גוייִשע פֿערד פֿון דאָרף. ער אַליין לייגט זיך שלאָפֿן אונטער אַ בוים, און שלאָפֿט אָפּ געשמאַק די גאַנצע נאַכט. פֿאַרטאָג, ער כאַפּט זיך אויף און גיט אַ קוק — זײַן פֿערדל איז נישטאָ, און די אַנדערע פֿערד — אויך נישט. פֿאַרשטייט ער, אַז דאָס איז די אַרבעט פֿון די פֿערד־גנבֿים. זיי זענען דאָ מסתּמא געווען בײַ נאַכט און האָבן פֿאַרנומען די פֿערד.
לויפֿט שוין דער ייִד אַוועק אין שטאָט אַרײַן, פֿאַלט מיט אַ געוויין אַרײַן אין שול פּונקט צום דאַווענען: מ׳האָט אים אומגליקלעך געמאַכט! מ׳האָט בײַ אים צוגעגנבֿעט זײַן פֿערדל, און איצט וועט ער בלײַבן אָן ברויט.
ייִדן הערן אַזאַ זאַך, נעמט זיי אָן אַ רחמנות, און ס׳הייבן זיך אויף אַ פּאָר באַלעבאַטים און גייען אַריבער אין שענק, וווּ די פֿערד־גנבֿים קומען זיך צוזאַמען, און מאַכן דאָרט אַ געוואַלד: "סטײַטש, אַזאַ זאַך! מ׳האָט אומגליקלעך געמאַכט, נעבעך, אַן אָרעמאַן — אַ ייִד!" און זיי ווילן נישט אַנדערש, נאָר מע זאָל דעם ייִד אומקערן זײַן פֿערדל.
די גנבֿים קוקן זיך איבער און זענען מסכּים צוריקצוגעבן דאָס פֿערדל. און פֿאַר די באַלעבאַטים נעמען זיי זיך פֿאַרענטפֿערן: פֿון וואַנען האָבן זיי געזאָלט וויסן, אַז ס׳איז אַ ייִדיש פֿערדל? "זאָגט, זײַט מוחל, דעם ייִד," זאָגן די גבֿירים, "אַז פֿון הײַנט מאָל אָן, אַז ער וועט אָפּלאָזן דאָס פֿערדל אויף דער פּאַשע, זאָל ער אים אָנטאָן אַ לאַפּסערדאַק, וועט מען וויסן, אַז ס׳איז אַ ייִדיש פֿערדל."