רײַזעס פֿון אַ ניו־יאָרקער ייִד
אין טשײַנאַטאַון
רעפּאָרטאַזשן פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט שמואל פּערלין

Travelogues of a New York Jew
A Jew in Chinatown
A Report From Our Correspondent Ross Perlin

אַ מעשׂה מיט רגל־געלט, וואָס דער גבֿיר האָט געשיקט דעם רבֿ

אין אַ שטעטל אין דער אַלטער היים איז געווען אַ רבֿ, אַן איש־תּמים. ער איז געזעסן יום־ולילה און האָט עומק געווען אין תּורה. קיין שׂכירות האָט ער נישט באַקומען. ווילט איר דאָך וויסן אַוודאי פֿון וואָס ער האָט געצויגן זײַן ביסל חיונה? איז אַזאַ מעשׂה: די רביצין האָט אונטערגעהאַנדלט. זי האָט פֿאַרקויפֿט הייוון די ווײַבער אויף שבת און יום־טובֿ. נאָר דאָס איז נישט געווען גענוג. און ס׳איז טאַקע געווען צרות. מ׳האָט נעבעך אונטערגעהונגערט צו ביסלעך. ייִדן האָבן געזען אַזאַ זאַך, האָט מען נישט געשוויגן, און די קהילה האָט באַשלאָסן, אַז איטלעכער באַלעבאָס זאָל געבן דעם רבֿ רגל־געלט. אַז סע קומט פֿאַר אַ יום־טובֿ, זאָל איטלעכער שיקן וויפֿל ער קען. אַ גבֿיר זאָל געבן אַ קערבל, אַ שיינער באַלעבאָס — אַ האַלב קערבל, אַ קרעמער — אַ גילדן, אַ בעל־מלאָכה — גריוונע, אַ צענער, אַ זעקסער. הכּלל, איטלעכער זאָל עפּעס געבן.
מאַכט זיך, אַז דער גבֿיר פֿאָרט אַוועק חנוכּה־צײַט וועגן מיסחר אין ווײַטע מקומות, און קומט צוריק אַהיים ערשט ערבֿ־פּסח. דערמאָנט ער זיך, אַז מע דאַרף שיקן דעם רבֿ רגל־געלט. ס׳איז טאַקע אַ ביסל שפּעט, נאָר שיקן דאַרף מען. און ער נעמט גלײַך פֿיר רובל, לייגט זיי אַרײַן אין אַ קופּערטע, און שרײַבט צו עטלעכע ווערטער: "איך שיק אײַך, רבי, פֿיר קערבלעך אַנטקעגן די פֿיר בנים פֿון דער הגדה". און ער רופֿט צו דעם משרת, גיט אים די קופּערטע, און הייסט אים דאָס אָפּטראָגן צום רבֿ.
אויפֿן וועג גיט דער משרת אַ קוק, אין דער קופּערטע ליגן פֿיר קערבלעך. טראַכט ער: ווען האָט דער רבֿ געזען אַזוי פֿיל געלט? ער וועט אַראָפּנעמען אַ קערבל פֿאַר זיך. נישקשה, דרײַ קערבלעך וועט אויך זײַן גענוג.

וועראַ אינבער.
"דער טויט פֿון דער לבֿנה".
מאָסקווע׃ "טעקסט", 2011

וועראַ אינבער געהערט צו דעם קלאַסישן קאַנאָן פֿונעם סאָוועטישן סאָציאַליסטישן רעאַליזם. פֿאַר אירע פּאַטריאָטישע לידער איז זי אין 1946 באַלוינט געוואָרן מיט דער סטאַלין־פּרעמיע. זי איז געווען אַן אַקטיווער פֿונקציאָנאַר אינעם אַפּאַראַט פֿונעם סאָוועטישן שרײַבער־פֿאַראיין, האָט זיך באַטייליקט אין אידעאָלאָגישע אַקציעס און קאַמפּאַניעס; און לאַנגע יאָרן האָט זי געלעבט מיטן שטענדיקן פּחד מצד אַן אַרעסט, ווײַל דערצו זײַנען געווען וואָגיקע סיבות.
ניט נאָר דאָס, וואָס זי האָט געשטאַמט פֿון אַ "בורזשואַזער" משפּחה און האָט געלעבט עטלעכע יאָר אין אויסלאַנד, וואָס דאָס אַליין וואָלט שוין געווען דיינו. זי האָט געהאַט אַנדערע "חטאָים" אויך׃ געדרוקט אירע זאַכן אין ארץ־ישׂראל, איבערגעזעצט פֿון ייִדיש, אָנגעשריבן דעם קאַפּיטל וועגן אָדעס פֿאַרן "שוואַרצן בוך" פֿון גראָסמאַן און ערענבורג. אָבער דער סאַמע גרויסער חטא אירער איז געווען דער פֿאַקט, וואָס אירער אַ שוועסטערקינד פֿון דער מוטערס צד איז געווען לייב טראָצקי. אין זײַן יוגנט האָט טראָצקי געלעבט עטלעכע יאָר אין זייער משפּחה בעת זײַנע שטודיען אין אָדעס. שפּעטער האָט אינבער געווידמעט אים עטלעכע לידער.
אָבער אינבער האָט איבערגעלעבט אַלע רדיפֿות און גזירות און איז געשטאָרבן בשלום אין 1972 אינעם עלטער פֿון 82 יאָר. זי האָט אויך איבערגעלעבט איר טאָכטער און איר אייניקל. אינבער האָט באַשריבן איר סאָוועטישע דערפֿאַרונג אָפּגעהיט, אויף אַ מעטאַפֿאָרישן אופֿן׃ "איך האָב ניט געהאַט קיין מזל מיט מײַן ביאָגראַפֿיע. מײַנע סאָציאַלע וואָרצלען זײַנען ניט געווען שטאַרק גענוג, און איך בין ניט געווען בכּוח אַרויסצוזאַפּן פֿון מײַן באָדן אַלץ, וואָס זי וואָלט געקאָנט מיר געבן."

אין דער פֿריִערדיקער פּרשה האָבן מיר אָנגעהויבן צו באַטראַכטן דעם לייטמאָטיוו פֿונעם חומש "ויקראָ". אין פֿאַרגלײַך מיט די ערשטע צוויי טיילן פֿון דער תּורה, וווּ עס גייט אַ רייד וועגן דעם אַלגעמיינעם וועלט־באַשאַף און דער סאָציאַלער אַנטוויקלונג פֿונעם ייִדישן פֿאָלק בפֿרט, און פֿון דער מענטשלעכער געזעלשאַפֿט בכלל, קאָן מען אָפּטײַטשן דעם איצטיקן, דריטן חלק, ווי אַ דערציילונג וועגן דעם אינערלעכן "בראשית" פֿון דער מענטשלעכער נשמה, וועלכע דערוועקט זיך פֿון איר שלאָף אין דער פֿינצטערניש פֿונעם גראָבן גשמיות, זיך צוהערנדיק צום ג־טלעכן רוף, וועלכער קומט פֿון איר טיפֿן עצם און ברענגט זי אַרויף, טראַנספֿאָרמירנדיק גשמיות גופֿא אין רוחניות.
אין דער אמתן, ווי עס ווערט דערקלערט אין קבלה און חסידות, איז דער חילוק צווישן גשמיות און רוחניות אַ רעלאַטיווער און אַ סוביעקטיווער. בעצם, ווי דער בעל־שם־טובֿ פֿלעגט זאָגן, איז ג־ט אַלץ און אַלץ איז ג־ט; סײַ די מאַטעריעלע וועלט, סײַ די העכסטע מדרגות פֿון רוחניות, זענען ג־טלעכע אַנטפּלעקונגען. אַ גײַסטיק דערהויבענער מענטש קאָן דערזען די הייליקע שכינה אין די גראָבסטע גשמיותדיקע זאַכן, און אַ פֿאַרגרעבטער מענטש קאָן אָפּטײַטשן, נעבעך, די העכסטע רוחניותדיקע אידעע אויף אַ פֿאַרדאָרבענעם גראָבן אופֿן.
אין דער הײַנטיקער פּרשה גייט אַ רייד ווײַטער וועגן די קרבנות. ווי מיר האָבן דאָס שוין באַהאַנדלט מיט אַ וואָך פֿריִער, איז דער עיקר־קרבן דאָס אייגענע מסירת־נפֿש און איבערגעגעבנקייט פֿונעם מענטש אַליין. הגם, ווי עס דערקלערן די מקובלים, פֿלעגן אין די גשמיותדיקע בהמות, וועלכע מע האָט מקריבֿ געווען אינעם בית־המיקדש, מגולגל ווערן מענטשלעכע נשמות, כּדי צו באַקומען זייער תּיקון דורכן קרבן, איז אָבער דער פּשוטער באַדײַט פֿון די קרבנות אַ פּסיכאָלאָגישער. דער טויט פֿון די בעלי־החיים האָט סטימולירט דאָס תּשובֿה־געפֿיל אינעם מענטש.

גיתּאַי וועט פֿילמירן אַפּעלפֿעלדס "צילי" אויף ייִדיש

דער באַקאַנטער ישׂראלדיקער פֿילם־רעזשיסאָר עמוס גיתּאַי וועט דעם האַרבסט אָנהייבן פֿילמירן אַהרן אַפּעלפֿעלדס דערציילונג "צילי", און האָט באַשלאָסן, אַז די ייִדישע כאַראַקטערן וועלן רעדן אויף ייִדיש. אַוודאי וואָלט דאָס נישט געדאַרפֿט זײַן קיין חידוש, אָבער דער אמת איז, אַז אין האָליוווּד־פֿילמען און אויך אין אייראָפּעיִשע פֿילמען וועגן די ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן בעתן חורבן, רעדט מען רק אַנדערע שפּראַכן — פּויליש, דײַטש, ענגליש — אַבי נישט קיין ייִדיש.
עמוס גיתּאַי האָט שוין געשאַפֿן פֿערציק פֿילמען: טייל דאָקומענטאַר־פֿילמען, אָבער ס‘רובֿ דערציילערישע פֿילמען. אין אַ באַגעגעניש מיטן רעזשיסאָר אין ניו־יאָרק האָט ער דעם "פֿאָרווערטס" דערציילט, אַז ער זוכט נאָך אַן אַקטריסע צו שפּילן די הויפּט־ראָלע צילי, און דאָס וועט נישט זײַן אַזוי לײַכט.
דער שרײַבער פֿון "צילי", אַהרן אַפּעלפֿעלד, איז געבוירן געוואָרן אין 1932 לעבן טשערנעוויץ, רומעניע. די דײַטשן האָבן דערהרגעט זײַן מאַמע און ער האָט איבערגעלעבט טראַנסניסטריע בעתן חורבן. ער איז אָפּגעטיילט געוואָרן פֿון זײַן טאַטן און האָט זיך געפֿונען אַליין עטלעכע יאָר. אַזוי ווי דאָס 14־יאָריקע מיידל צילי, אין דער דערציילונג, האָט אַפּעלפֿעלד אויך, אַליין נאָך אַ קינד, געוואַנדערט איבער דעם בוקעווינער פּייסאַזש, בעטנדיק עסן בײַ די פּויערים. ער האָט עולה געווען קיין ישׂראל אין 1946. אין 1962 האָט ער געדרוקט זײַן ערשטע זאַמלונג דערציילונגען, און איז הײַנט פֿאַררעכנט ווי איינער פֿון די בעסטע העברעיִשע שרײַבער פֿון אונדזער צײַט.

דער ייִדישער נוסח פֿון "וויקיפּעדיע" לערנט אונדז (איך האָב אַ רעדאַקטיר געטאָן נאָר דעם אויסלייג און דאָ און דאָרטן געשטעלט קאָמאַס):
"קישקע איז אַ מאכל פֿון מיזרח-אייראָפּעיִשע ייִדן, געמאַכט פֿון דער גראָבער קישקע פֿון רינדער, געפֿילט מיט געפּרעגלטע ציבל, מעל, שמאַלץ און געווירצן.
"די געקאָכטע קישקע קען זײַן פֿון יעדער פֿאַרב, פֿון ווײַס-גראָ ביז ברוין-אָראַנזש. דאָס ווענדט זיך אין וויפֿל געווירצן מען לייגט אַרײַן, בעיקר די פּאַפּריקע. הײַנטיקע צײַטן ניצט מען סינטעטישע אײַנוויקלונג אַנשטאָט עכטע קישקע פֿון אַ בהמה, ענלעך צו קישקע איז מעגעלע. מען מאַכט דאָס אין שטוב. מען פֿילט אָן די הויט פֿונעם האַלדז פֿון אַ הינדל אָדער אַן אינדיק.
"די קישקע מאַכט מען געוויינטלעך פֿרײַטיק, און מע לאָזט זי קאָכן אין דעם טשאָלנט, וואָס מען עסט שבת בײַטאָג."
דאָס איז איין מאָל אַוועק. אַגבֿ, הגם איך בין אַ מיזרח-אייראָפּעיִשער ייִד, האָב איך אַ קישקע געגעסן, דאַכט זיך, בלויז איין מאָל אין מײַן לעבן, און געווען איז דאָס אין אַ תּל-אָבֿיבֿער רעסטאָראַן. אין מײַן משפּחה, און אַ פּנים אין מײַנע מקומות בכלל, האָט מען פֿון אָט דעם מאכל ניט געהאַלטן. וואָס שייך "העלדזעלע" (אַזוי האָט מען בײַ אונדז גערופֿן "מעגעלע"), איז אויף דעם מײַן מאַמע ע״ה געווען אַ גרויסער מײַסטער. קיין אַנדער העלדזעלע קען איך ניט אין מויל נעמען, דאָס הייסט, אַז איך עס דאָס ניט מער.
און דאָך זיץ איך און שרײַב דווקא וועגן "קישקעס", ווײַל די רייד וועט גיין ווײַטער ניט וועגן מאכלים, נאָר וועגן אַן אַנדער זאַך, וועגן וועלכער עס שטייט אויך געשריבן אין דעם זעלביקן "וויקיפּעדיע"-אַרטיקל", דהײַנו: "דער אַרטיקל דיסקוטירט דעם מאכל געפֿילטע קישקעס. אויב איר זוכט קישקעס אין מאָגן, זען געדערעם". "זוך" איך טאַקע דעם צווייטן באַטײַט — די "קישקעס אין מאָגן".