 |
| אַ חסידיש בלעטל פֿאַר קינדער זיך אויסצולערנען "די פֿיר קשיות" , באַקומען אין וויליאַמסבורג, ברוקלין |
שבת־הגדול, דער שבת פֿאַר פּסח, האָט מען אין מײַן טאַטנס שטעטל, סערעט, אין דער בוקעווינע, זיך אָנגעטאָן אין אַלטע קליידער, און אָנגערופֿן דעם טאָג "שמאַטע־שבת". דער געדאַנק אַפּנים, איז געווען, אַז מע זאָל נאָך דעם טאָג זיך צוגרייטן אויף פּסח מיט נײַע קליידער, ריינע שטיבער און באַגריסן דעם יום־טובֿ מיט ריינקייט. פּסח איז דאָך אַ פֿרילינג־יום־טובֿ און די באַנײַוּנג פֿונעם יאָר ווערט פֿאַרבונדן מיט דער ייִדישער געשיכטע. בײַ די קריסטן איז אויך אַ מינהג פֿאַר זייער פֿרילינג־חגא — פּאַסכע ("איסטיער"), צו טראָגן נײַע קליידער.
שבת־הגדול האַלט דער רבֿ אַ דרשה אין שיל וועגן דער גרויסער צאָל דינים פֿון פּסח. אין אַמעריקע איז דאָס אויך געווען אַ זעלטענע געלעגנהייט צו הערן אַ דרשה אויף ייִדיש, אַפֿילו דעמאָלט ווען אַלע אַנדערע וואָכן פֿון יאָר האָט מען שוין געדרשנט אויף ענגליש. לויטן "טעמי־מינהגים", האָט מען נאָך אַ טײַטש פֿאַר וואָס עס הייסט "שבת־הגדול", פּראָסט־פּשוט ווײַל "אין דעם דרשענען דויערט זייער לאַנג, דעריבער ווײַזט זיך אויס דער טאָג בײַ דעם פֿאָלק לאַנג און גרויס, מער ווי אַן אַנדער טאָג." נישט אַלע מאָל דאַרף מען האָבן אַ טיפֿן זינען צו יעדן מינהג.
לייענענדיק די מינהגים־ביכער געפֿינט מען אויך אויס אַלטע טראַדיציעס וואָס זענען נישט אַזוי באַקאַנט. לויטן "ספֿר מטעמים" עסט מען מילכיקס ערבֿ־פּסח. פֿאַר וואָס? "ווײַל מילעך מאַכט שווער דעם גוף און עס ברענגט שלאָף. וועט מען זיך אויסשלאָפֿן בײַ טאָג כּדי מען זאָל קענען בײַ נאַכט צום סדר זײַן וואַך".
פֿאַר וואָס לייגט מען אַוועק ברויט צו געפֿינען אין פֿאַרשיידענע ערטער ווען מען איז בדיקת־חמץ ערבֿ־פּסח? לויטן ספֿר "מנהגי ישרון: ייִדישע מינהגים" טוט מען דאָס, ווײַל ווען מע זאָל קיין מאָל נישט געפֿינען קיין חמץ וועט מען אויפֿהערן צו זוכן. צוליב אַן אַנדער, מער קבליסטישן טעם, באַהאַלט מען ברויט אין צען ערטער, עס זאָל זײַן גלײַך צו די צען ספֿירות — די געטלעכע אַטריבוטן. מען האַלט אויך, אַז אַזוי ווי מע בײַט פֿון ברויט אויף מצה אין דעם טאָג, און ברויט איז דאָך חשובֿ בײַם מענטש און דערהאַלט אים בײַם לעבן, וויל מען נישט פֿאַרשעמען דאָס ברויט. ווערט אַזוי אַרום, די טראַדיציע פֿון בדיקת־חמץ, אַ "באַגלייט־צערעמאָניע" — מיר באַגלייטן דאָס ברויט אַרויס פֿון שטוב.
לויטן "טעמי־מינהגים" זאָגט מען כּל חמירא חמיעא" אויף אַראַמעיִש (תּרגום־לשון) ווען מע זאַמלט צונויף דאָס ברויט און מע פֿאַרברענט עס, ווײַל די "מזיקים" (שדים) קענען פֿאַרשטיין לשון־קודש און זיי קענען "מקטרג זײַן", באַשולדיקן דעם מענטש פֿאַר וואָס ער פֿאַרברענט דאָס ברויט. פֿונעם פֿאָלקלאָריסטישן קוקווינקל, באַטײַט עס, אַז די רוחות וועלן טענהן, אַז אויב מע האָט אַזוי פֿיל ברויט, וואָס מע קען זיך פֿאַרגינען עס צו פֿאַרברענען, דאַרף מען זיי באַפֿרידיקן מיט ברויט אויך. אויב דאָס פֿאַרברענען איז אויף תּרגום־לשון וועלן זיי זיך נישט כאַפּן וואָס עס קומט פֿאָר.
עס זענען פֿאַראַן לפּחות צוויי טראַדיציעס פֿאַר באַהאַלטן דעם אַפֿיקומן בײַ די אַשכּנזישע ייִדן. לויט איינער באַהאַלט דער וואָס ריכט אָפּ דעם סדר דעם אַפֿיקומן, און די קינדער דאַרפֿן אים געפֿינען. אין אַ צווייטן נוסח, "גנבֿענען" די קינדער דעם אַפֿיקומן, און זיי באַהאַלטן אים. דער וואָס ריכט אָפּ דעם סדר דאַרף אים צוריק אָפּקויפֿן בײַ זיי. הײַנטיקע צײַטן, גיט מען ווי אַ טעם פֿאַרן באַהאַלטן דעם אַפֿיקומן, אַז מע וויל האַלטן דעם אינטערעס בײַ די קינדער צו בלײַבן וואַך בײַם סדר. אָבער עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז דעם טעם גיט מען נאָך אין די עלטערע מינהגים־ביכער. אין "ספֿר מטעמים" שרײַבט מען, אַז מע האָט אַמאָל אויסגעטיילט ניס צו די קינדער ערבֿ־פּסח, זיי זאָלן נישט אַנטשלאָפֿן ווערן בײַם סדר, (מסתּמא געמיינט, זיי זאָלן שפּילן ניס און בלײַבן וואַך). דאָס איז טשיקאַווע, ווײַל ראָש־השנה בײַ די חסידים מײַדט מען אויס צו עסן ניס מיטן טעם, וואָס על־פּי־גמטריא איז "ניס" דאָס זעלבע ווי "חטא". אָבער פּסח זענען ניס גאַנץ וויכטיק. מע שפּילט אין ניס; מע ניצט ניס אין די חרוסת און אין געבעקסן.
צווישן די ספֿרדישע ייִדן איז די אַפֿיקומן־טראַדיציע גאַנץ אַנדערש. דער וואָס ריכט אָפּ דעם סדר וואַרפֿט די סערוועטקע וואָס האַלט דעם אַפֿיקומן איבער זײַנע פּלייצעס, ווי אַ טאָרבע, און ער גייט אַרויס פֿון צימער. ער קומט צוריק מיט אַ פּאַס און אַ שטעקן אין זײַן האַנט און אַ זעקל מיטן אַפֿיקומן. אַזוי אַרום ווײַזט ער ווי אַזוי אונדזערע אָבֿות זענען אַרויסגעגאַנגען פֿון מצרים. ווען ער קומט צוריק, הייבט זיך אָן אַ קליינע סצענע: מע פֿרעגט אים, פֿון וואַנען קומט איר? "פֿון מיצרים". "וווּהין גייט איר?" "איך גיי קיין ירושלים", און אַלע זאָגן אין איינעם "לשנה הבאה בירושלים". יעדער אין דער משפּחה, ספּעציעל די קינדער, נעמען דעם זאַק אויף די פּלייצעס, און דראַמאַטיזירן די נסיעה פֿון מצרים קיין ירושלים. בײַ זיי איז נישט פֿאַראַן קיין מינהג פֿון באַהאַלטן אָדער גנבֿענען דעם אַפֿיקומן. בײַ ביידע עדות, אַשכּנזים און ספֿרדים, האָט דער אַפֿיקומן אַ כּוח ווי אַ קמיא, אַ סגולה.
לויטן פֿאָלקלאָריסט טעאָדאָר גאַסטער, שטאַמט דאָס וואָרט אַפֿיקומן פֿון גריכיש און אין יענער שפּראַך האָט עס געמיינט עפּעס גאָר אַנדערש. אין דער גמרא שטייט, אַז "מע טאָר נישט לאָזן דעם קרבן־פּסח ‘עפּיקומון’. דאָס שטאַמט פֿון גריכיש "עפּי קאָמאַן", אַן אויסדרוק וואָס באַטײַט "זיך הוליען". מע האָט דאָס אָבער "שלעכט" פֿאַרטײַטשט פֿון גריכיש ווי "מע טאָר נישט אַרויסלאָזן דעם אַפֿיקומן נאָכן מאָלצײַט", האָט מען פֿאַרשטאַנען, אַז דער אַפֿיקומן איז אַ מין צובײַסן, אַ "דעסערט", וואָס מע דאַרף דערלאַנגען צום סוף פֿונעם עסן. פֿון דעם טײַטש איז אַנטוויקלט געוואָרן דער מינהג צו צעברעכן און צו געבן צו עסן דעם אַפֿיקומן יעדן איינעם.
עס איז אַ מינהג בײַ געוויסע אַשכּנזים צו עסן געקאָכטע אייער בײַם סדר, כאָטש דאָס שטייט נישט בפֿירוש אין דער הגדה. פֿון אַ פֿאָלקלאָרישן קוק, איז די קײַלעכדיקייט פֿון די אייער אַ רמז אויף דער פֿאַרוויקלדיקייט פֿון לעבן און טויט, און דעריבער מרמז אויף תּחית־המתים. אייער בײַ ייִדן איז אויך פֿאַרבונדן ווי אַ זכר לחורבן, אַ מאַכל וואָס מע עסט בײַם טרויערן. עסט מען דאָס פּסח כּדי מע זאָל אין מיטן פֿון דער שׂימחה בײַם סדר, טרויערן אויפֿן חורבן בית־המיקדש.
אויב איר מיינט, אַז איך פֿאַרשטיי די "לאָגיק" פֿון אַלע טעמים פֿון די מינהגים, וואָס איך לייען אין די ביכלעך האָט איר אַ טעות. למשל, נאָך אַ טעם צו עסן אייער, דאָס עסן פֿון טרויער, איז ווײַל פּסח "האָט מען קובֿע געווען תּישעה־באבֿ", דאָס הייסט, באַשטימט דעם טאָג פֿון תּישעה־באבֿ. צי מיינט מען דאָ, ווײַל פּסח איז דער ערשטער חודש פֿונעם לוח, און דעריבער ווערן באַשטימט די אַנדערע טעג און חדשים פֿונעם יאָר? ווער ווייסט! מיר בעטן בײַם לייענער אַרײַנצושיקן זעלטענע מינהגים פֿון פּסח, וואָס זיי האַלטן קומען פֿאָר נאָר בײַ זיי אין דער משפּחה. שיקט צו: gottesman@yiddish.forward.com.