פּסח ווערט אָפֿט באַטראַכט ווי אַ ספּעציפֿיש־ייִדישער יום־טובֿ, ווען מיר מערקן אָפּ די באַפֿרײַונג פֿונעם ייִדישן פֿאָלק פֿון דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ. דער טעקסט פֿון דער פּסחדיקער הגדה גיט כּסדר צו פֿאַרשטיין — לכל־הפּחות, אויב מע לייענט עס בוכשטעבלעך — אַז מיר מערקן אָפּ דעם רעזולטאַט פֿון אַ ג־טלעכער אינטערווענץ אינעם אוניקאַלן קאָנטעקסט פֿון ביטערע באַציִונגען צווישן ייִדן און די אוראַלטע מיצרים, וועלכע האָבן זיי דערנידעריקט. אין אַ טייל פֿאַלן, קאָן מען אַפֿילו אָפּטײַטשן געוויסע ערטער אין דער הגדה אויך ווי אַ דעקלאַראַציע פֿון אונטערשייד צווישן ייִדן און אַנדערע פֿעלקער בכלל.
אַ בפֿירוש פֿאַרקערטער צוגאַנג צום חג־הפּסח, איז דווקא אַן אוניווערסאַלער. מע קאָן באַטראַכטן דעם הײַנטיקן יום־טובֿ ווי אַן אַלגעמיינעם סימבאָל פֿון אַלע באַפֿרײַונג־באַוועגונגען אין דער וועלט. מע זעט טאַקע, אַז די מעשׂה פֿון יציאת־מצרים האָט אינספּירירט אַ סך אַנדערע פֿאַרשקלאַפֿטע פֿעלקער אין זייער קאַמף פֿאַר פֿרײַהייט, ווי אויך געהאַט אַ שטאַרקע השפּעה אויף פֿאַרשיידענע סאָציאַלע באַוועגונגען אַרום דער וועלט.
ווי מיר האָבן עס באַהאַנדלט מיט עטלעכע חדשים צוריק, אין דער פּרשה "שמות", קאָן מען נישט באַטראַכטן די ייִדישע אויסלייזונג אין מצרים ווי אַ מעשׂה וועגן "גוטע ייִדן און שלעכטע מיצרים". אַזאַ אינטערפּרעטאַציע איז צו אויבערפֿלאַכיק, אויב מע טראַכט זיך אַרײַן אין דבֿרי־חז״ל. דווקא פּרעהס טאָכטער, בתיה, הגם איר טאַטע איז געווען אַ שרעקלעכער רשע, האָט געראַטעוועט משהן און דערפֿאַר געשפּילט אַ שליסל־ראָלע אין דער באַפֿרײַונג פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. רש״י זאָגט, אַז שיפֿרה און פּועה — צוויי הייבאַמען, וועלכע האָבן במסירת־נפֿש נישט געפֿאָלגט פּרעהס באַפֿעל צו דערהרגענען די ייִדישע ייִנגלעך און האָבן זיי געראַטעוועט — זענען געווען יוכבד און מרים, משהס מאַמע און שוועסטער. אַ טייל אַנדערע מפֿרשים האַלטן אָבער, אַז זיי זענען געווען צוויי מיצרישע פֿרויען, וועלכע ווערן אָנגערופֿן "ייִדישע הייבאַמען" אין דער תּורה צוליב זייער פֿאַך, און נישט צוליב זייער ייִדישן אָפּשטאַם.
הגם מע קאָן זיכער אָפּטײַטשן יציאת־מצרים אויף אַן אוניווערסאַלן און אינטערנאַציאָנאַלן אופֿן, האָט דער הײַנטיקער יום־טובֿ אויך אַ בולטן ספּעציפֿיש־ייִדישן טעם. אין די צײַטן, ווען דער בית־המיקדש איז געשטאַנען, פֿלעגן די גרים ברענגען קרבן־פּסח, אַחוץ קבלת־המיצוות, ברית־מילה און טבֿילה, כּדי צו ווערן אַ טייל פֿונעם ייִדישן פֿאָלק באַפֿרײַט פֿונעם מיצרישן גלות.
צוליב די דאָזיקע צוויי "סאָציאַלע דימענסיעס" פֿונעם חג־הפּסח קאָנען מיר זאָגן, אַז דער הײַנטיקער יום־טובֿ דינט ווי אַ פּונקט, וואָס פֿאַראייניקט דעם אַלמענטשלעכן אַספּעקט און די ספּעציפֿישע אידענטיטעט אינעם מענטשלעכן גײַסטיקן לעבן. אַגבֿ, דאָס גופֿא איז אַן אוניווערסאַלער לימוד — אַז ס׳איז פֿאַראַן אַ פּונקט, וווּ דער חילוק צווישן אוניווערסאַליזם און דער אוניקאַלקייט פֿון אַ יחיד אָדער אַ גרופּע ווערט בטל.
אַחוץ די דערמאָנטע צוויי דימענסיעס פֿונעם חג־הפּסח, שטרײַכן די קבלה־ספֿרים אונטער דעם אינערלעכן, טיף פּערזענלעכן אַספּעקט, וועלכער שטעקט, בדרך־רמז, אינעם נאָמען פֿונעם הײַנטיקן יום־טובֿ. דאָס וואָרט "פּסח" שטאַמט אַ ווערב, וואָס מיינט "איבערהיפּן" און האָט צו טאָן מיט דעם, אַז די מכּות־מצרים האָבן באַשטראָפֿט די מצרים און האָבן, על־פּי־נס, "איבערגעהיפּט" די ייִדן. על־פּי־רמז, קאָן מען אָבער צעטיילן דאָס דאָזיקע וואָרט און אָפּטײַטשן עס ווי "פּה סח" — "דאָס מויל האָט געשמועסט".
אויב מע בײַט דעם סדר פֿון די אותיות אינעם וואָרט "פּרעה", באַקומט זיך "פּה רע" — אַ שלעכט מויל. פֿון דער אַנדערער זײַט, ווערט משה רבינו באַשריבן אין דער תּורה ווי אַ מענטש מיט אַ שווער מויל — "כּבֿד פּה". פּרעה האָט נישט געוואָלט באַפֿרײַען די ייִדן, ווײַל ער איז געווען בעצם אַ בייזער מענטש, וועלכער האָט געגעבן רישעותדיקע באַפֿעלן. משה איז געווען, להיפּוך, אַ באַשיידענער מענטש, דערפֿאַר איז אים געווען, בײַם אָנהייב, שווער צו רעדן מיטן בייזן קיניג.
וואָס טוט מען, ווען אַ מענטש מיט "אַ שלעכט מויל" טרעפֿט זיך מיט אַ מענטש מיט "אַ שווער מויל"? איינער וויל זיך נישט צוהערן צום צווייטן און וויל נישט ענטפֿערן אויף זײַנע פֿאָרשלאָגן, און דער צווייטער ווייסט נישט, ווי אַזוי אויסצודריקן זײַנע בקשות. אַזאַ סיטואַציע, וואָס ווערט באַשריבן אין דער תּורה דורך דעם בײַשפּיל פֿון אַ דיאַלאָג צווישן אַן אַרכעטיפּישן רשע און צדיק, טרעפֿט כּסדר אינעם טאָג־טעגלעכן לעבן. אַ סך פּראָבלעמען, און צומאָל ממש ריזיקע צרות, קומען פֿאָר אין דער וועלט צוליב די קאָמוניקאַציע־באַריערן.
ווען מע ווייסט, ווי אַזוי צו דערקלערן אַ געוויסן געדאַנק, קאָן מען אָפֿט איבעררעדן אַ שלעכטן מענטש און אַפֿילו ברענגען אים צו תּשובֿה. דאָס פֿיזישע גלות האָט, על־פּי־קבלה, ווייניק צו טאָן מיט געאָ־פּאָליטישע ענינים פֿון די ייִדן, נאָר ס׳איז אַ רעזולטאַט פֿונעם צעבראָכענעם און פֿאַרקריפּלטן מצבֿ פֿון דער גאָרער וועלט. ווי די חז״ל זאָגן, אַז ווען עמעצער וויל עפּעס קויפֿן און געפֿינט אויס, אַז ער האָט נישט קיין געלט אין קעשענע — איז עס אויך אַ סימן, אַז מע געפֿינט זיך נאָך אַלץ אין גלות, ווײַל די גאולה איז די גאָלדענע תּקופֿה, ווען די גאַנצע מענטשהייט וועט דערגרייכן ברידערשאַפֿט, פֿרײַהייט, אַחדות און האַרמאָניע.
די דערמאָנטע סיטואַציע, ווען צוויי מענטשן קאָנען זיך נישט צונויפֿרעדן — צומאָל צוליב דעם שלעכטן האַרץ, צומאָל סתּם צוליב עקשנות און מיספֿאַרשטייעניש — הייסט "גלות־הדיבור" — דער מצבֿ, ווען דער דיבור אַליין, די מענטשלעכע פֿעיִקייט פֿון קאָמוניקאַציע, געפֿינט זיך אין גלות. דאָס טרעפֿט זיך אָפֿט, ווען די אינטערעסן פֿון די רבים, אָדער פֿון דער מענטשהייט בכלל, קומען אין סתּירה מיט די אינטערעסן פֿון אַ יחיד אָדער אַ געוויסע גרופּע — הגם, ווען מענטשן וואָלטן בעסער פֿאַרשטאַנען איינער דעם צווייטן, וואָלטן זיי דערזען, אַז אַזעלכע סתּירות זענען בלויז אַן אילוזיע, אַ רעזולטאַט פֿון מיספֿאַרשטייענישן און באַריערן צווישן מענטשלעכע מוחות און הערצער, ווי אויך צווישן דעם אויפֿנאַם פֿון גשמיות און רוחניות — צווישן דער עגאָיִסטישער גאווה און דעם טיפֿן ג־טלעכן עצם פֿון דער מענטשלעכער נשמה.
סוף־כּל־סוף, האָבן משה און פּרעה זיך צונויפֿגערעדט — נישט געקוקט אויף דעם, וואָס זיי זענען געווען צוויי מענטשן מיט דיאַמעטראַל־היפּוכדיקע נאַטורן און אינטערעסן. מע קאָן זיך נישט פֿאָרשטעלן אַ שאַרפֿערן חילוק. נאָך די משונהדיקע מכּות און אַ לאַנגע סעריע שמועסן מיט משה רבינו, האָט פּרעה — אַ טיראַן און אַן עקשן — מסכּים געווען צו באַפֿרײַען די ייִדן. דערפֿאַר סימבאָליזירט פּסח די גאולה פֿונעם דיבור. דער הײַנטיקער יום־טובֿ ווײַזט, אַז ס׳איז מעגלעך צו באַפֿרײַען דאָס וואָרט גופֿא אַפֿילו אינעם ערגסטן פֿאַל און צו לייזן די אילוזאָרישע סתּירות צווישן פֿאַרשיידענע מענטשלעכע פּערספּעקטיוון, אינטערעסן און אידעאָלאָגיעס, אַנטפּלעקנדיק דעם ג־טלעכן ייִחוד אין דער וועלט.
